Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
204
Annotatsiya:
Ushbu maqolada oliy ta’lim muassalarida jahon tarixi fanini
o‘qitishning dolzarb masalalari, xususan, so‘nggi yillarda tarix fanini o‘qitish bo‘yicha
asosiy yondashuvlar, zamonaviy qarashlar hamda ularning ta’lim sifatiga ta’siri
bilan bog‘liq jihatlar ko‘rib chiqilgan. Shuningdek, tarix ta’limi sifati va mazmuniga
ta’sir qilayotgan holatlar tavsiflangan. Mazkur o‘zgarishlarning talabalarni tarixiy
jarayonlarni o‘rganish, turlicha yondashuvlarni bilish va tushunishga yordam
beradigan ko‘nikmalarini shakllantirishdagi o‘rni tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
tarix fanini o‘qitish, jahon tarixi, formatsion yondashuv, sivilizatsion
yondashuv, zamonaviy qarashlar.
Тарих таълим тизимида энг муҳим вазифаларни - ўқитиш, ривожлантириш
ва тарбиялашни амалга оширади. Хусусан, ўтмиш хотирасини сақлаш орқа-
ли талабалар онгига фуқаролик фазилатларини сингдириш имконини беради.
Тарих таълими ёшларда масъулият, меҳнатсеварлик, Ватанга муҳаббат, ижти-
моий аҳамиятга эга ишларни бошқаришда иштирок этишга тайёрлик, ҳуқуқ
ва мажбуриятларни рўёбга чиқариш, ўз қобилиятларини максимал даража-
да ривожлантириш каби фазилатларни ривожлантиришга қаратилган. Бугун
тарих таълимнинг янги йўналишларини, жумладан, тарихни ўрганиш ва та-
лабаларнинг тарихий билимларини ривожлантириш йўналишларини танлаш
олдида турибди.
Тарих фанидан давлат таълим стандарти мазмуни ва унга ажратилган ўқув
вақти билан боғлиқлигини таҳлил қилиш нафақат тарих фанини, балки уни
ўқитиш самарадорлигини ҳам йўқотиш хавфини таъкидлаш имконини бера-
ди. Таълим жараёнида таълим вазифалари ҳам амалга оширилганлиги сабаб-
ли университет тарих фанини ҳам шу йўналишга йўналтириш мумкин. Аммо
ўқув дастурини мафкуралаштиришга қайтиш мумкин эмас, шунинг учун за-
монавий тарихни ўргатишда жаҳон тарихининг минг йилликлари давомида
яратилган, миллий қадриятлар билан узвий боғлиқ бўлган умуминсоний маъ-
навий қадриятларига устувор аҳамият бериш муҳимдир.
Тарих курсини ўрганишдан мақсад шахсни маданий-тарихий контекстга ки-
XAYNAZAROV BAXROMJON
BAXTIYOROVICH,
1PhD, dotsent, Mirzo Ulug‘bek
nomidagi O‘zbekiston Milliy
universiteti
Toshkent, O‘zbekiston
a bahrom_bek@mail.ru
OLIY TA’LIM
MUASSALARIDA
JAHON TARIXI FANINI
O‘QITISHNING DOLZARB
MASALALARI
https://doi.org/10.47689/STARS.
university-pp204-207
STARS International University
205
ритиш, ўз-ўзини цивилизациялашган вақт-маконга йўналтириш бўлиши ке-
рак. Шунинг учун талабалар учун фактологияни эмас, балки воқеа тарихини
мактаб тарих курсида ўрганганликлари сабабли тарих фалсафасини ўрганиш
кўпроқ долзарбдир, чунки у мустақил фикрлашни шакллантиришга ҳисса қў-
шади, ривожланишнинг асосий йўлларини тавсифловчи дунёқарашни кен-
гайтиради, инсоният жамияти ва кўп жиҳатдан ҳақиқий тарихий маконни тар-
тибга солади.
