Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
138
SANOAT ISHLAB CHIQARISH KORXONALARIGA INNOVATSIYALARNI
JORIY QILISHNING USTUVOR JIHATLARI
Olimov Maqsudjon Komiljon
o‘g‘
li,
tayanch doktorant,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
А
nnotatsiya.
Ushbu maqolada sanoat ishlab chiqarish korxonalarida
innovatsion jarayonni tashkil etishning
o‘
ziga xos xususiyatlari muhokama
qilingan. Shuningdek, sanoat korxonalariga innovatsiyalarni joriy etishning ustuvor
jihatlari belgilab berilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
ishlab chiqarish, korxona, sanoat, innovatsiya, strategiya,
salohiyat.
Ayni paytda globallashuv shiddatli kechayotgan davrda bozor
munosabatlarining y
o‘
lga q
o‘
yilishi, mamlakatning jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi hamda iqtisodiy tizimdagi axborot rolining
o‘
sishi, yangi
texnologiyalar, kapital bozorlari
o‘
rtasidagi aloqalarning kuchayishi
iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish y
o‘
liga
o‘
tishini taqozo etmoqda.
Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlari tajribasini
o‘
rganish,
shuningdek, respublikamizning boy tabiiy va ijtimoiy resurslari, ishlab chiqarish
va ilmiy-texnik salohiyatini hisobga olib, innovatsion rivojlanish y
o‘
lini tanlab
olish muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, mamlakatimiz rivojlanishini
maksimal darajada tashkil etish uchun, eng avvalo, innovatsion hamda ilmiy-
texnik salohiyatdan samarali foydalanishga jiddiy eʼtibor qaratish lozim.
Bugungi kunda mamlakatimiz iqtisodiyotining jadal taraqqiyotini
ta
’
minlash uchun tarkibiy islohotlarni amalga oshirish, yetakchi tarmoqlarni
modernizatsiya va diversifikatsiya qilish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Aks
holda nafaqat iqtisodiyotimiz rivojini, balki milliy taraqqiyotning yuksak
sur
’
atlarini ham ta
’minlab boʻlmaydi.
O‘
zbekiston iqtisodiyotida milliy sanoatning roli va ahamiyati salmoqli
b
o‘
lib, davlat mustaqilligiga erishilgandan keyin bu sohada tub x
o‘
jalik-iqtisodiy,
tashkiliy-institutsional va tarkibiy islohotlar amalga oshirildi. Sanoat
korxonalarini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, davlat
–
aksiyadorlik, korporativ, jamoa va xususiy mulk shakllariga aylantirish, sanoat
tarmoqlarida tarkibiy
o‘
zgarishlar amalga oshirilib, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik, chet el kapitali ishtirokidagi q
o‘
shma korxonalar tashkil etildi.
Korxonalarda innovatsiyalarni q
o‘
llash orqali yangicha raqobatga
asoslanish mumkin. Boshqacha aytganda raqobatlashuv tendensiyalarida
o‘
zgarishlar yuzaga keladi. Mukammal raqobat jamiyat uchun juda kuchli stimul
b
o‘lib, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va ish haqini uning meʼyoriy
unumdorligiga maksimal yaqinlashtiradi.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
139
Ilmiy izlanishning hozirgi davrda bizning respublikamizda iqtisodiyot
rivojlanish holati va barcha tarmoqlardagi strukturaviy
o‘
zgarishlarga mos
ravishda
olib
borilishi
iqtisodiyotda
boʻlayotgan
oʻzgarishlarni
muvofiqlashtirishga olib kelmoqda. Ayniqsa, sanoat ishlab chiqarishi
korxonalariga yangilik kiritish jarayoni boʻyicha koʻp muammolar pa
ydo
boʻlmoqda va ularni oʻz vaqtida hal etish, kerakli kadr, moddiy texnika bazasi,
tashkiliy va uslubiy tadbirlarni talab etadi.
