81
ЖИНОЯТ ПРОЦЕССУАЛ МАЖБУРЛОВ ЧОРАЛАРИНИ ҚЎЛЛАШНИ
РАҚАМЛАШТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ
Кадирова Мохигул Хамитовна,
ТДЮУ Жиноят-процессуал ҳуқуқи
кафедраси доценти, ю.ф.н.
Аннотация.
Мақолада
жиноят
процессуал
мажбурлов
чораларини қўллашни рақамлаштириш имкониятлари қиёсий-
ҳуқуқий таҳлил этилган. Жиноят процессини соддалаштириш ва
тезкорликни таъминлаш мақсадида судгача ва суд босқичини
рақамлаштиришга доир таклиф ва тавсиялар илмий асослантирилган.
Калит сўзлар:
процессуал мажбурлов чоралари, эҳтиёт
чоралари.
Жиноят процессининг ҳар қандай босқичида процессуал
мажбурлов чоралари қўлланилиши мумкин бўлиб, уларнинг
муддатларини тадқиқ этиш долзарб вазифа саналади. Жумладан,
муқаддам айбланувчиларни узоқ муддат қамоқда сақлаш ҳоллари кўп
учраган бўлиб, бундай ҳолларга эндиликда барҳам бериш мақсадида
ЖПКга 2001 йил 29 августда киритилган ўзгартишга мувофиқ
қамоқда сақлаб туришнинг энг кўп муддати олти ойга, 2017 йил 29
мартдаги ўзгартишга биноан яна беш ойга камайтирилди. Процессуал
муддатларни такомиллаштириш, жиноят процессида “Хабеас
Корпус” институтини қўллаш борасидаги ислоҳотлар изчиллик билан
ривожланиб бораётган вазиятда, амалдаги процессуал қонун
нормаларини янада кенгроқ, чуқурроқ таҳлил этиш, шахсни қамоқда
сақлаш ёки уй қамоғи ва бошқа мажбурлов чораларига оид
муддатларни имкон қадар қисқартириш ва шу орқали жиноий-
ҳуқуқий соҳани янада либераллаштириш зарур. Негаки, ҳозирда
судларга биргина суриштирувдан келган қамоққа олиш ҳақидаги
илтимосномалар 2021 йилда 19642 тани; 2020 йилда 10078 тани;
қамоқда сақлаш муддатини узайтириш юзасидан киритилган
илтимосномалар эса 2021 йилда 138 тани; 2020 йилда 344 тани ташкил
этган бўлиб, бу кўрсаткичлар нафақат судда, балки тергов босқичида
ҳам ортиқча процессуал муддат ва чиқимларни тақозо этади.
Даставвал, айбланувчини суд розилиги билан қамоққа олиш
82
тартиби узоқ тарихга эга. 1679 йил 26 майда Англияда қабул қилинган
“Habeas Corpus Act” [1, 287], деб ном олган қонун инсоният тарихида
ўзбошимчалик билан ҳибсга олишни чеклаган биринчи ҳужжат деб
тан олинади. Унда “Ҳеч бир зот, эркин фуқаро суд қарорисиз ушлаб
турилиши, қамоққа олиниши, мулкидан маҳрум қилиниши, қонундан
ташқари деб эълон қилиниши, қувғин қилиниши мумкин эмас” –
дейилган. “Habeas Corpus Act”да қамоққа олиш чорасини қўллаш
очиқ суд мажлисида қамоққа олинувчи ва унинг ҳимоячиси
иштирокида кўриб чиқилиши кафолатланган ва МДҲ давлатлари
ичида Арманистон, Озарбайжон, Грузия, Россия, Молдавия, Украина
ва Эстония ЖПКларида ўз аксини топган [2, 58].
Назарий адабиётларга кўра, мажбурлов чораларидан энг
жиддийси бўлган қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт
чоралари – бу ҳукмнинг ижро этилишини таъминлаш ва ҳақиқатни
аниқлашга халал берадиган уринишларга йўл қўймаслик мақсадида
айбланувчи, судланувчининг суриштирув, дастлабки тергов ва суддан
бўйин товлаши ёхуд жиноий фаолиятининг олдини олиш чораси
бўлиб
ҳисобланади.
Эҳтиёт
чоралари
қандай
муддатга
қўлланилишига қараб:
1) чекланган муддатга;
2) чекланмаган муддатга амал қилиши назарда тутилади.
