STARS International University
45
Annotatsiya:
Oliy ta’lim o‘quv jarayonida talabalar ilmiy tadqiqot faoliyatining samara-
dorligiga ta’sir etuvchi omillar ichida professor-o‘qituvchilar pedagogik mahoratining alo-
hida o‘rni bor. Chunki talabada fan va mutaxassislik haqidagi ilk qarashlar professor-o‘qi-
tuvchining fanni қандай tushuntirishi asosida shakllanadi. Biz o‘tgan o‘quv yilida respub-
likamizning bir qator oliy ta’lim muassasalarida talabalarning ilmiy tadqiqot faoliyati sa-
maradorligini aniqlash maqsadida so‘rov o‘tkazdik. Maqolada talabalarni ilmiy-tadqiqot
faoliyatiga jalb etishda professor-o‘qituvchilar pedagogik mahoratining ahamiyatini aniq-
lashga qaratilgan natijalar so‘rovnoma asosida tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
oliy ta’lim, talabalar ilmiy tadqiqot faoliyati, professor-o‘qituvchi peda-
gogik mahorati, ta’lim sifati va samaradorligi, ilmiy salohiyat.
Талабаларнинг илмий тадқиқот фаолиятига таъсир этувчи омиллар ичида
профессор-ўқитувчилар педагогик маҳоратининг алоҳида ўрни бор. Чунки
тадқиқотчилик фаолияти, том маънода, устоз-шогирд анъаналарига таянади.
Аксарият ҳолларда талабанинг илмий фаолиятга қизиқиши ўқитувчи (илмий
раҳбар, устоз)нинг профессионал салоҳияти, педагогик маҳорати таъсирида
пайдо бўлади. Ўрганилган манбаларга асосан аниқланишича, талабаларнинг
илмий тадқиқот фаолиятига қизиқмасликларининг сабабларидан бири - мо-
тивациянинг етишмаслигидир. Ўқув жараёнида талабага тўғридан-тўғри мо-
тивация берувчи бу, шубҳасиз, профессор-ўқитувчилардир. Талабалар уни-
верситетда олинган билимларни амалда мукаммал қўллай олиши, кейинги
фаолиятида юқори муваффақиятларга эриша олиши, шунга кўра истиқболли
режалар тузиши, касбий фаолиятнинг моҳиятини чуқурроқ англаши ва ўзга-
ришларни бошқаришини педагоглар мисолида кўра олса, илмий тадқиқот фа-
олиятига астойдил киришади. Чунки шахсий намуна – мотивация беришнинг
асосий омилидир.
Таъкидлаш лозимки, олий таълим ўқув жараёнида талабаларнинг илмий
тадқиқот фаолиятини самарали ташкил этишда комплекс ёндашув (маъруза-
чи, талаба, ўқув жараёни) самарали натижа беради. Маърузачи, яъни профес-
сор-ўқитувчилар ташаббуси билан талабаларни илмий тадқиқот лойиҳалари-
ALLAYAROVA SOLIHA
NARZULLOYEVNA,
Falsafa fanlari nomzodi,
dotsent
Denov tadbirkorlik
va pedagogika
instituti,O‘zbekiston,
Denov
TALABALARNI ILMIY
TADQIQOT FAOLIYATIGA
JALB ETISHDA PROFESSOR-
O‘QITUVCHI PEDAGOGIK
MAHORATINING AHAMIYATI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp45-50
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
46
га жалб қилиш ҳам талабаларда илмий фаолиятга қизиқиш уйғотади. Олий
таълим муассасасида ўқув жараёнидан ташқари ўқитувчи ва талабаларнинг
илмий ҳамкорлиги лойиҳалардаги фаолиятда яққол кўринади. Бунда талаба-
лар илмий тадқиқот ишларида фаол иштирок этиш, қўллаб-қувватланиш (мод-
дий рағбатлантирилиши), тажриба олиш ва фаолият натижаларини кўриш
имкониятига эга бўладилар. Бу жараён талабаларнинг илмий фаолиятга бўл-
ган қизиқишини оширади. Бир сўз билан айтганда, ўқитувчи ва талабанинг
ўқув жараёни ва илмий лойиҳалардаги ҳамкорлиги олий таълим муассасасида
ҳақиқий тадқиқотчилик муҳитининг шаклланишига сабаб бўлади
1
.
