Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
26
АВТОМОБИЛ
ТРАНСПОРТИ
КОРХОНАЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
АСОСЛАРИ
Тураев
Абдураҳим
Нортожиевич
,
профессор,
Тошкент
давлат
иқтисодиёт
университети
Абдуллаев
Ҳуршиджон
Назрулло
ўғли
,
мустақил
тадқиқотчиси
,
Тошкент
молия
институти
Примкулов
Бекзод
Абдумумин
угли
,
магистрант
,
Тошкент
давлат
иқтисодиёт
университети
Аннотация.
Иқтисодиётни
рақамлаштириш
шароитида
хизмат
кўрсатиш
соҳаларидан
бири
ҳисобланган
автомобиль
транспорти
соҳасининг
иқтисодий
моҳияти
ва
мазмуни
батафсил
очиб
берилган.
Калит
сўзлар
:
транспорт
-
логистика
хизмати,
транспорт
-
логистик
инфратузилма,
мультимодал
ва
интермодал
логистика
маркази,
халқаро
транспорт
хизмати,
автомобиль
транспорти.
Янги
Ўзбекистонда
барча
соҳалар
каби
транспорт
соҳасини
ҳам
ривожлантириш
устувор
вазифалардан
бири
ҳисобланади
.
Сўнгги
йилларда
мамлакатимизда
транспорт
ва
транспорт
коммуникациялари
соҳасини
ривожлантириш,
ташиш
хизматларининг
юқори
даражадаги
хавфсизлигини
таъминлаш,
транспорт
соҳасидаги
бошқарув
тизимини
такомиллаштириш,
соҳа
учун
малакали
мутахассисларни
тайёрлашга
йўналтирилган
кенг
кўламли
чора
-
тадбирлар
амалга
оширилди.
Иқтисодиётни
ривожлантиришнинг
замонавий
тенденциялари
ва
амалга
оширилаётган
ислоҳотлар
республиканинг
географик
жойлашувини
инобатга
олган
ҳолда
транспорт
хизматларининг
сифатлилиги
ва
оммабоплигини
таъминлашга
йўналтирилган
ягона
транспорт
сиёсатини
шакллантириш
ва
амалга
ошириш,
соҳани
бошқаришнинг
замонавий
технологиялари
ҳамда
интеллектуал
тизимларини
жорий
этишда
алоҳида
аҳамиятга
эга
эканлигини
кўрсатмоқда.
Мамлакатимиз
Президентининг
2019
йил
1
февралдаги
“Транспорт
соҳасида
давлат
бошқаруви
тизимини
тубдан
такомиллаштириш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
ПФ
-5647-
сонли
Фармони
асосида
бир
қанча
тизимли
ишлар
амалга
оширилиб
келинмоқда.
Юк
ва
йўловчилар
ташишда
энг
муҳим
ролни
автомобиль
йўллари
ўйнайди.
Иқтисодиётда
автомобиль
транспорти
транспортнинг
асоси
ва
бошқа
барча
транспорт
турлари
ўртасидаги
алоқани
таъминлайдиган
бўғин
бўлиб
хизмат
қилади
.
Автомобиль
транспорти
технологияси
тартибни
белгилайдиган
кўплаб
технологик
жараёнлардан
иборат:
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
27
−
ҳаракатланувчи
таркиб
ва
автомобиль
йўлларини,
шунингдек,
техник
жиҳозларнинг
бошқа
элементларини
сақлаш,
техник
хизмат
кўрсатиш
ва
таъмирлаш;
−
товарлар
ва
йўловчиларни
ташиш
жараёнини
таъминлайдиган
дастлабки,
якуний
ва
ҳақиқий
ҳаракат
операцияларини
амалга
ошириш.
Автотранспортда
транспорт
ҳажмининг
ўсиши
кенг
йўл
билан
–
мамлакат
паркининг
тўғридан
-
тўғри
миқдорий
ўсиши
ва
интенсив
йўллар
–
янги
ишлаб
чиқарилган
транспорт
воситаларининг
сифат
жиҳатидан
яхшиланиши
ва
юк
кўтариш
қобилиятининг
пасайиши
ва
ўсиши
билан
паркнинг
тузилишини
такомиллаштириш,
шунингдек,
эксплуатация
қилинган
транспорт
воситаларидан
фойдаланиш
кўрсаткичларини
яхшилаш
орқали
таъминланади.
Қолаверса
,
буларнинг
барчаси
автомобиль
транспортининг
ишлаб
чиқариш
ва
техник
базасини
янада
ривожлантириш
муаммоларини
ҳал
қилиш
билан
бевосита
боғлиқ
бўлиб,
бу
ҳозирги
кунда
тобора
муҳим
аҳамият
касб
этмоқда.
