Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
107
OMBORXONA LOGISTIKASI: MUAMMO VA YECHIMLARI
Jalolova Farangiz,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
Annotatsiya.
Omborxona logistikasi omborda sodir b
o‘
ladigan barcha
jarayonlarni iloji boricha t
o‘g‘
ri va samarali tashkil etish uchun t
o‘g‘
ri boshqaruv
va omborxona operatsiyalarini nazorat qila olishni talab etadi. Ushbu
jarayonlarning ayrimlari avtomatlashtirilgan k
o‘
rinishga ega b
o‘
lsa-da, har bir
omborxona logistika jarayonlarida xato va muammolarga kuzatiladi. Ushbu
maqolada omborxona logistikasini tashkil etishda asosiy muammolarni aniqlash
va ularning echimlarini topishga qaratilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
avtomatlashtirish, inventarizatsiya, logistika, logistika
jarayoni, omborxona, boshqaruv, raqamlashtirish.
Kirish
Ombor xizmatlari har bir logistika tizimining ajralmas qismi b
o‘
lib, ular
mijozlarga xizmat k
o‘
rsatishning yuqori darajada eng kam va optimal xarajatlar
bilan ta'minlashda muhim rol
o‘
ynaydi. Ombor faoliyati ishlab chiqaruvchi va
iste’molchi
o‘
rtasidagi vositachi b
o‘
lib, omborxona logistika funktsiyasi hisoblanadi.
Firma omborxonasining logistika zanjirining tarkibiy qismiga xom- ashyo, ehtiyot
qismlar, tugallanmagan va tayyor mahsulotlar kabi mahsulotlarni kelib chiqish va
iste'mol qilish nuqtasida va
o‘
rtasida saqlaydi va ma'lumot beradi.saqlangan
narsalarning holati, holati va joylashishini boshqarish. Oddiy qilib aytganda, ombor-
bu tovarlarni ishlatishdan oldin ularni vaqtincha saqlash. Omborni boshqarish
omborda sodir b
o‘
ladigan barcha jarayonlarni iloji boricha silliq va samarali bajarish
uchun tashkil etish, boshqarish va saqlashni
o‘
z ichiga oladi.
1. Inventarizatsiya ob'yektlarini saqlash muammolari
Omborda logistika jarayonini tashkil etish va amalga oshirish
–
bu yuklarni
qayta ishlashni boshqarish va nazorat qilish, tegishli xizmatlarni boshqarishga
qaratilgan jarayon b
o‘
lib, bu omborning iloji boricha samarali ishlashiga imkon
beradi.
K
o‘
rib chiqilayotgan korxonada malakali kadrlar tayyorlash va
xodimlarning integratsiyalashuvi mavjud emas, bu butun zanjirni kechiktirishi,
samarasiz b
o‘
lib qolishi va qayta ishlash tufayli xarajatlarga olib kelishi mumkin.
T
o‘g‘
ri inventar yozuvlarini yuritish ombor tizimlarini boshqarishdagi eng
qiyin muammolardan biridir. Umuman olganda, zaxiralarni not
o‘g‘
ri baholash
bilan bo
g‘
liq eng k
o‘
p uchraydigan muammo inson xatosidir. Dastlabki hisob-
kitoblar, muntazam hisob-kitoblar yoki kunlik tanlab olish xatolari
inventarizatsiyani boshqarish tizimi hisoblarida q
o‘
ldagi inventar bilan
solishtirganda sezilarli tafovutlarga olib kelishi mumkin. Boshqa muammolar
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
108
vaqt omillari bilan bo
g‘
liq b
o‘
lishi mumkin, boshqa muammolar esa
inventarizatsiyani boshqarish tizimida etarli darajada
o‘
qitish b
o‘
lishi mumkin.