Одатда, илмий тадқиқот билан шуғулланаётган профессор-ўқитувчигина
талабаларни илмий фаолиятга жалб қила олади. Шунинг учун ўқитувчининг
илмий тадқиқот билан шуғулланиши талабаларни илмий фаолиятга йўналти-
ришда алоҳида аҳамиятга эга. Илмий тадқиқот фаолияти ўқитувчининг реал
ўқув амалиётига айланиб, аниқ ўқув вазиятларини таҳлил қилишга, ўз хат-
ти-ҳаракатлари тўғрисида фикр юритиш, ўқувчилар билан ўзаро педагогик
муносабатларни шакллантириш, амалий ўқитиш усуллари самарадорлигига
ишонч ҳосил қилишга имкон беради. Замонавий олий таълим педагог-ўқитув-
чидан касбий малака ва маҳоратини мунтазам ривожлантириб, бойитиб бо-
ришни талаб қилади. Талабаларда тадқиқотчилик кўникмаларини шаклланти-
ришда, аввало, ўқитувчи тадқиқотчи бўлиши лозимлигини унутмаслик керак.
Педагогик импровизация, мутахассислик доирасидаги илмий муаммоларни
аниқлаш ва уларни ҳал қилишга оид махсус методикаларни ижодий қўллай
олиш, янгиларини яратиш тадқиқотчи-ўқитувчининг асосий сифатлари сана-
лади. Таълим сифатини оширишда ўқитувчи-тадқиқотчининг касбий маҳорати
қанчалик муҳим эканлиги тадқиқотчилар томонидан эътироф этилган
2
.
Таълим жараёнида педагогнинг илмий тадқиқот компетенцияси икки то-
монлама аҳамиятга эга:
-биринчидан, педагог илмий воқеликни билиш усулларини ўзлаштириб ама-
лий тадқиқотларни олиб боради;
-иккинчидан, талабаларнинг когнитив қобилиятларини ўзи қўллаган метод
ва ёндашувлари асосида ривожлантиради, қизиқиш ва янги чўққиларни забт
этишларига илҳом бағишлайди (талабалар учун намуна – идеалга айланди).
Тадқиқотимиз доирасида талабаларнинг илмий тадқиқот фаолияти олиб бо-
ришлари учун яратилган имконият ва мавжуд муаммоларни ўрганиш юзаси-
дан ўтказилган сўровномада талабаларнинг тадқиқотчилик малакаларининг
ривожланишида профессор-ўқитувчи педагогик маҳоратининг аҳамияти ҳам
ўрганилган. Қуйида шу мазмундаги саволга берилган натижаларни ўрганиб
чиқамиз.
“Сизнингча, талабаларда илмий тадқиқот фаолиятига қизиқишнинг пайдо
бўлишига (ортишига) энг кучли таъсир қилувчи омил нима?” деган саволга
респондентлар қуйидагича жавоб берган
(1-расм
):
1
Аллаярова, с. Н. (2021). Талабаларни илмий тадқиқот фаолиятига йўналтиришнинг долзарб масалалари. Совре-
менное образование (узбекистан), (5 (102)), 17-25.
2
Қаранг: Caena, F. (2011). Literature review Teachers’ core competences: requirements and development. Education and
Training 2020 Thematic Working Group ‘Professional Development of Teachers’. Retrieved from: http://ec.europa.eu/edu-
cation/policy/strategicframework/doc/teacher-competences_en.pdf; Nezvalova, D. (2011). Can be the pre-service science
teacher a researcher? Problems of Education in the 21st Century, 37, 90-97.