Тадқиқот
давомида
Тошкент
шаҳар
жамоат
транспортида
замонавий
ахборот
-
коммуникация
технологияларини
жорий
этиш
орқали
аҳолига
транспорт
хизматлари
кўрсатиш
сифатини
яҳшилаш,
йўлкира
ҳақининг
шаффофлигини
таъминлаш
ва
умумий
фойдаланадиган
жамоат
транспортида
йўловчи
ташиш
тизимини
янада
такомиллаштирилганлиги
ўрганилди.
Ҳозирги
кунда
“Тошшаҳартрансхизмат”
АЖ
таркибида
16
та
автокорхоналар
фаолият
кўрсатиб
келмоқда,
шундан:
8
та
автобус
саройлари;
8
та
хусусий
корхоналар
ҳисобланади
.
Жамият
тизимидаги
8
та
автобус
саройлари
томонидан
йўналишларга
ишга
чиқариладиган
автобуслар
сони
режа
бўйича
1 080
тага
белгиланиб,
129
та
йўналишларда
йўловчиларга
хизмат
кўрсати
таъминлаб
келинмоқда.
Жамият
тизимидаги
автобус
саройларида
2022
йилнинг
1
январь
ҳолатига
кўра,
жами
4 499
нафар
ишчи
-
ходимлар
меҳнат
қилмоқда
,
улардан
2 117
нафари
ҳайдовчилар
ва
1 022
нафари
чиптачиларни
ташкил
қилади
. 2022
йилнинг
1
январь
ҳолатига
кўра
тармоқ
корхоналар
тасарруфида
шаҳарда
йўловчилар
ташишга
мўлжалланган
жами
1 181
та
автобуслар
мавжуд
бўлиб,
уларнинг
47,8 %
(565
таси)
катта
сиғимли
“Мерcэдес
-
Бенз
Лоw
Флоор”
ва
“МАН”
русумли
ҳамда
52,2 % (616
таси)
ўрта
сиғимли
“ИСУЗУ”
ва
“САЗ
ЛE
60”
русумли
автобуслар
ташкил
этади.
Улардан
2007-2010
йиллардан
бери,
яъни
10
йилдан
ортиқ
тасарруф
этиб
келинаётган
автобуслар
сони
335
тани
(“ИСУЗУ”
–
101
та
ва
“Мерcэдес
-
Бенз
Лоw
Флоор”
–
234
та)
ёки
28,4
%ни
ташкил
этмоқда.
Шу
билан
бирга,
ҳукуматнинг
мазкур
қарори
ижросини
таъминлаш
мақсадида
Жамият
томонидан
ўтган
ҳисобот
даврида
20
та
замонавий
электробуслар
ва
қувватлаш
ускуналарини
харид
қилиш
бўйича
тегишли
техник
топшириқ
ишлаб
чиқилиб,
Ўзбекистон
Респубилкаси
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
28
Иқтисодий
тараққиёт
ва
камбағаликкни
қисқартириш
вазирлиги
ҳузуридаги
“Лойиҳалар
ва
импорт
контрактларини
комплекс
экспертиза
қилиш
маркази”
ДУК
томонидан
тасдиқланиб,
харид
қилинди
ва
ҳозирги
кунда
аҳолига
хизмат
қилиб
келмоқда.
Қуйида
фаолият
кўрсатиб
келаётган
транспорт
воситаларини
кўриб
чиқамиз
(1-
жадвал)
.
1-
жадвал
Тошшаҳартрансхизмат
АЖ
да
йўловчи
ташиш
хизматларини
кўрсатаётган
транспортлар
ҳақида
маълумот
Автобуслар
№
Автобус
маркаси
Пассажир
сиғими
Ёқилғи
тури
Ёқилғи
сарфи
(100км)
Ёқилғи
сарфи
(сўм)
Автомобуснинг
базавий
нархи
1
Мерcэдес
-
Бенз
Лоw
Флоор
Ўриндиқ
-
30
Умумий
-
80
Дизель
30
литр
330.000
сўм
2.200.000.000
сўм
2
Ман
А22
CНГ
Ўриндиқ
-
39
Умумий
-
75
Метан
49
куб
133.000
c
ўм
2.775.985.000
сўм
3
Саз
ле
60
(Исузу)
Ўриндиқ
-
26
Умумий
-
57
Дизель
25
литр
275.000
сўм
847.900.000
сўм
4
Исузу
НП37
Ўриндиқ
-
15
Умумий
-
35
Дизель
18
литр
198.000
сўм
463.000.000
сўм
5
Ютонг
ЗК6128БEВГ
Ўриндиқ
-
32
Умумий
-
87
Электр
токи
125
кв/соат
74.800
сўм
2.200.000.000
сўм
Йўналишли
такси
6
Газелл
Ўриндиқ
-
12/16
Метан
17
куб
47.000
сўм
230.000.000
сўм
7
Линг
лонг
Ўриндиқ
-
16
Метан
19
куб
51.300
сўм
260.000.000 c
ўм
Ўрганишлар
шуни
кўрсатадики,
ҳозирги
кунда
Тошкент
шаҳрида
йўловчи
ташиш
хизматларини
кўрсатиб
келаётган
автобус
ва
йўналишсиз
таксилар
асосан
метан
ва
дизель
ёқилғисида
ҳаракатланади
.