Университет тарих курси учун асосий вазифа тафаккур тарихийлигини ри-
вожлантиришдир. Тафаккур тарихийлиги маълумотли замонавий шахс мада-
ниятининг энг муҳим кўрсаткичларидан бири бўлиб, унинг чексиз фактлар
қаторида воқеаларни адекват баҳолаш қобилиятини тавсифлайди. Тафаккур-
да тарихийликнинг йўқлиги, кўпинча, ўтмиш воқеаларининг бугунги кун ме-
зонлари билан баҳоланишида намоён бўлади.
Тарихни ўқитиш жараёнида тафаккур тарихийлигини шакллантириш учун,
имкон қадар ҳақиқатга яқин билимга эришиш учун ушбу фаннинг методоло-
гик асослари ва уларнинг ижтимоий тараққиётни тушунишдаги аҳамиятини
кўриб чиқишга алоҳида эътибор қаратиш зарур. Чунки тарихни қайта қуриш
жараёнининг ўзига хослиги туфайли тарихни тўлиқ билиш мумкин эмас. Та-
рих фанининг ривожланиши жараёнида мутлақо бошқа кўплаб методологик
ёндашувлар ишлаб чиқилди ва шаклланди.
Совет даврида кенг тарқалган марксистик назарияга мувофиқ, жаҳон та-
рихий жараёнини ижтимоий-иқтисодий формациялардаги кетма-кет ўзгари-
шлар жараёни сифатида кўрсатиш одатий ҳол эди. Бироқ марксистик-ленинча
назария тарихий жараённи ўрганишнинг ягона методологияси сифатида тез
орада совет давридаги илмий тадқиқотларни тўхтатиб қўйди ва тарих фани
ва тизимнинг ривожланишига ҳеч қандай ижобий таъсир кўрсатмади. Марк-
сизм-ленинизм методологияси мамлакатлар ва халқлар тарихий тараққиёти-
нинг хилма-хиллиги ва мураккаблигини эътиборсиз қолдириб, ўтмишни схе-
матиклаштирди; жамиятдаги синфларга эътибор қаратиб, инқилобийликни
мутлақлаштирди ҳамда халқларнинг маънавий даражасига аҳамият бермади.
Формацион ёндашув социализм қуриш назарияси ва амалиёти ҳамда теги-
шли таълим ва тарбия назарияси доирасидан ташқарига чиқишга имкон бер-
мади[6, с. 31].
Марксистик парадигмани рад этиш янги методологияни излашга олиб кел-
ди. Аммо бу жараён тугалланмаган ва ҳозирда тарих фанида тўпланган та-
жрибани қайта кўриб чиқиш давом этмоқда, чунки бугунги кунгача универ-
сал методология мавжуд эмас.
МДҲ давлатларида формацион назариянинг ўрнини босадиган бошқа на-
зария сифатида цивилизациявий ёндашув тайёр когнитив парадигма сифа-
тида кенг тарғиб қилина бошлади [1, с. 31]. Унга кўра, кишилик жамияти та-
раққиёти, бу назарияга кўра, алоҳида ижтимоий тизимлар – цивилизациялар
тараққиёти даврлари йиғиндисидир.
ХХ-ХХI асрлар бошидаги цивилизациялар назарияси формацион ёндашу-
внинг ўрнини босувчи, универсал парадигма сифатида фаол кўриб чиқила
бошланди, чунки у ҳам аввалги каби миллий анъаналарни ўрганишга, миллий
ғояни маъқуллашга, таълим ва тарбиявий вазифаларни бажариш, таълим ва
тарбиянинг асосий тенденцияларини сақлаб қолиш борасида муҳим аҳамият
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
206
касб этди. Унинг ёрдами билан ҳам маиший, ҳам умумий тарихни тушунтириш
мумкин, деб ҳисобланган. Цивилизациявий ёндашув ижтимоий-маданий та-
рих билан уйғунлашгани туфайли катта афзалликларга эга[5, с. 32].