STARS International University
47
1-расм.
Талабаларни илмий тадқиқот олиб боришга қизиқтирувчи омиллар.
Берилган жавоблар орасида энг юқори улуш 33% (225 нафар) билан “ОТМ
да ўқув жараёнининг тўғри ташкил қилинганлиги (юқори техник таъминот,
кучли илмий салоҳиятга эга профессор-ўқитувчилар ва ҳоказо)”, деган иккин-
чи жавоб вариантига тўғри келади. 27,6% (188 нафар) респондентлар “Про-
фессор-ўқитувчи томонидан фаннинг яхши тушунтирилиши” деган биринчи
жавоб вариантини белгилаган. Кейинги юқори фоизли жавоб 21% (143 нафар)
билан “Илм орқали ҳаётий мақсадларга етишиш мумкинлигининг шахсий на-
муналар орқали тушунтирилиши” варианти берилган тўртинчи жавобга тўғри
келади. Эътибор қаратадиган бўлсак, ҳар учала жавоб вариантларида ҳам
профессор-ўқитувчилар педагогик маҳорати талабаларнинг илмий фаолият
билан шуғулланишга қизиқишни ортишига таъсир қилувчи омил сифатида
берилган. Бу каби натижалар бошқа тадқиқотчиларнинг илмий ишларида ҳам
қайд этилган
1
.
Шу билан бирга, сўровда иштирок этган респондентларнинг ОТМ профес-
сор-ўқитувчиларининг касбий билимларига берадиган баҳосини аниқлаш
мақсадида қуйидаги савол билан мурожаат қилдик: “Сизга дарс берувчи про-
фессор-ўқитувчиларнинг неча фоизини ўз мутахассислигини яхши билувчи,
юқори илмий-педагогик салоҳиятга эга олим, деб ҳисоблайсиз?”. Ушбу савол-
га қуйидаги жавоблар берилган
(2-расм):
2-расм. Талабалар томонидан профессор-
ўқитувчилар илмий салоҳиятининг баҳоланиши.
1
Қаранг: Чуракова, М. В. (2006). Научно-исследовательская деятельность преподавателя как условие повышения
его профессиональной компетентности. Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия:
Социально-гуманитарные науки, (17 (72)), 270-273.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
48
Ушбу саволга энг юқори 25,1% билан 171 нафар респондент ОТМ да дарс
берувчи профессор-ўқитувчиларнинг 80 фоизини ўз мутахассислигини яхши
билувчи, юқори илмий-педагогик салоҳиятга эга олим деб ҳисоблайди. Бироқ
ушбу натижалар орасида 19,8% (135 нафар) респондентнинг уларга дарс бе-
рувчи профессор-ўқитувчиларнинг фақат 20 фоизинигина ўз мутахассисли-
гини яхши билувчи, юқори илмий-педагогик салоҳиятга эга олим деб ҳисо-
блашлари тизимда жиддий камчиликлар борлигидан далолат беради. Айниқса,
бу ҳолатнинг талабалар томонидан қайд этилиши таълим сифатига эътиборни
янада кучайтириш зарурлигини билдиради.
Талабаларнинг илмий грантлар ғолиби бўлиши ҳам бевосида илмий раҳбар-
лар ва профессор-ўқитувчиларнинг иқтидорли талабаларни илмий фаолиятга
жалб қила олиши билан боғлиқ. Сўров ўтказилган ОТМ ларда талабаларнинг
илмий тадқиқот лойиҳаларидаги иштирокини аниқлаш мақсадида “Илмий
грантлар ғолиби бўлганмисиз ёки илмий лойиҳаларда иштирок этганмисиз?”
деган савол билан мурожаат қилдик ва қуйидаги натижалар олинди
(3-расм):
3-расм. Талабаларнинг илмий лойиҳалардаги иштироки.