Korxonalar
o‘
z faoliyatlarida innovatsiyalarni q
o‘
llashdagi muammolarni
hal etishga y
o‘
naltirsalar-
da, maʼlum holatlarda qiyin
sharoitga tushib qolish
ehtimoli k
o‘
p uchraydi.
Shuning uchun innovatsiyalarni amalga oshirishni ayrim korxonalar
faoliyatidagina kuzatish mumkin. Masalan, korxonalar yangilik joriy etish
jarayonida, xorijdan investitsiyalar jalb etish va raqobatdosh mahsulot chiqarish
borasida hal etilmagan masalalar va vazifalarga duchor b
o‘
lib, ularni yechimini
topishga intiladilar.
Innovatsiyaviy asosga ega bo
ʻ
lgan iqtisodiy rivojlanish masalasini yechish
jarayonida, korxona innovatsiyaviy maqsadlar tizimini ifodalashi lozim. Bu
ayniqsa, o
ʻ
z rivojlanishining faol strategiyasini amalga oshirayotgan korxonalar
uchun muhimdir.
Sanoat korxonasi innovatsion jarayonlarni tashkil etish uchun ixtiyorida
quyidagilarga ega bo
ʻ
lishi lozim:
−
g
ʻ
oya va ishlanmalarni moliyalashtirish uchun yetarli pul mablag
ʻ
lari;
−
yangi mahsulotni yaratish va ommaviy ravishda ishlab chiqarish uchun
tegishli moddiy-texnika bazasi;
−
yangiliklarni amalga oshirish va uni joriy etish uchun qobiliyatli xodimlar;
−
har qanday innovatsion jarayon asosida yotuvchi original (rasman)
g
ʻ
oyalarni ishlab chiqish imkoniyati.
1-rasm. Korxonalarda innovatsiya strategiyasini amalga oshirish omillari
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
140
Shu oʻrinda aytib oʻtish lozimki, korxonaning innovatsion salohiyati
korxonaning barcha jihatlari, ya
’
ni yangilikni yaratish va undan amaliyotda
foydalanish qobiliyatini ifodalaydi.
Mamlakatimizda korxonalarni rivojlantirish uchun respublikamizning
isteʼmol bozorlarini aho
li
o‘
rtasida xaridorgir b
o‘
lgan sifatli mahsulotlar bilan
t
o‘
ldirish, tarmoqning eksport salohiyatini oshirish, kichik korxonalar tomonidan
raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarishni q
o‘
llab-quvvatlash, tarmoqda
yangi texnik va texnologik, investitsiya siyosatini yuritish, zamonaviy
texnologiyalarni joriy etish hisobiga yangi va sifatli mahsulotlar ishlab chiqarishni
muntazam
o‘
zlashtirish, tarmoq korxonalarini yangi texnikalar bilan jihozlashga
jiddiy eʼtibor qaratish uchun xori
jiy sarmoyalarni keng k
o‘
lamda jalb etish chora-
tadbirlarini amalga oshirish nazarda tutiladi.
Oʻtkazilgan
tadqiqotlar asosida ishlab chiqarilishga taklif etilayotgan
mahsulotning raqobatdoshligi toʻgʻrisida xulosa chiqariladi va uni ishlab
chiqarishga yoʻnaltirish yoki yoʻ’
naltirmaslik borasida qaror qabul qilinadi.
2-rasm. Korxonaning innovatsion salohiyati elementlari
Shu bilan birga olingan baholash natijalari har doim ham real
raqobatdoshlik darajasiga toʻgʻri kelmaydi. Bu quyidagi sabablar tufayli roʻy
berishi mumkin:
–
murakkabliligi;
–
tadqiqot va ishlanmalar toʻgʻrisidagi axborotni oʻz ichiga olgan
yagona
axborot bazasining yoʻqligi;
–
mahsulot raqobatdopshigini baholashning amaldagi uslubiyoti
tomonidan nazarda tutilgan koʻrsatkichlar tizimining cheklanganligi.
