STARS International University
107
Annotatsiya:
Maqolada kreativlikni o‘rganish va tushunishga bo‘lgan tizimli yondashuvlar,
kreativlikning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar va tadqiqotchilarning asarlarida kreativlik
tushunchalarining mohiyati ko‘rsatib o‘tilgan.
Kalit so‘zlar:
kreativlik, fikr, intellektual ijod, divergent fikrlash, intellektaual faollik,
intellektual iqtidorlilik, sezgirlik.
Bizga tizimli yondashuv yaqinroq, chunki u kreativlikning rivojlanishiga ta’sir
qiluvchi barcha tashqi omillarning ko‘p sonli ekanligini e’tiborga oladi hamda
kasbiy-professional xususiyatlar va ularning kreativlikdagi aks etishini hisobga olish
imkonini beradi.
Bitta hodisa – fenomenning o‘zi haqida fikr yuritib, mualliflar kreativlikning ta’rifiga
yangidan yangi fikr, xislatlarni qo‘shishadi va mamlakatimiz tadqiqotchilarining
asarlarida kreativlik quyidagilar sifatida o‘rganiladi:
• ijod(korlik)ka bo‘lgan qobiliyat;
• intellektual ijod(korlik);
• qaysi bir yangi, boshqalarga o‘xshamagan/original narsa;
• uzoqlashtirilgan assotsiatsiyalar;
• yaxlit tizimni qayta strukturalashtirish (qayta tuzish);
• axborotni g‘ayrioddiy tarzda kodlash;
• divergent fikrlash;
• shaxsning ichki nizolarining natijasi (yoki nizolarning yo‘qligi);
• allaqachon mavjud bilimlarning chegarasidan chetga chiqish;
• muammoli vaziyatni tez yechish imkonini beradigan noan’anaviy fikrlash va
boshq.
Biz tadqiqotimizda kreativlikni ijod(korlik)ga bo‘lgan qobiliyat deb qaraydigan
mualliflar bilan hamfikrmiz, shuningdek, kreativlikni uning fikrlashning (fikrlarning)
boshqalarga o‘xshamasligi va mavhumlashtirilgan assotsiatsiyalarni ishlab
chiqarishda namoyon bo‘ladigan divergent tarkibiy qismini hisobga olgan holda
o‘rganish ham, ayniqsa, muhim deb hisoblaymiz [1. С. 86].
Kreativlikni tadqiq qilishga bag‘ishlangan bunday asarlarda ko‘pchilik olimlar
kreativlik va intellekt, aql-zakovatning darajasi orasidagi yaqin aloqani ta’kidlashgan.
TOLIPOVA O.I.,
Qo‘qon davlat pedagogika instituti
o‘qituvchisi
ozodaqdpi@gmail.com
KREATIVLIKNI
O‘RGANISH VA
TUSHUNISHGA
BO‘LGAN
YONDASHUVLAR
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp107-110
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
108
Olima D.B. Bogoyavlenskayaning nuqtayi nazariga ko‘ra, ijod(korlik) intellektual
faollikning eng yuksak shakli, intellektual tashabbus xizmat qiladigan eng muhim
sifat tavsifi hisoblanadi [2 С. 201]. Olima kreativlikka berilgan vazifa chegarasidan
tashqariga chiqishga intilishda namoyon bo‘ladigan vaziyatli stimul berilmagan
faollik deb qaraydi. D.B. Bogoyavlenskayaning fikriga ko‘ra, kreativlik faoliyat
turidan qat’i nazar, barcha novatorlarga xos. Olimaning fikricha, uning o‘zi integral
hosila deb tushunadigan intellektual faollik, tizimning intellektual va motivatsion
komponentlarining protsessual o‘zaro faoliyati ularning birligida aks ettiriladigan
yaxlit shaxsning xossasi bo‘lib, u shaxsning vaziyat-stimul berilmagan mahsuldor
faoliyatga bo‘lgan qobiliyatini ta’minlaydi [3. С. 45].
