STARS International University
237
Annotatsiya:
Maqolada oliy ta’lim muassasalari pedagoglarining kasbiy shakllanishining
o‘ziga xos xususiyatlari ko‘rib chiqilgan. Mazkur xususiyatlarni aniqlash orqali “O‘qituvc-
hilarning hissiy charchash sindromi” -o‘qituvchilarning hissiy charchashining oldini olish
qanchalik ahamiyatli ekanligi e’tirof etilgan.
Kalit so‘zlar:
OTM pedagoglarining kasbiy xususiyatlari, “O‘qituvchilarning hissiy charc-
hash sindromi”, emotsional zo‘riqish, kasbiy zo‘riqish, hissiy charchash, stress,diagnostika,
korreksiya, profilaktika.
Psixologik salomatlikni og‘irlashtiradigan o‘qitish va pedagogik ishning
ko‘plab qiyinchiliklari orasida uning yuqori ruhiy tarangligi ajralib turadi. Bu-
ning oqibati aqliy funksiyalar barqarorligining zaiflashishi, mehnat qobiliyati-
ning qisman yo‘qolishi va hatto somatik kasalliklar (L.A. Kitaev-Smyk, R.O. Se-
rebryakova va boshqalar) bo‘lishi mumkin, bu psixologik moslashuvning pa-
sayishiga, aqliy qobiliyatning buzilishiga olib keladi. Natijada, ushbu kasb va-
killari orasida funksional holatning tez-tez uchraydigan salbiy ko‘rinishlaridan
biri bu “hissiy charchash” holati yuz beradi. Ushbu sindrom ko‘plab tashqi va
ichki sabablar ta’sirida kuchli professional muloqot sharoitida yuzaga kela-
di va o‘zidagi his-tuyg‘ularning “o‘chirilishi”, his-tuyg‘ular va tajribalar keskin-
ligining yo‘qolishi, muloqotdagi sheriklari bilan nizolar sonining ko‘payishi si-
fatida namoyon bo‘ladi. Boshqa odamning tajribalariga befarqlik, hayotning
qadr-qimmatini his qilishni yo‘qotish, o‘z kuchiga ishonchni yo‘qotish kabi
ruhiy toliqishlar yuzaga keladi. Aniqlanishicha, “hissiy charchash” yosh mutaxas-
sislarda ham, ko‘pincha, ishning uchinchi yilida, keyin esa kasbiy inqiroz davrida
sodir bo‘ladi. Aksincha, ruhiy tushkunlik, hissiy qattiqlik va hissiy vayronagarchi-
lik – bu o‘qituvchi to‘laydigan mas’uliyat narxidir. Savollar tug‘iladi: bizning bo-
lalarimizni kim o‘qitadi va tarbiyalaydi? Bunday azob-uqubatlarga duchor bo‘l-
gan odam o‘sib kelayotgan avlodga muvaffaqiyatli ta’sir qila oladimi? Bilimlarni
uzatish texnologiyasi o‘qituvchining o‘quvchi shaxsini rivojlantirish uchun yara-
tadigan atmosferaga nisbatan orqa fonga tushadi. Hissiy charchagan o‘qituvc-
hi o‘quvchilarning idrokida buzilishlarga ega, bu esa o‘quv ishlarida inersiyaga
JUMABOYEVA
MAHLIYO
XUDAYBERGAN QIZI
Urganch davlat
universiteti Psixologiya
(f.t.b.) yo‘nalishi
magistranti
“O‘QITUVCHILARNING
HISSIY CHARCHASH
SINDROMI” –
O‘QITUVCHILARNING
HISSIY CHARCHASHINING
OLDINI OLISH
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp237-240
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
238
olib keladi. Agar tizim o‘quvchilar va o‘qituvchilarning sog‘lig‘iga zarar yetkazsa,
ta’lim maqsadlari, asosan, ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatini, ma’nosini yo‘qotadi.
Hissiy charchash shaxsning kasbiy deformatsiyasiga olib keladi, o‘qituvchilar
va yaqin odamlar hamda o‘quv jarayoni subyektlari o‘rtasidagi munosabatlarning
uyg‘unligini buzadi. Profilaktik chora-tadbirlar hissiy charchash xavfini kamaytiradi,
o‘qituvchilarning yuqori samaradorligini ta’minlaydi, ishda yuqori natijalarga erishis-
hga imkon beradi. Maqola hissiy charchashning hozirgi darajasini quyidagi diagnos-
tika qilish va profilaktika choralarini o‘z ichiga oladi:
1-bosqich: Aniqlash.