Қамоқ ёки уй қамоғи чекланган, қолган барча эҳтиёт чоралари
чекланмаган муддатга қўлланилади. Шубҳасизки, бу муддат
дастлабки тергов муддатидан ошиши мумкин эмас [3, 13].
Жумладан, 2008 йил 1 январдан бошлаб судга қадар иш юритув
босқичида қўлланадиган мажбурлов чоралари ичида қамоққа олиш
эҳтиёт чорасининг қўлланилиши устидан суд назорати ўрнатилган
бўлиб, инсон хуқуқ ва эркинликларини эъзозлаш жиҳатидан
навбатдаги муҳим ижтимоий воқеа сифатида ҳеч ким суд қарорига
асосланмаган ҳолда қамоққа олиниши мумкин эмаслигини
таъминланди. Пировардда “шахсни қамоққа олишга рухсат бериш
масаласини суд мажлисида кўриш”, “қамоқда сақлаш муддати суд
томонидан узайтирилиши”, “бу ҳақда чиқарилган суд ажримини
апелляция инстанциясида кўриб чиқиш” каби жиноят процессининг
янги институтлари пайдо бўлди. Мазкур институтларни тартибга
83
соладиган процессуал муддатларни ўрганиш, кенг қамровли тадқиқ
этиш айни муддао.
Таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси ЖПКга 2014 йил 4
сентябрдаги ЎРҚ-373-сонли қонун билан киритилган ўзгартиш ва
қўшимчага биноан, уй қамоғи институти ҳам жорий этилди. Жиноят
ишлари бўйича судларга эҳтиёт чораси сифатида шахсни қамоққа
олиш ёки уй қамоғига рухсат бериш ҳамда қамоқда сақлаш ёки уй
қамоғи муддатини узайтириш, шунингдек ушлаб туриш муддатини
узайтириш масалаларини кўриб чиқиш ваколати ўтган. Биринчи
масалани ҳал этиш чоғида суд шахснинг айбдор ёхуд айбсизлигини
эмас, фақат уни жамиятдан ажратиб ёки ажратмай терговни олиб
бориш масаласини муҳокама қилади. Ушбу эҳтиёт чоралари
айбланувчиларга нисбатан, фавқулодда ҳолларда эса – жиноят содир
этганликда гумон қилинаётган шахсларга нисбатан қўлланилади.
Кейингисида гумон қилинувчига у ушланган кундан эътиборан ўн кун
ичида айблов эълон қилиниши керак. Акс ҳолда эҳтиёт чораси бекор
қилинади ва шахс қамоқдан ёки уй қамоғидан озод этилади.
ЖПКнинг 226-моддасига биноан, ушлаб туриш муддати шахс
амалда ушланган пайтдан (эркин ҳаракатланишга бўлган
ҳуқуқларнинг ҳақиқий чекланган пайти) эътиборан кўпи билан қирқ
саккиз соатни ташкил этади. Суриштирувчи, терговчи ёки прокурор
томонидан зарур ва етарли асослар тақдим этилганда ушлаб туриш
суднинг қарори билан қўшимча равишда қирқ саккиз соатга
узайтирилиши мумкин:
- тарафлар қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт
чорасини қўллашнинг асосланганлиги ёки асосланмаганлигига доир
қўшимча далилларни тақдим этишлари учун;
- қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш
рад қилинган ва гаров тарзидаги эҳтиёт чораси танланган тақдирда,
гумон қилинувчини ёки айбланувчини ушлаб туриш муддати гаров
киритиш имконини бериш учун суд томонидан кўпи билан қирқ
саккиз соатгача бўлган муддатга узайтирилади, кўрсатилган муддатда
гаров киритилмаган тақдирда қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги
эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақидаги илтимоснома қаноатлантирилган
ҳисобланади.
84
Ушлаб туриш муддатини узайтиришда, бизнингча, айнан 48
соатга узайтириш шарт эмас, масалан, у 8 ёки 24 соатга ҳам
узайтирилиши мумкин. Бу жиҳатдан олганда, У.А.Тухташеванинг
қарашлари бизга яқин бўлиб, ушлаб туриш муддати бир неча марта
узайтирилиши мумкин, бироқ узайтириш муддати жами 48 соатдан
ошмаслиги лозим [4, 42].