Biroq ushbu ko‘rsatkichlarning bog‘liqligi barcha holatlarda ham kuzatilmaganligi
tufayli ularni bir-biridan farqlash va intellektual iqtidorlilik hamda ijodiy iqtidorlilik
va mahsuldorlikni tashxis qilishning alohida metodikalarini yaratish zarurati
paydo bo‘ladi. So‘nggi zikr etilgan tushunchaga kreativlik koeffitsienti (IQ) nomi
berilgan[4. С. 165].
Olim V.N. Drujinin kreativ va intellekt tushunchalariga nisbatan uchta asosiy
yondashuvlarni ajratib ko‘rsatadi:
1. Kreativlik alohida hodisa sifatida mavjud emas. Birinchi navbatda motivatsiya
(rag‘batlanganlik), qadriyatlar, shaxsiy xislatlar (A.A. Olox, A. Maslou va boshqalar)
hamda intellektual iqtidorlilik shaxsning ijodiy faolligining zarur shartlari
hisoblanadi [5. С. 75]. Kognitiv iqtidorlilik, muammolarga sezgirlik (sezuvchanlik),
nomuayyan va murakkab vaziyatlarda mustaqillik ijodkor shaxsning asosiy tavsiflari
xarakteristikalari hisoblanadi.
2. Kreativlikka intellektga bog‘liq bo‘lmagan mustaqil omil sifatida qaraladi
(J. Gilford, K. Teylor, Ya.A. Ponomaryov). Ya’ni intellekt darajasi va kreativlik darajasi
orasidagi korrelyatsiya unchalik jiddiy emas[6. С. 89].
3. Kreativlikning yuqori darajasi intellektning yuqori darajasini taqozo etadi va
aksincha. Ijodiy jarayon psixik faoliyatning alohida o‘ziga xos shakli sifatida mavjud
emas. Intellekt sohasidagi deyarli barcha mutaxassislar ushba nazariya tarafdorlari
[12. С. 74] (G.Yu. Ayzenk, R. Sternberg va boshqalar).
O‘z tadqiqotimizda biz Ye. Torrensning intellektual chegara nazariyasiga rioya
qilamiz: agar IQ–115-120 dan past bo‘lsa, intellekt va kreativlik to‘g
‘
ridan to‘g‘ri
bir-biriga bog‘liq, IQ 120 dan yuqori bo‘lgan holda kreativlik va intellektning o‘zaro
aloqasi yo‘q, ya’ni intellekti past kreativ odamlar yo‘q, biroq kreativlik darajasi past
intellektual odamlar bor[7. С. 78].
Kreativlikni rivojlantirish masalasi borasida ushbu muammoga 3 xil yondashuv
mavjud:
1) genetik. Unga ko‘ra, kreativlikning hal qiluvchi omili irsiylik hisoblanadi (irsiylik
kreativlikning hal qiluvchi omili sanaladi);
2) muhitga asoslanish. Bu yondashuv vakillari tashqi shart-sharoitlarni psixik
xususiyatlarning rivojlanishining hal qiluvchi omili deb hisoblaydilar;
3) genotip – muhitning o‘zaro faoliyati yondashuvi.
Olim Drujininning fikriga ko‘ra, mikromuhitning xulq-atvorni tartibga solishning
past darajasi, kreativ xulq-atvor namunalarining predmetli-axborot jihatdan
boyitilganligi va berilganligi kabi parametrlarning birga kelishi kreativlikning
rivojlanishiga yordam beradi [8. С. 96].
STARS International University
109
Biz olimlar V.A. Klaktyonin va L.S. Podimov bilan kreativlikning rivojlanishiga
individning shaxsiy xususiyatlari, uning emotsional va motivatsion omillari katta
ta’sir ko‘rsatadi, degan fikrlariga to‘la qo‘shilamiz [9. С. 5].