Ushbu bosqichda o‘qituvchilarning hissiy charchash muammosi bo‘yicha
ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish (2009-yil sentyabr), profilaktika chorala-
rini amalga oshirish uchun diagnostika vositalari va uslubiy asoslarini tanlash
(2009-yil oktyabr-noyabr), o‘qituvchilarning psixodiagnostik tekshiruvi, hissiy char-
chash sindromining mavjudligi yuzasidan o‘tkazildi. Ma’lumotlar tizimlashtirildi va
talqin qilindi (2009-yil dekabr).
2-bosqich: Shakllantiruvchi.
Shakllantirish bosqichi hissiy charchashning oldini olish va ta’lim muassasalari-
da o‘qituvchilarning psixologik salomatligi holatini tuzatish bo‘yicha chora-tadbirlar
ko‘rishni o‘z ichiga oladi. Mashg‘ulotlar trening shaklida o‘tkazildi (“Mening kasbiy
salomatligimni qanday saqlash kerak?” treningi), pedagogik kengashlarda, xodimlar
yig‘ilishlarida o‘qituvchilar bilan ish olib borildi.
3-bosqich: Nazorat.
Ushbu bosqichda “Mening kasbiy salomatligimni qanday saqlash kerak?” tre-
ningi o‘tgandan so‘ng o‘qituvchilarning holatini tashxislash, psixologik ta’sirdan ol-
din va keyin tadqiqot ma’lumotlarini qiyosiy tahlil qilish amalga oshiriladi. Bosqich
o‘quv jarayoni sharoitida o‘qituvchilarning ruhiy holatini optimallashtirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish va ta’lim muassasalari ma’muriyati uchun o‘qituvchilarning
kasbiy faoliyatini psixologik qo‘llab-quvvatlash, xodimlarni moslashtirish bo‘yicha
ko‘rsatmalar tayyorlash va muassasada qulay psixologik muhitni yaratish bilan ya-
kunlanmoqda.
“Hissiy charchash” hodisasi 1982-yilda Maslach, Pelman va Xartman tomonidan
batafsil bayon qilingan. Mualliflarning oxirgisi “tuyganlik”ning ko‘plab ta’riflarini
umumlashtirgan holda uchta asosiy komponentni aniqladi: hissiy va/yoki jismoniy
charchoq, depersonalizatsiya va mehnat unumdorligining pasayishi. Hissiy charchoq
haddan tashqari hissiy zo‘riqish hissi va bo‘shliq hissi, hissiy resurslarning charchas-
hida namoyon bo‘ladi. Odam avvalgidek ishtiyoq, istak bilan ishlashga o‘zini bera
olmasligini his qiladi.
Depersonalizatsiya o‘z ishining tabiati bilan xizmat qiladigan odamlarga befarq
va hatto salbiy munosabatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq. Ular bilan aloqalar ras-
miy, shaxssiz bo‘ladi; paydo bo‘ladigan salbiy munosabatlar dastlab yashirin bo‘lishi
va ichki jilovli tirnash xususiyati bilan namoyon bo‘lishi mumkin, bu oxir-oqibat ni-
zolarga olib keladi. Shu kabi sharoitlar uzoq vaqt davomida (olti oygacha) birgalik-
dagi faoliyatni amalga oshiradigan yopiq mehnat jamoalarida sodir bo‘ladi. Mehnat
unumdorligining pasayishi o‘z malakasining, o‘z-o‘zini hurmat qilishning pasayishida
STARS International University
239
(o‘zini professional sifatida salbiy qabul qilishda), o‘zidan norozilikda va shaxs sifa-
tida o‘ziga salbiy munosabatda namoyon bo‘ladi. “Hissiy charchash”da muhim rol
o‘ynaydigan uchta asosiy omil quyidagilardan iborat: shaxsiy, rol va tashkiliy. Freun-
denberg “kuyish”ga hissa qo‘shadigan shaxsiy xususiyatlar orasida empatiya, inson-
parvarlik, muloyimlik, maftunkorlik, idealizatsiya, introversiya, fanatizmni ta’kidlay-
di. Ayollarning hissiy charchoqni erkaklarga qaraganda tezroq boshdan kechirishi
haqida dalillar mavjud, garchi bu barcha tadqiqotlarda tasdiqlanmagan bo‘lsa-da.