Иқтисодий
жиҳатдан
янги
сотиб
олинган
“Ютонг
ЗК6128БEВГ”
русумли
автобуслари
электр
токида
ҳаракатланиши
боис,
жуда
қулай
ва
фойдали
ҳисобланади
.
Ушбу
автобус
1
маротаба
тўлиқ
қувватланиш
орқали
шаҳар
шароитида
ўртача
300
километр
масофа
босиб
ўтади
ва
қувватлаш
нархи
224.400
cўмни
ташкил
қилади
.
Йўналишли
такси
хизматлари
кўрсатишда
эса
“Газелл”
микроавтобуслари
самарали
сабаби,
кам
ёқилғи
сарф
қилиши
билан
бирга,
унинг
эҳтиёт
қисмлари
(тормоз
калодкалари,
муфта,
механик
ричаг
тизимлари
ва
бошқа)
анча
арзон
ҳисобланади
.
Яна
шуни
алоҳида
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
29
таъкидлаш
жоизки,
ҳозирги
кунда
ишлаб
чиқариш
-
техник
базанинг
ҳолати
кўп
ҳолларда
стандарт
даражага
жавоб
бермайди
ва
унинг
ривожланиш
динамикаси
автотураргоҳнинг
ўсиш
суръатларидан
орқада
қолмоқда
.
Шундай
қилиб
,
кўпгина
автотранспорт
корхоналарида
ишлаб
чиқариш
-
техник
базанинг
эскириш
даражаси
юқори
(70-80%
гача),
яъни
яроқлилик
жиҳатдан
анча
эскирган.
Шу
билан
бирга,
сўнгги
йилларда
катта
сиғимли
автомобиллар
оммавий
ишлаб
чиқарилиши
ва
сотиб
олиниши
туфайли
автотранспорт
корхоналарининг
кўплаб
бинолари
ва
уларда
ишлатиладиган
технологик
ускуналар
кераксиз
ҳолга
келиб,
анча
эскирганлиги
сабабли
вазият
янада
оғирлашмоқда.
Автотранспорт
корхоналари
базасига
инвестициялар
ҳаракатланувчи
таркиб
нархидан
тенг
ёки
катта
бўлиши
лозимлиги
сабабли
моддий
ва
молиявий
ресурслардаги
аниқ
чекловлар
туфайли
муаммони
ҳал
қилишнинг
мураккаблиги
ошади.
База
ва
унинг
фаолияти
давомида
катта
маблағлар
сарфланади,
шунинг
учун
автомобиль
технологиясини
такомиллаштириш
билан
бир
қаторда
автомобиль
транспортининг
ишлаб
чиқариш
-
техник
базасини
корхона
фаолиятини
яхшилашга
қаратилган
кўплаб
ва
турли
хил
тадқиқотлар
объекти
сифатида
кўриб
чиқиш
керак.
Ҳулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки,
кўпгина
ривожланган
мамлакатларда
автотранспорт
воситаларини
водород
ёқилғиси
ва
электр
энергиясига
айлантириш
вазифаси
қўйилган
.
Унинг
ечими
орқали
атмосферанинг
чиқинди
газлар
билан
ифлосланиши
кескин
камаяди
ва
углеводород
хом
ашёси
сақланиб
қолади
.
Шунингдек,
автотранспорт
соҳасини
ривожлантиришда
мавжуд
автопаркларни
тизимли
иҳтисослаштириш
мақсадга
мувофиқ
ҳисобланади
.
Фойдаланилган
адабиётлар
рўйхати:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2019
йил
1-
февралдаги
ПФ
-5647-
сонли
фармони
Миллий
қонунчилик
базаси.
https://lex.uz/uz/docs/4194107.
2.
Тошшаҳартрансхизмат
АЖ
маълумотлари.
3.
Kamalova, Elvira. "Improvement on management methods of innovative
development over the international road transport." TRANS Asian Journal of
Marketing & Management Research (TAJMMR) 6.5 (2017): 4-18.
4.
Muxtorova, Iroda. "Main approaches to the development of professional
preparation of students of technical universities: Main approaches to the
development of...." International Journal of Business, Law, and Education 2.3
(2021): 94-103.
5.
Muxtorova, Indira Yasharbek Qizi. "KORXONA SAMARADORLIGINI
OSHIRISHDA TASHKILIY MADANIYATNI TO’G’RI SHAKILLANTIRISHNING
AHAMIYATI." Academic research in educational sciences 2.9 (2021): 794-800.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
30
