Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
108
ЎЗБЕКИСТОН ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАР
РИВОЖЛАНИШИ САМАРАДОРЛИГИНИ
БАҲОЛАШ
Файзиева Муяссарзода,
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
, PhD
докторанти,
Ўзбекистон, Тошкент,
fayzievamuyassar87@gmail.com
ОЦЕНКА ЭФФЕКТИВНОСТИ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В
КОММЕРЧЕСКИХ БАНКАХ УЗБЕКИСТАНА
Файзиева Муяссарзода
PhD
докторант
Ташкентского государственного экономического
университета, Узбекистан, Ташкент
fayzievamuyassar87@gmail.com
EFFECTIVENESS ASSESMENT OF DIGITAL TECHNOLOGIES DEVELOPMENT
IN COMMERCIAL BANKS OF UZBEKISTAN
Fayzieva Muyassarzoda
PhD student at Tashkent State University of Economics,
Uzbekistan, Tashkent
fayzievamuyassar87@gmail.com
Аннотация
.
Мазкур баҳолашни ўтказишдан мақсад Ўзбекистон
тижорат банкларининг рақамли ривожланиши самарадорлигини баҳолаш
ҳисобланади. Ушбу баҳолашда қуйидаги усуллар қўлланилди: сўровнома,
қиёсий таҳлил, индексли метод, корреляция, статистик жадваллар ва
расмлар. Баҳолаш якунига кўра “Ўзмиллийбанк” АЖ, “Ўзсаноатқурилишбанк”
АТБ, “Ипотека
-
банк” АТИБ, “Асакабанк” АЖ ҳамда “Анорбанк” АЖлар
Ўзбекистондаги рақамли ривожланган банклар орасида энг юқори
ўринларни эгаллади. Баҳолаш натижаларига кўра, тадқиқотчи томонидан
рақамли технологиялар таклифлари ва Ўзбекистондаги тижорат
банкларининг рақамли ривожланиши самарадорлиги бўйича гуруҳлар
таснифлари
шакллантирилди.
Калит сўзлар:
рақамли технологиялар, тижорат банклари, баҳолаш,
самарадорлик.
Аннотация
.
Целью данного исследования является оценка
эффективности цифрового развития коммерческих банков Узбекистана.
При оценке использовались следующие методы: опрос, сравнительный
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
109
анализ, индекс, корреляция, статистические таблицы и рисунки. По итогам
оценки, АО
«Узмиллийбанк», АО «Узсаноаткурилишбанк», АКБ «Ипотека
-
банк», АО «Асакабанк» и АО «Анор Банк» заняли высшие позиции среди банков
Узбекистана, являющихся эффективными в цифровом развитии. По
результатам оценки, исследователем были сформированы классификации
групп по предложениям цифровых технологий и по эффективности
цифрового развития коммерческих банков Узбекистана.
Ключевые слова:
цифровые технологии, коммерческие банки, оценка,
эффективность.
Abstract.
The aim of this research is to assess the effectiveness of digital
development of commercial banks in Uzbekistan. The following methods were used
in this assessment: survey, comparative analysis, index, correlation, statistical
tables, and figures. In the end of the assessment, "Uzmilliybank" JSC,
"Uzsanoatkurilishbank" JSC, "Ipoteka-bank" JSCMB, "Asakabank" JSC, and "Anor
Bank" JSCS were ranked the highest positions among the banks that are effective
digitally developed banks in Uzbekistan. According to the results of the assessment,
the classifications of groups on digital technology offerings and effectiveness of
digital development of commercial banks in Uzbekistan were formed by the
researcher.
Key words:
digital technologies, commercial banks, assessment, effectiveness
Банк соҳасида банк бизнесини стратегик режалаштиришда рақамли
трансформация банк фаолиятининг устувор мақсадларидан бири ва шу
сабабли ҳам тижорат банкларда рақамли технологиялар ривожланишини
баҳолаш долзарб вазифа ҳисобланади. Тижорат
банклари доимий равишда
банклар фаолиятининг умумий самарадорлигини баҳолаб боришларида
асосан молиявий
-
иқтисодий самарадорлик кўрсаткичларини аниқлаш
билан чекланиб қолаётганлиги, рақамли технологияларнинг умумий
самарадорликка бўлган таъсирини ўрганиш, рақамли технологияларни
тижорат банкларида жорий этиш самарадорлигини иқтисодий
-
ижтимоий
баҳолаш ёки рақамли технологиялар ривожланишини баҳолаш банк
масъулларининг эътиборидан четда қолмоқда. Мазкур тадқиқот муаллифи
томонидан Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларида рақамли
технологиялар ривожланиши баҳоланди ва мазкур баҳолашда Белорусь
Республикасида ўтказилган тадқиқот намунаси
(
муаллифлар: Д.С.Шумский
ва К.А.Забродская, 2021
)
асос қилиб олинди. Ўзбекистон тижорат банклари
рақамли ривожланишини баҳолашда, банклар рақамли ривожланишини
баҳолашнинг индексли методлари
[1-3]
, банкларни рақамлаштиришнинг
балл усулида ҳисобланган комплекс кўрсаткичлари, 2022 йил 1 июль
ҳолатига
кўра Ўзбекистон тижорат банклари соф фойда кўрсаткичлари
[4]
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
110
асосида 0 дан 1 гача бўлган қийматни қабул қиладиган нисбий
нормаллаштирилган кўрсаткичлар тизимидан (1
-3)
[5]
фойдаланилди, унга
кўра:
Банк томонидан берилган рақамли технология таклифлари индекси
Of
i
қуйидаги
формула бўйича ҳисобланади:
𝑂𝑓𝑖 =
𝑇𝑖
𝑚𝑎𝑥 {𝑇𝑖}
(1)
Бу ерда,
T
i
–
i
банкни рақамлаштиришнинг комплекс кўрсаткичи;
max{T
i
}-
банкларни рақамлаштиришнинг комплекс кўрсаткичлари
қаторидаги максимал қиймат.