Тараққиёт ғояси ўзининг концептуал аппарати, қадриятлар ва ғоялар тизи-
ми билан тарих фанининг эксклюзив мулки эмас, балки умумэътироф этилган
фикрлаш тарзининг бир қисмига айланди. Ижтимоий ҳаётнинг мураккабли-
гини англашда тасниф ва тартибни жорий этган ҳолда бу назария узоқ вақт
давомида инсоният ҳаётига оид янги маълумотларнинг чексиз тўпланишига
бардош беради ва жамиятга сафарбарлик таъсирини ўтказади. Аммо бу ҳам
парадигма бўла олмайди, чунки бу ҳолда жамиятнинг ривожланиши ҳақидаги
тарихий ғоялар, кўпинча, ушбу назариянинг асосий ғоясига мос келмайди.
Бизнинг фикримизча, тараққиёт назариялари ва маҳаллий цивилизациялар
назарияси синтези кўпроқ даражада адекват цивилизация онгини шакллан-
тирувчи методологияни қуриш имкониятини очиб беради. Тарихий жараённи
шу асосда идрок этиш, шунингдек, дунёнинг чексиз хилма-хиллигини ва шу-
нинг учун у низоларсиз мавжуд бўлмаслигини англаш имконини беради[2, с.
89].
Ушбу ёндашувлардан ташқари, замонавий тарих методологиясининг риво-
жланишига муҳим қўшимча сиёсий тизимларни солиштириш ҳамда тарихий
ва сиёсий жараёнлар ҳақида объектив хулосалар чиқариш имкониятини бе-
рувчи сиёсатшунослик ёндашуви ҳисобланади [4, с. 31].
Юқоридаги барча ёндашувлар бир-бирига нисбатан тўлдирувчилик функ-
циясини бажаради. Тарихий жараёнларни ўрганишга турлича ёндашувлар-
ни билиш ва тушуниш тарихни ўрганиш жараёнида бирёқламаликни енгиш
имконини беради, онг догматизмига йўл қўймайди, тарихий жараённи илмий
тушунишга, тафаккурда историзмнинг ривожланишига ёрдам беради.
Услубий маданиятни шакллантириш талабанинг мустақил фикрлашини ри-
вожлантиришга кўмаклашади. Ўрганиш предметининг методологик плюра-
лизми асосидаги тарих фалсафаси йўналишидаги ўзгаришлар эса замонавий
ахборот жамияти шароитида талабаларнинг гуманитар дунёқарашини ша-
кллантиришга, бағрикенглик ва ўзаро тушунишни ривожлантиришга хизмат
қилади.
Тарих фанини ўқитиш услубий плюрализмга ҳамда муаммоли таълимга
асосланган бўлиши керак. Шу нуқтаи назардан тарихий жараённинг энг
муҳим хусусиятларини кўрсатиш, унинг энг муҳим тенденцияларини кузатиш
муҳимдир. Бунда асосий эътибор саналарга, фактларга эмас, балки тарихий
жараённи изчил таҳлил қилишга қаратилади. Бу талабаларни дарсликларга
мурожаат қилиш орқали воқеалар ҳақидаги билимларини тиклаш ва тўлди-
ришга ундаш учун мўлжалланган. Бугунги кунда танланган фактик материал-
ни билишга йўналтирилганлик ҳақиқий билимларни ўзлаштириш ва мавжуд
билим ва малакаларни кенгайтириш учун мустақил фикрлайдиган, рақобат-
бардош, мустақил ишга йўналтирилган мутахассисни тайёрлаш нуқтаи наза-
ридан муҳим ҳисобланади.
Тарихнинг ўқув фани сифатидаги мақсадини рўёбга чиқариш, илмий би-
лимларни ривожлантириш орқали талабаларга тарихнинг фан эканлигини
кўрсатиш бугунги кунда анча муҳим. Тарихий муаммоларни кўриб чиқишда
талабалар қиёсий таҳлил қилишга ўрганадилар ва қўйилган муаммоли савол-
STARS International University
207
ларга жавоб бериш учун маълумотни мустақил излашни фаоллаштирадилар.