Ушбу саволга берилган натижалар ҳам талабаларнинг илмий грантлар соҳи-
би бўлиши, ОТМ қошидаги илмий тадқиқот лойиҳаларидаги иштирокининг та-
лаб даражасида эмаслигини кўрсатди. Жумладан, энг юқори кўрсаткич – 36%
(245 нафар) респондент “Жавоб бериш мушкул” деган охирги вариант жаво-
бини, 33,5% (228 нафар) респондент “Бу ҳақда илгари эшитмаганман” дейил-
ган тўртинчи жавоб вариантини белгилаган. Бундан хулоса қилиш мумкинки,
респондентларнинг 473 нафари (682 нафардан) илмий лойиҳалар ва грантлар
ҳақида деярли маълумотга эга эмас.
Сўровда иштирок этган респондентларнинг 7,9%и (54 нафар) талабалар
учун эълон қилинган турли грант ғолиби бўлганлигини; 17,5% (119 нафар) на-
фар иштирокчи грантлар танловида иштирок этиш учун ҳужжат топширган,
бироқ ғолиб бўлмаганини, 16,9% (115 нафар) респондент кафедралар қошидаги
илмий лойиҳаларда аъзо сифатида иштирок этишини белгилаган. Ушбу са-
волга учтагача жавоб бериш мумкинлигини ҳисобга олсак, 682 нафар респон-
дентнинг 473 нафари ўқиш даврида илмий лойиҳаларда иштирок этмаган, 209
нафари орасида талабалар грант танловлари ғолиблари, иштирокчилари бор.
Бундан хулоса қилиш мумкинки, ОТМ профессор-ўқитувчилари томонидан
талабаларни илмий лойиҳалар орқали тадқиқотчилик фаолиятига жалб этиш
қониқарли эмас. Таъкидлаш лозимки, талабаларнинг илмий грантлар ғоли-
би бўлиши, тадқиқот лойиҳаларда иштирок этишини қўллаб-қувватлаш учун
профессор-ўқитувчиларнинг ўзлари шу каби лойиҳалар раҳбари ёки аъзоси
бўлиши лозим. Демак, олий таълимда талабалар билан бир қаторда профес-
сор-ўқитувчиларнинг ҳам илмий тадқиқот лойиҳалардаги иштироки талаб да-
ражасида эмас, дея тахмин қилиш мумкин.
STARS International University
49
Таълим сифатига таъсир қилувчи бир қатор омиллар ичида профессор-ўқи-
тувчиларнинг профессионал малакалари талабаларни илмий тадқиқот фаоли-
ятига жалб этишда муҳим эканлигини яна бир таъкидлаймиз. Чунки ОТМ га
ўқишга кирган талаба дастлаб ўқитувчи тимсолида фан ва касб истиқболини
кўради, фанга ва касбига бўлган қизиқиши дарс берувчи педагог таъсирида
ривожланади (ёки аксинча). Ўрганилган манбаларга кўра параграф мазмуни-
ни қуйидагиларга асосланиб хулосалаймиз.
Сўров ва мавзуга оид манбалар таҳлили талабаларнинг илмий тадқиқот фа-
олиятига қуйидагилар нисбатан муҳим таъсир этишини тасдиқлади:
- ўқитувчининг ўқитаётган фани бўйича юқори билимга эга бўлиши;
- фанни ўрганиш учун зарур шароитларнинг мавжудлиги;
- профессор-ўқитувчилар томонидан ўқув жараёнида аудиторияга мос
фаол усулларнинг қўлланилиши (муаммоли машғулотлар, илмий изланишга
асосланган методика, ҳамкорликдаги тадқиқотлар ва бошқалар).