A. Pines va uning hamkasblari kasbiy yuksalish, avtonomiya va boshqaruv tomo-
nidan nazorat darajasi va ish joyidagi o‘z-o‘zining ahamiyatlilik hissi bilan “tuygan-
lik” o‘rtasida bog‘liqlik o‘rnatdilar. Ishning ahamiyati “tuyganlik”ning rivojlanishiga
to‘siqdir. Shu bilan birga, kasbiy o‘sishdan norozilik, qo‘llab-quvvatlash zarurati, av-
tonomiyaning yetishmasligi “tuyganlik”ka yordam beradi. V.D. Kovalchuk o‘z-o‘zini
hurmat qilish va nazorat qilish joyi kabi shaxsiy xususiyatlarning rolini ta’kidlaydi.
Emotsional toliqishlarning u qadar kuchli bo‘lmagan darajasi hech qanday asorat
qoldirmaydi va bir necha kundan so‘ng mutlaqo barham topadi.
Emotsional toliqish belgilarni uchta guruhga birlashtirish mumkin:
1. Zo‘riqish, tushkunlik, charchoq va insonning boshqa odamlar bilan muloqotida-
gi “sovuqqonlik” hissi sifatida.
2. Depersonalizatsiya mashg‘ulotlariga nisbatan salbiy yoki loqayd munosabatni
nazarda tutadi.
3. O‘z kasbiy sohasini yaxshi bilmaslik hissining vujudga kelishida namoyon bo‘luv-
chi reduksiya, undagi muvaffaqiyatsizlikni anglash, kasbiy o‘z-o‘zini nazorat qilishga
bo‘lgan intilishning pasayishi.
Xulosa sifatida shuni ta’kidlashni istardimki, hissiy kasbiy charchash juda mu-
rakkab jarayondir, chunki bu sindromga moyil bo‘lgan odam, ko‘pincha, uning alo-
matlarini bilmaydi. U o‘zini tashqaridan ko‘ra olmaydi va unga nima bo‘layotgani-
ni tushunmaydi. Shuning uchun unga qarama-qarshilik va ayblov emas, balki qo‘l-
lab-quvvatlash va e’tibor kerak. Ushbu sindromning paydo bo‘lishining oldini olish,
zaiflashtirish yoki bartaraf etish uchun profilaktika choralarini ko‘rish kerak. An’a-
naviy tarzda aytishimiz mumkinki, charchash juda yuqumli va xodimlar orasida tez
tarqalishi mumkin. Kuchlanishga moyil bo‘lganlar kinik, negativist va pessimistlarga
aylanadi va ular boshqa odamlar bilan ish joyida o‘zaro munosabatda bo‘lib, tezda
butun jamoani “tuyganlik” to‘plamiga aylantirishi mumkin. Shu sababli kasbiy hissiy
charchashning oldini olish ta’lim muassasasi rahbarining boshqaruv faoliyatida mu-
him yo‘nalishga aylanishi kerak.
Bizning bolalar bog‘chamiz uchun loyiha ishlab chiqish vaqtida professional his-
siy charchash muammosi dolzarb bo‘lib qoldi. Haqiqiy ish sharoitlarini kuzatish va
o‘qituvchilar bilan suhbatlarda professional hissiy charchash belgilarining ko‘rinishi-
ni tobora ko‘proq ko‘rish mumkin:
– hissiy charchoq
(o‘qituvchilar ish tufayli hissiy bo‘shliq va charchoqni his qi-
lishdi)
;
– depersonalizatsiya, ishga va uning obyektlariga nisbatan beadab munosabat
(ko‘pincha, o‘qituvchilar hamkasblar, ota-onalar va bolalarni barcha muammolari bi-
lan tirik odamlar sifatida emas, balki
“mashina” sifatida ko‘rishadi,
buning uchun
siz smenani ishlab chiqishingiz kerak; shuning uchun ularda bir-biriga, ota-onalarga,
bolalarga nisbatan befarq, ba’zan g‘ayriinsoniy munosabatlar yuzaga keladi)
;
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
240
– kasbiy yutuqlarni kamaytirish
(o‘qituvchilarda o‘zlarining kasbiy sohalarida qo-
biliyatsizlik hissi, undagi muvaffaqiyatsizlikni anglashlari, ishni o‘zgartirish istagi bor
edi)
.
Foydalanılgan adabıyotlar ro‘yxatı:
1.
ДружининB.H. Экспериментальная психология. 2-е изд., перераб.
и доп. СПб: Изд-во «Питер», 2000. – С. 320.
2. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya / Z. Nishanova, D. Qarshieva,
N. Atabaeva, Z. Qurbonova. Toshkent – 2013. – B. 323.
5. B.Nurullayeva, Pedagoglarda kasbiy zo‘riqish va uning korreksiyasi’’ 2019-yil.
3. https://lex.uz/docs/-3334234.
4. www.ziyouz.com kutubxonasi.