Бироқ, ушлаб туриш муддати (48 + 48 соат)нинг етарлилиги
ҳамда айб эълон қилиш масаласига тўхталадиган бўлсак, бу борада
қарама-қарши фикрлар мавжудлигини таъкидлаш жоиз. Масалан,
В.С.Шадрин, гумон қилинувчига ўн суткалик муддатдан сўнг айб
эълон қилишни халқаро нормаларда белгиланган шахсга айбли
ҳаракатларини тезликда эълон қилиш билан боғлиқ талабига зид
[5, 36], деб ҳисоблайди.
А.Шарафутдиновнинг фикрича, жиноятчининг айбини у
ушлангандан кейин эмас, балки ушлангунга қадар исботлаш
чораларини кўриш лозим [6, 45].
Н.Қўшаев, амалиётда анъаналарга асосланиб, айблаш учун етарли
далиллар тўпланган пайтдан бошлаб, терговнинг исталган даврида
айб эълон қилиш, айрим ҳолларда мазкур ҳаракатларни амалга
оширишни асоссиз равишда кечиктириш, гумон қилинувчи эҳтиёт
чораси тариқасида қамоққа олинган баъзи ҳолларда ўн кунлик муддат
давомида етарли далиллар тўпланмай, унга айб эълон қилиш ҳоллари
ҳам йўқ эмаслиги хусусида фикр билдирган [7,61].
Дарҳақиқат, қирқ саккиз соат ва баъзан қирқ саккиз соатга
узайтирилган муддатда ушлаб турилган гумон қилинувчини қамоққа
олиб, унга ўн сутка давомида айб эълон қилиш мақсадга мувофиқ
эмас. Гумон қилинувчига бундай муддатлардан сўнг айб эълон
қилиниши юқорида зикр этилган 1966 йилда қабул қилинган ва
Ўзбекистон Республикаси 1995 йилда қўшилган Фуқаролик ва сиёсий
ҳуқуқлар тўғрисида Халқаро пактнинг 9-моддаси иккинчи қисмида
белгиланган: “Қамоққа олинаётган ҳар бир кишига қамоққа олиш
вақтида қамалиш сабаблари айтилади ва дарҳол унга қўйилган айб
маълум қилинади” деган талабига зид. Шу боис, гумон қилинувчига
нисбатан қамоққа олиш эҳтиёт чорасини қўлламай, оқилона муддатда
ушлаб туриш чораси мобайнида айб эълон қилиш афзал.
85
Фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқ ва эркинликларини
чеклаш – шахснинг жиноят процесси иштирокчиси сифатида жалб
этилган дастлабки дақиқалардан бошланади. Демак, унинг
муҳофазасини таъминлаш ҳам шу муддатдан бошланиши
керак [8, 21]. Бундай чекловлар гумон қилинувчига айб эълон қилиш
пайтини танлашда суриштирувчи, терговчининг ихтиёрини қонун
билан чегаралайди. Бу ҳақда БМТнинг маъқуллаши билан 1995 йил
июнида таъсис этилган “Прокурорларнинг халқаро ассоциацияси”
ҳужжатларида ҳам шахсни қамоққа олиш фақат судьянинг ваколати
бўлиб, ушлаб турилган шахс 1-2 сутка мобайнида судга келтирилиши
тўғрисида уқтирилади.
Бундай ёндашув кўплаб хорижий давлатлар қонунчилигида анча
илгарироқ танланган, жумладан, Россия ва Қирғизистонда шахс 48
соатгача ушлаб турилиши ва шу муддат давомида унга айб эълон
қилиниши шарт. Молдова ва Норвегияда бу муддат 24 соатни;
Франция, Германия ва Италияда 48 соатни; Англияда эса 36 соатни
ташкил этади [9, 45].
Бу масалада амалиётимиздан қуйидаги рақамларни ҳам келтириб
ўтиш мумкин. Масалан, 2021 йилда қамоққа олиш ҳақидаги 19447 та
киритилган илтимоснома судлар томонидан қаноатлантирилган
бўлиб, аммо 195 таси бўйича кейинчалик қамоққа олиш ҳақида
илтимоснома рад этилган.