Умуман олганда, талабаларда илмий тадқиқот фаолиятига қизиқиш уйғотув-
чи ва мотивация берувчи энг муҳим омил – фан (ёки мутахассислик)ни тарғиб
этадиган малакали ўқитувчидир. Ўқув дастури - бу фақат аналитик тадқиқот
қобилиятларни ривожлантирувчи лойиҳа. Илмий тадқиқот фаолияти мунтазам
изчиллик, тиришқоқлик, ижодкорликни талаб қилади. Лекин бу сифатлар олий
таълимнинг барча субъектларида мавжуд деб айтиб бўлмайди. Талабалар,
одатда, билим олишга эмас, мутахассислик дипломига эга бўлишнинг осон-
роқ ва қулайроқ усулларини қидиради. Шунга қарамай, ўқитувчи педагогик
маҳорати билан талабаларда фанга қизиқиш уйғотиши, тадқиқот жараёнида
маслаҳат ва кўмак бериши, рағбатлантириши ва кейинги босқичларга мотива-
ция бериши лозим. Ўқитувчи томонидан танланган дастур мазмуни тизимли,
бир-бири билан тақозоланган ҳолда тақдим этилиши мақсадга мувофиқ. Чун-
ки аксарият ҳолларда талабалар биринчи мавзунинг мазмунини учинчи ёки
бешинчи мавзу моҳияти билан боғлай олмайди, оқибатда олинган билимлар
вақтинчалик хотирадан секин-секин ўчади. Билим ва кўникмалар тизимли ва
узвий ўзлаштирилганда назария амалиётга ёки аксинча, амалиёт назарияга
алмашади. Бундай қобилиятга олий таълимда таҳсил олувчи барча талабалар
эга бўлмайди, шу боис ўқитувчи шу тизимни шакллантиришга масъул ҳисо-
бланади. Шуни унутмаслик керакки, агар ўқув дастурларидаги мавзулар, ўқув
режасидаги фанлар мазмуни мантиқий изчилликда соддаликдан мураккаблик-
ка қараб тузилган бўлса, курс ишлари бакалаврлик ишларига, бакалаврлик
ишлари магистрлик диссертацияларига, магистрлик диссертациялари док-
торлик диссертацияларига айланади. Мана шу жараённинг мавжудиги олий
таълимда илмий тадқиқот фаолиятининг тўғри йўлга қўйилганлигига мисол
бўла олади.
Фойдаланилган адабиётлар
1.Caena, F. (2011). Literature review Teachers’ core competences: requirements
and development. Education and Training 2020 Thematic Working Group ‘Profes-
sional Development of Teachers’. Retrieved from: http://ec.europa.eu/education/
policy/strategicframework/doc/teacher-competences_en.pdf
2.Nezvalova, D. (2011). Can be the pre-service science teacher a researcher?
Problems of Education in the 21st Century, 37, 90-97.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
50
3.Абдуллаева, Г. А., & Аллаярова, С. Н. (2021). ТАРБИЯ ЖАРАЁНИ СИФАТИНИ
КВАЛИМЕТРИК МОНИТОРИНГ ҚИЛИШ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР. Современное
образование (Узбекистан), (12 (109)), 63-70.
4.Аллаярова, С. Н. (2021). ТАЛАБАЛАРНИ ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ФАОЛИЯТИГА
ЙЎНАЛТИРИШНИНГ ДОЛЗАРБ МАСАЛАЛАРИ.
Современное образование
(Узбекистан), (5 (102)), 17-25.
5.Хамрокулова, Ш. Э., & Аллаярова, С. Н. (2021). ЭКОЛОГИК ТАРБИЯНИ
РИВОЖЛАНТИРИШДА ТАДҚИҚОТЧИЛИК КЎНИКМАСИНИНГ АҲАМИЯТИ. Aca-
demic research in educational sciences, 2(11), 1089-1094.
6.Чуракова, М. В. (2006). Научно-исследовательская деятельность
преподавателя как условие повышения его профессиональной компетентности.
Вестник Южно-Уральского государственного университета. Серия: Социально-
гуманитарные науки, (17 (72)), 270-273.