Yangi mahsulot raqobatdoshligini baholashdagi asosiy muammolardan biri,
bu sifatni ushlab turishga sarflangan xarajatlari uslubiyotini ishlab chiqishdir.
Ushbu muammo alohida sifat menejmenti sohasida batafsil oʻrganiladi. Shuning
uchun ham bu yerda taktik va strategik xarakterga ega boʻlgan quyidagi asosiy
vazifalarga toʻxtalib oʻtish yetarli boʻladi:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
141
–
tashqi va ichki bozorlardagi mahsulotning real raqobatdoshligini baholash;
–
ishlab chiqarish va ekspluatatsiyaviy umumiy xarajatlarini minimumga
olib kelgan holda sifatning berilgan darajasini ta
’
minlash;
–
investitsiyalarning zaruriy hajmini va ularni innovatsiyaviy jarayon
bosqichlari va ishtirokchilari oʻrtasida taqsimlanishini aniklash;
–
yangi mahsulot narxi va ishlab chiqaruvchi korxona xizmatlarini
optimallashtirish;
–
yangi mahsulot sifatiga boʻlgan xarajatlar va ishlab chiqaruvchining
innovat
siyaviy faoliyati natijalarining oʻzaro aloqasini aniqlash.
Ilmiy-texnikaviy va ilmiy-ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy-sanoat
uyushmalari va boshqa yirik markazlarning Oʻzbekistondagi faoliyati
samaradorligi ular qoshida kichik ilmiy-ishlab chiqarish korxonalarini tashkil
qilish yoʻli bilan oshirilishi mumkin, ularning asosiy vazifasi ilmiy ishlanmalar va
ixtirolarning keng koʻlamliligini ta’
minlashdir.
Oʻzbekiston sharoitida innovatsion korxonalarning muvaffaqiyatli faoliyatini
ta
’
minlash ishida quyidagi vazifalarni hal qilish katta ahamiyat kasb etadi:
–
asosan mahalliy menejerlarning malakasiga bogʻliq boʻlgan yangiliklarni
izlash va oʻzlashtirishga moyil muhitni yaratish;
–
butun innovatsiya faoliyatining iste
’molchi ehtiyojlariga boʻysundirilishi;
–
“tadqiqot –
ishlab chiqarish
–
sotish” jarayonini tezlashtirish maqsadida
boshqarmada darajalar sonini qisqartirish;
–
yangiliklarni ishlab chiqish va joriy etish muddatlarini qisqartirish.
Innovatsiyalarni joriy qilish sanoat ishlab chiqarishi korxonalari faoliyati
rivojlanishining asosini tashkil qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida faoliyat
yuritayotgan korxonalar va x
o‘
jaliklarning raqobatbardosh mahsulotlar ishlab
chiqarishlari, xizmatlar k
o‘
rsatishda muvaffaqiyatga erishishlari uchun
muntazam ravishda yangiliklarni izlashga intilishlari va
o‘
z faoliyatlariga tatbiq
etishlari bu boradagi eng muhim jihatlar hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Sh.M. Mirziyoyev. Yangi
O‘
zbekiston strategiyasi.
–
Toshkent:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 2022.
2.
E.X.Maxmudov, M.Y. Isakov. Korxona
–
iqtisodiyotning asosiy b
o‘g‘
ini.
O‘
quv q
o‘
llanma. Toshkent
–
2017.
3.
A.Ortiqov. Sanoat iqtisodi. Darslik. Toshkent, TDIU, 2016. b 236.
4.
M.K.Olimov, I.S. Khotamov. Negative impacts of coronavirus pandemic on
industrial production in Uzbekistan and measures to overcome.
“Молия ва банк
иши” электрон илмий журнали.
II
сон. март
-
апрель, 2020.
5.
Д.Г. Мамаджонов. Иқтисодиётни модернизациялаш шароитида
саноат тармоғининг бошқарув самарадорлигини ошириш йўллари.
“Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон журнали. № 3, июнь, 2018 йил.