Юқорида баён этилган мулоҳазаларга асосланиб айтиш
мумкинки, шахснинг эркинликка бўлган конституциявий ҳуқуқини
унинг жиноят процесси иштирокчиси сифатида жалб этилган
дастлабки дақиқалардан бошлаб муҳофазасини таъминлаш ҳамда
рақамли технологиялар асосида тезкор ҳал этиш учун янги
таҳрирдаги ЖПКга қуйидаги ўзгартиш киритиш мақсадга
мувофиқдир: ЖПК 243-моддасининг биринчи қисми: “Қамоққа олиш
ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чоралари фақат айбланувчига
нисбатан қўлланилиши мумкин”. ЖПКнинг 243-моддаси 6-қисмини:
“Қамоққа олиш ёки уй қамоғи тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш
тўғрисидаги илтимоснома суд мажлисида, материаллар электрон
рақамли воситалар орқали келиб тушган пайтдан эътиборан икки
соат
86
ичида, лекин ушлаб туришнинг энг кўп муддатидан кечиктирмай
видеоконференцалоқа режимида кўриб чиқилади”.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Жиноят процесси. Ўқув-услубий қўлланма. –Т. 2008. –Б. 287-
288.
2.
А.А.Мирзаев, У.А.Тухташева. Имплементация применения
института “Хабеас корпус” в национальное законодательство
Узбекистана: состояние и перспективы. –Т. 2019. –С.58.
3.
Тухташева У.А. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси:
тушунчаси ва қўллаш тартиби. –T. 2007. - Б. 13, 21.
4.
Тухташева У.А. Ўша асар. -Т., 2007. -Б. 42.
5.
Шадрин В.С. Обеспечение прав личности при расследовании
преступлений. -М.: “Юрлитинформ”, 2000. -С. 36.
6.
Шарафутдинов А. Дастлабки тергов фаолиятининг стратегик
йўналишлари // Ҳуқуқ право Law, 2005. Апрель-июнь. -Б. 45.
7.
Қўшаев Н. Айбланувчини ишга жалб этиш ва айб эълон қилиш.
Ҳуқуқ ва бурч, 2009. -№4. -Б. 61.
8.
Иноғомжонова З.Ф. Жиноят процессида суд назорати ва уни
амалга ошириш муаммолари. Юрид. фан. юкт. ...дисс. -T., 2006. -Б. 21.
9.
Уголовно-процессуальное право Российской Федерации:
Учебник / под. ред. П.А.Лупинской, Л.А. Воскобитовой. –М.: Норма,
Инфра-М, 2018. -С. 45-50.
10.
Alishaev, S. T. "LEGAL TECHNIQUE IN THE EXECUTION OF A
JUDGMENT ISSUES." World Bulletin of Management and Law 18
(2023): 24-26.
11.
Bazarova, Dildora. "Guarantees of the Rights of Other Persons in
Criminal Procedure in the Case of COVID 19." Annals of the Romanian
Society for Cell Biology (2021): 6337-6346.
12.
Davronov, A. R. "TACTICS FOR THE PRODUCTION OF
INVESTIGATIVE ACTIONS IN THE INVESTIGATION OF
CYBERCRIME." Herald pedagogiki. Nauka i Praktyka 2.3 (2022).
13.
Хамидуллаевна,
Ульзана,
and
Алишер
Мухитдинов.
"Соглашение о признании вины как форма упрощённого
производства
по
уголовным
делам:
опыт
зарубежных
87
стран." Актуальные проблемы гуманитарных наук 1.1 (2021): 70-75.
14.
Khazratali, Kudratillaev. "THE CONCEPT OF LEGALIZATION
OF INCOME, CRIMINALLY OBTAINED." World Bulletin of
Management and Law 18 (2023): 46-50.
15.
Khamitovna, Kadirova Mokhigul. "Digital terms in criminal
process." European International Journal of Multidisciplinary Research
and Management Studies 2.07 (2022): 59-63.
16.
Khalimovich,
Rajabov
Bekzod.
"SIMPLIFICATION
OF
CRIMINAL
PROCEEDINGS:
CONCEPT,
CONTENT
AND
IMPORTANCE." World Bulletin of Management and Law 18 (2023): 51-
54.
17.
Suyunova, Dilbar, and Sarbon Uralov. "Features Of The Institution
Of Prejudice In Criminal Proceedings." The American Journal of Political
Science Law and Criminology 3.06 (2021): 100-103.
18.
Худайбергенов,
Бахрам.
"Сравнительный
анализ
первоначальной стадии уголовного процесса некоторых зарубежных
стран." Общество и инновации 3.7/S (2022): 138-144.