Ishchilar tizimda ziddiyatli muammoga duch kelganda, ular mijozga etkazib
berishni osonlashtirish foydasiga uni chetlab
o‘
tishlari mumkin [3]. 6 oydan bir
yilgacha b
o‘
lgan davrda bu xatolar t
o‘
planib, inventarizatsiyada sirli b
o‘
shliqlarni
qoldirishi mumkin.
Omborning joylashuvi ombor operatsiyalariga yordam berishi yoki zarar
etkazishi mumkin. Kosmosdan samarali foydalanish 2022-yilda saqlash
muvaffaqiyatining eng muhim omilidir, bunda printsip muhim
–
kamroq bilan
k
o‘
proq ish qilish. Saqlash joylarining etarli emasligi, shuningdek, mavjud
maydonlardan samarasiz foydalanish tartiblari yomon b
o‘
lgan omborlarda keng
tarqalgan muammolardir.
Murakkablik bilan bo
g‘
liq muammolar k
o‘
pincha omborlarni yi
g‘
ishni
tashkil qilishda paydo b
o‘
ladi, ammo bu muammo k
o‘
pincha vazifalarni qabul
qilish yoki q
o‘
yishdagi xatolar natijasidir. T
o‘
plash
–
bu inventarizatsiyani
boshqarish tizimini osongina buzishi mumkin b
o‘
lgan ombor operatsiyalari
sohalaridan biri, chunki har kuni qabul qilinadigan vazifalar va qarorlar mijozga
t
o‘g‘
ri xizmat k
o‘
rsatish uchun juda tez bajariladi. Tanlash paytida k
o‘
plab turli xil
xatolar yuzaga kelishi mumkin, masalan, buyumning katta miqdorini k
o‘
rsatish,
lekin undan foydalana olmaslik, chunki u allaqachon orqa buyurtmalar r
o‘
yxatiga
kiritilgan.
Talabning
o‘
zgarishi ombor rahbarlari uchun jiddiy muammolarni keltirib
chiqaradi. Yaqinda r
o‘
y bergan global moliyaviy inqiroz tufayli sotuvlarning
pasayishi ba'zi darajadagi zaxiralar miqdori oshishi tufayli omborlarda jiddiy
xarajat muammolariga olib keldi, boshqalarida esa shaxsiy himoya vositalarini
etkazib beruvchilar t
o‘
satdan
o‘
z majburiyatlarini bajarishda qiynalib qolishdi. Bu
barcha tarmoqlarga birdek ta'sir qilmagan b
o‘
lsa-da, masala ombor nazorati
ostida b
o‘
lmagan tashqi kuchlar tufayli talabning
o‘
zgarishini boshqarish
qiyinligini ta'kidlaydi.
Omborxona tovar-moddiy boyliklarini saqlash jarayonlarida kuzatiladigan
muammolar:
1.
malakali kadrlarning etishmasligi
2.
t
o‘g‘
ri inventar yozuvlarini yuritish
3.
saqlash joyidan oqilona foydalanmaslik
2. Aniqlangan muammolarni bartaraf b
o‘
yicha takliflar
Logistika b
o‘
limi xodimlari va u bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan xodimlar omborlarni
boshqarish b
o‘
yicha doimiy treningdan
o‘
tishlari kerak va ularning asosiy
k
o‘
rsatkichlari (KPI) ta'minot zanjiri b
o‘
ylab ularning faoliyatini aks ettirishi va
baholashi kerak. Bu muammoni bir qancha strategiyalar yordamida hal qilish
mumkin. Bularga quyidagilar kiradi
–
har bir ombor ishchisini poldagi faoliyat
darajasidan qat'i nazar, intensiv
o‘
qitish tizimning aniqligini ta'minlashga yordam
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
109
beradi. Kun davomida muammolar paydo b
o‘
lganda xodimlar bir-birlariga
ma'lumot bilan yordam berishlari uchun tizim qanday ishlashi haqida chuqur
bilimlarni ra
g‘
batlantirish.