Ko‘pchilik tadqiqotchilarning fikricha, maktabgacha katta yosh (maktab yoshiga
yetmagan 5-6 yosh) kreativlikning rivojlanishi (rivojlantirilishi) uchun sensitiv
davri hisoblanadi, chunki bola narsalarga o‘ta sodda munosabat bilan qarashni
yo‘qotgani yo‘q va unda sodir bo‘layotgan hamma narsalarga nisbatan o‘z nuqtayi
nazari bor. Biroq bu kreativlikni talabalik yoshida rivojlantirish imkoniyatini inkor
etmaydi [10. С. 85]. “Ixtisoslashtirilgan” (maxsus) kreativlikni inson faoliyatining
kasbiy sohasi bilan bog‘liq ijodga bo‘lgan qobiliyatni shakllantirish talabalik
yoshida kreativlikni rivojlantirishning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Bu davrda
“professional” namunada oila a’zolari va tengdoshlar tomonidan qo‘llab-quvvatlash
katta rol o‘ynaydi[11. С. 56]. O‘z taqlid qilish nuqtayi nazarini inkor qilish va sobiq
idealga nisbatan salbiy munosabatda bo‘lish ushbu bosqichning yakuni hisoblanadi.
Individ taqlid bosqichida bir umrga qolib ketadi yoxud boshqalarga o‘xshamagan,
original ijodkorlikka o‘tadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1. Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “Theoretical and methodological basis of
training of management personnel in the process of higher pedagogical education”.
International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.04 (2022): 171–177.
2. Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “Inclusive education and its essence”.
International journal of social science & interdisciplinary research. ISSN: 2277-3630
Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248-254.
3. Adxam, Z. (2021). Педагогические факторы формирования чувства Ро-
дины на основе национальных и общечеловеческих ценностей у учащихся
начальной школы. Среднеевропейский научный вестник, 17, 284-286. https://
doi.org/10.47494/mesb.2021.17.814
4. Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “PEDAGOGICAL CONDITIONS OF
IMPROVEMENT OF SOCIAL PEDAGOGICAL ACTIVITY OF STUDENTS ON THE
BASIS OF MULTIMEDIA TOOLS.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE
& INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07
(2022): 108-112.
5. Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “DEVELOPMENT OF THE COGNITIVE
ACTIVITY OF FUTURE TEACHERS IN INNOVATIVE EDUCATIONAL CONDITIONS
AS A SOCIAL PEDAGOGICAL NECESSITY.” INTERNATIONAL JOURNAL OF
SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact
factor: 7.429 11.04 (2022): 196-199
6. Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “WAYS TO
INCREASE THE LEGAL KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS.” Web of
Scientist: International Scientific Research Journal 3.02 (2022): 124-130..
7. Клюев, Роман Владимирович, et al. «ИССЛЕДОВАНИЕ И АНАЛИЗ ПОКА-
ЗАТЕЛЕЙ НАДЕЖНОСТИ ОТДЕЛЬНЫХ СТРУКТУРНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ ЦИФРО-
ВЫХ ПОДСТАНЦИЙ.» Вести высших учебных заведений Черноземья 1 (2021):
68-79.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
110
8. Umarova, M. H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region.”
9. Nargiza, Yunusalieva. “SOCIAL AND MORAL EDUCATION OF STUDENTS
AND DEVELOPMENT OF VALUES.” Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal 10.1 (2022): 300-305.
10. Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «ОСНОВНЫЕ КРИТЕРИИ ДЛЯ РАЗ-
РАБОТКИ ПРОГРАММ ОБУЧЕНИЯ КОНФЛИКТОЛОГИИ». МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК И МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ
ISSN: 2277-3630 Импакт-фактор: 7.429 11.06 (2022): 181-184.
11. Abdualiyevich Z. M. O ‘QUVCHILARDA TAYANCH KOMPETENSIYALARNI
SHAKLLANTIRISH ASOSIDA IJTIMOIY FAOLLIKNI RIVOJLANTIRISHNING
PEDAGOGIK ASOSLARI //BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN
ILMIY JURNALI. – 2022. – С. 330-333.
Мриксаитова С., Ерматова Ш. и Ходжаева Н. «Обучение студентов творче-
скому мышлению посредством самостоятельного обучения в высших учеб-
ных заведениях является насущной проблемой». Евро-Азиатские конферен-
ции. Том 3. № 1. 2021.