Ҳақиқатга иложи борича яқинроқ билим олиш учун талабалар турли хил та-
рихий адабиётлардан фойдаланишлари керак. Бу муаммоли таълим оид ва-
зиятларни ҳал қилишда шахсий-ижодий ёндашувнинг элементларидан бири-
дир. Бунда талабалар ижтимоий ҳаёт фактларини таҳлил қилади ва танқидий
баҳолайди, уларга тарихийлик, услубий, аксиологик ва гносеологик плюра-
лизм нуқтаи назаридан ёндашишга интилади[3, с. 11].
Муаммоли масалани ечиш талабага оддий ёдлаш орқали олинган фактлар
ва хронология ҳақидаги билимлардан кам бўлмаган кучли янги билимларни
эгаллаш имконини беради. Бу муаммоли таълим мазмуни ва мотивацион ўзи-
га хослиги билан ажралиб туради ва кўп жиҳатдан бўлажак мутахассис учун
зарур бўлган тадқиқот-таҳлилий ва услубий-амалий кўникмаларни ривожлан-
тиришга интилади.
Тарихни бундай ўрганиш жараёнида талабалар фикрлар тўқнашуви муқар-
рарлигини ва бошқа нуқтаи назарни ҳурмат қилиш зарурлигини тушунади-
лар. Бунда тарих ўқитишнинг асосий мақсади талабани мустақил фикрлашга
ва ҳақиқатни излашга, ҳар қандай манба ва турли фикрларга таҳлилий ёнда-
шишга, сабаб нуқтаи назаридан таҳлил қилинган тақдирда бой фактик мате-
риаллардан фойдаланишга ўргатишдан иборат.
Тарихий жараённинг муайян муаммосини ўрганишда янги ёндашувлардан
фойдаланиш, ҳақиқатни излаш бўлажак мутахассиснинг мустақил фикрлаши-
ни ривожлантиришга ёрдам беради, дунёқарашлар маконида талабанинг ўзи-
ни ўзи эркин белгилаши учун шароит яратади. Ижтимоий-маданий нақшлар
контекстида умумий маданий компетенцияни шакллантиради ва шу билан
кейинги касбий фаолият даврида мустақилликни таъминлайди.
Адабиётлар рўйхати; Библиографические ссылки; References:
1. Здерева Г. Современные проблемы методологии исторической науки и
преподавания истории в вузе (RELGA №18 [140] 01.10.2006) // Современные
проблемы методологии исторической науки и преподавания истории в вузе |
Статьи | Главная | Научно-культурологический журнал (relga.ru)
2. Актуальные проблемы изучения и преподавания всеобщей истории в
школе и вузе: материалы Международной научно-практической Конферен-
ции, г. Рязань, 20−21 апреля 2016 г. / отв. ред. М.В. Жолудов; Ряз. гос. ун-т име-
ни С.А. Есенина. – Рязань, 2017. – 336 с.
3. Историческая наука и историческое образование в условиях глобаль-
ных трансформаций: XXV Всероссийские с международным участием исто-
рикопедагогические чтения / Уральский государственный педагогический
университет ; главный редактор Г. А. Кругликова. – Электрон. дан. – Екатерин-
бург : [б. и.], 2021. – 1 CD-ROM. – Текст : электронный/
4. Актуальные проблемы преподавания истории в различных типах обра-
зовательных организаций. Коллективная монография. Ч. 8 / Отв. ред. д.и.н.,
проф., Л.В. Алексеева. Нижневартовск: изд-во НВГУ, 2021. 134 с.
5. Urakov D.J., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B. va boshqalar, 2018. JAHON
TARIXI (I TOM 1 QISM Qadimgi Sharq tarixi). Toshkent: Navro’z, 2018. -262 b.
6. Urakov D.J., Tursunov R.N., Biykuziyev A.A., Xaynazarov B.B., 2018. JAHON
TARIXI (Qadimgi Sharq, Qadimgi Yunoniston va Rim tarixi). Toshkent: Navro’z,
2018. -258 b.