Ta'minot zanjirlari mijozlar bilan ishlashda muhim rol
o‘
ynaganligi sababli,
omborlarning ishlashi va ma'muriyatini yaxshilash uchun ba'zi choralarni k
o‘
rish
tavsiya etiladi:
1.
Yetkazib beruvchini bajarish dasturini ishlab chiqish kompaniya va uning
etkazib beruvchilari
o‘
rtasidagi mahsulotni qayta ishlash va tashish vaqtlari
b
o‘
yicha munosabatlarni yaxshilaydi;
2.
Elektron pochta xabarnomasi dasturini
o‘
rnatish ombor operatsiyalarini,
ishchi kuchini rejalashtirishni va mijozlar ehtiyojini qondirishni soddalashtiradi;
3.
Inventarizatsiyani muntazam tekshirish
o‘
rniga inventarizatsiya
davrlarini davom ettirish bizning inventarizatsiyamizni kuzatib borishimizni
osonlashtiradi va operatsiyalarda uzilishlar va t
o‘
xtab qolishlarning oldini olishga
yordam beradi;
4.
Kross-docking texnologiyasidan foydalanish bizga tovarlarni t
o‘g‘
ridan-
t
o‘g‘
ri etkazib beruvchining zavodidan mijozga saqlashga hojat qoldirmasdan
k
o‘
chirish imkonini beradi, bu esa vaqtni optimallashtirishga yordam beradi;
5.
Dinamik slotning joriy etilishi doimiy ravishda talabga muvofiq
ombordagi tovarlarning joylashishini
o‘
zgartirish imkonini beradi.
Shuningdek, korxonaning
o‘
ziga xos ehtiyojlariga javob beradigan va barcha
xodimlar uchun tushunarli b
o‘
lgan ishlaydigan tizimni yaratishga yordam
beradigan oddiy inventarizatsiya tizimini tanlash kerak. Jismoniy
inventarizatsiya paytida inventarlarning nomuvofiqligini kuzatish kerak.
2-muammo
–
t
o‘g‘
ri inventar yozuvlarini yuritish.
Inventarizatsiyani hisoblash orasidagi vaqtni qisqartirish aniqlikni
oshiradi. Avtomatlashtirilgan tizimlar real vaqtda inventar darajalari va tarkibi
haqida aniq ma'lumot beradi. Omborda inventarizatsiyani boshqarishda
q
o‘
llaniladigan texnologiya muvaffaqiyat uchun juda muhim, chunki
avtomatlashtirilgan tizimning qiymati tizimning
o‘
zi sifati kabi yuqoridir. RF va
ovozli tizimlar keng tarqalgan b
o‘
lib bormoqda, lekin ba'zi kichik operatsiyalar
hali ham qo
g‘
oz tizimiga bo
g‘
liq. Qaysi turdan foydalanilishidan qat'i nazar, eng
muhimi tizimning t
o‘
liq mos kelishini ta'minlash, hatto muvofiqlikni intuitiv
k
o‘
rinishga olib keladigan holatlar yuzaga kelganda ham. Tizimda mavjud
b
o‘
lmagan, almashtirilgan yoki joyida b
o‘
lmagan ob'ekt taklifi kabi istisnolar
yuzaga kelganda, inventarizatsiya t
o‘
liq va aniq qayd etilishini ta'minlash uchun
ushbu istisnolar qayd etilishi kerak. Keyinchalik murakkab inventar tasniflari
odatda xatolarni kamaytirish va mahsulot yetkazib berishni yaxshilash uchun
ma'lumotlarni bir zumda va aniq taqdim eta oladigan RF yoki ovozli tizimlarni
talab qiladi;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
110
1-rasm. Omborxonadagi ish jarayonlari
3-muammo
–
saqlash joyidan oqilona foydalanmaslik.
Omborni samarali boshqarish uchun tartib ma'lum bir operatsiyaga va
logistika tizimida ish oqimlari (1-rasm) bajarilishiga mos kelishi kerak. Har bir
sanoat mahsulotning ombor tizimida mavjudligi b
o‘
yicha
o‘
z ehtiyojlarini
mustaqil ravishda hal qilishi mumkin:
−
Tez terib olish va j
o‘
natish uchun eng ommabop narsalarga osongina
kirish mumkin b
o‘
lishi kerak. Ushbu buyumlar ob'ektning old qismida saqlanishi
kerak, shunda forkliftlar ob'ektlarga etib borish uchun ob'ektning orqa tomoniga
haydashlari shart emas;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
111
2-rasm. Omborxonani tashkil etish
−
Sanoat turiga qarab palletlar, kartonlar, alohida buyumlar yoki hatto lot
raqamlari b
o‘
yicha mavjudligini sozlash kerak b
o‘
lishi mumkin;
−
Omborning optimal tartibi (2, 3-rasm) binolarning maydonini ham,
foydalanish uchun mavjud b
o‘
lgan vertikal maydonni ham hisobga oladi. Joydan
maksimal darajada foydalanishga q
o‘
shimcha ravishda, yaxshi tartib asbob-
uskunalar va mehnatdan maksimal darajada foydalanishni, barcha narsalarga
kirishni, barcha narsalarning xavfsizligini va xodimlarning xavfsizligini
ta'minlaydi. Forkliftlardan foydalanish umumiy gorizontal va vertikal b
o‘
shliqni
maksimal darajada oshiradigan konfiguratsiyaga imkon beradi;
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
112
3-rasm. B
o‘
sh joydan vertikal foydalanish
−
q
o‘
shimcha echimlar orasida bizning eng k
o‘
p sotiladigan zaxiralarimizga
oson kirishni ta'minlash va inventarizatsiya qilish jarayonlarini soddalashtirish
kiradi.
Xulosa
Shunday qilib, ombor mustaqil logistika tizimi, ta'minot zanjirining eng
muhim elementi va zamonaviy tarmoq logistika tuzilmalarining b
o‘g‘
inidir.
Omborda t
o‘g‘
ri tashkil etilgan logistika jarayonlari ombor operatsiyalarini
amalga oshirish uchun xarakteristikalar va zarur parametrlarga mos kelishi,
zaxiralarning saqlanishini, xarajatlarni tejashni va logistika xizmatining optimal
darajasini ta'minlashi kerak. Tashkiliy maqsadlarga erishish darajasi, omborning
samarali ishlashi, ushbu tuzilmalarni tashkil etuvchi korxonalarning
muvaffaqiyati va zanjirning raqobatbardoshligi k
o‘
p jihatdan ombor
operatsiyalari samaradorligiga va ombordagi logistika muammolarini
o‘
z vaqtida
hal qilishga bo
g‘
liq (tashkiliy). va xodimlar, muvofiqlashtirish va aloqa, topologik,
texnik va texnologik, dasturiy ta'minot va axborot).
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati
1.
Axadov R.E., Sumina E.V. Logistikada menejmentga loyiha va jarayon
yondashuvlari / R.E. Ahadov, E.V. Sumina // Fan va texnika rivojlanishining
zamonaviy tendentsiyalari. 2016 yil. 3-10-son. 12-16-betlar.
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай
ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
113
2.
Ivanov. GG: Ombor logistikasi:
o‘
quv q
o‘
llanma.
–
Infra-M, 2016.
–
434 b.
3.
Ombor logistikasini tahlil qilish va kerakli ombor maydonini hisoblash.
–
[Elektron resurs]. Kirish rejimi: https://studfile.net/preview/1970824/page:6/
(kirish 12/04/2021).
4.
Ta'minot zanjirlarida ombor va transport logistikasi: bakalavrlar va
mutaxassislar uchun / O. B. Malikov.
–
Sankt-Peterburg: Peter Press, 2017.
–
397 p.
5.
Logistika: integratsiyalashgan ta'minot zanjiri / Donald J. Bowersox,
David J. Kloss.
–
Moskva: Olymp-Biznes, 2017.
–
635 p.