Банк соф фойдаси индекси
Inc
i
қуйидаги
формула бўйича ҳисобланади:
𝐼𝑛𝑐𝑖 =
𝐼𝑛𝑐𝑖
𝑚𝑎𝑥 {𝐼𝑛𝑐𝑖}
(2)
Бу ерда,
inc
i
-
ҳисобот
даврига (ой, йил) банк фойдаси кўрсаткичи;
max{inc
i
}
–
шу давр учун банк фойда кўрсаткичлари қаторидаги
максимал фойда қиймати.
Банкнинг рақамли ривожланиш самарадорлиги индекси
Eff
i
«вектор
ривожланиши» методига
[6]
кўра қуйидаги формула бўйича ҳисобланади:
𝐸𝑓𝑓𝑖 = √
1
2
(𝑂𝑓𝑖
2
+ 𝐼𝑛𝑐𝑖
2
)
(3)
Ўзбекистон тижорат банкларида рақамли технологиялардан
фойдаланишни
баҳолаш
жараёни
амалга
оширилганидан
сўнг
мамлакатимиз тижорат банкларида рақамли ривожланиш кўрсаткичлари,
яъни банкнинг соф фойда индекси
𝐼𝑛𝑐𝑖
,
банк томонидан берилган рақамли
технология таклифлари индекси (
𝑂𝑓𝑖
) ва банкнинг рақамли ривожланиш
самарадорлиги индекслари (
𝐸𝑓𝑓𝑖
) аниқланди. Мазкур кўрсаткичларга кўра,
банкнинг соф фойда индекси
𝐼𝑛𝑐𝑖
нинг юқори беш ўринларини
“Ўзмиллийбанк” АЖ, “Ипотека
-
банк” АТИБ, “Капиталбанк” АТИБ,
“Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ ва “Трастбанк” ХАБлар эгаллашган. Банк
томонидан берилган рақамли технология таклифлари индекси (
𝑂𝑓𝑖
)
бўйича юқори беш ўринларни “Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ, “Асакабанк”
АЖ, “Анор банк” АЖ, “Агробанк” АТБ, “Қишлоққурилишбанк” АТБлар,
шунингдек, банкнинг рақамли ривожланиш самарадорлиги индекси (
𝐸𝑓𝑓𝑖
)
бўйича пешқадам банклар “Ўзмиллийбанк” АЖ, “Ўзсаноатқурилишбанк”
АТБ, “Ипотека
-
банк” АТИБ, “Асакабанк” АЖ ҳамда “Анор банк” АЖлардир.
Барча индекслар бўйича ўз иштирокини юқори бешликда сақлаб қолган
банк бу –
“Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ бўлди.
Ўзбекистон
тижорат
банкларида
рақамли
ривожланиш
кўрсаткичлари ишлаб чиқилиб, тижорат банклари рақамли ривожланиш
индексларининг корреляция таҳлиллари ҳам амалга оширилди (1
-
жадвал).
Таҳлил
натижаларига кўра, банк томонидан берилган рақамли технология
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
111
таклифлари индекси билан банкнинг соф фойда индекслари ўртасида
кучсиз, лекин ижобий боғлиқлик (
r=0.264, p > .05),
банкнинг рақамли
ривожланиш самарадорлиги индекси билан банкнинг соф фойда
индекслари ўртасида юқори ва ижобий боғлиқлик (
r=0.620, p<.001
) ҳамда
банкнинг рақамли ривожланиш самарадорлиги индекси билан банк
томонидан берилган рақамли технология таклифлари индекслари
ўртасида жуда юқори ижобий боғлиқликлар (r
=0.910, p<.001)
мавжуд.
1-
жадвал
Ўзбекистон тижорат банклари рақамли ривожланиши
индексларининг корреляция матрицаси
Ўзгарувчилар
Банкнинг
соф фойда
индекси
Банк
томонидан
берилган
рақамли
технология
таклифлари
индекси
Банкнинг
рақамли
ривожлани
ш
самарадор
лиги
индекси
1. Банкнинг соф фойда
индекси
Pearson'
s
r
—
p-value
—
2. Банк томонидан берилган
рақамли технология
таклифлари индекси
Pearson'
s
r
0.264
—
p-value
0.138
—
3. Банкнинг рақамли
ривожланиш
самарадорлиги индекси
Pearson'
s
r
0.620***
0.910***
—
p-value
< .001
< .001
—
* p <.05, ** p <.01, *** p <.001
Ўзбекистон
тижорат
банклари
рақамли
ривожланиши
самарадорлигини баҳолашни башоратлаш учун қуйидаги регрессия модели
яратилди:
𝐸𝑓𝑓 = 0.011 + 0.313𝐼𝑛𝑐 + 0.664𝑂𝑓
(4)
Регрессия моделининг аниқланиш коэффициенти (
the coefficient of
determination) R
2
= 0.983
юқори кўрсаткични қайд этиб, 98,3 % банкнинг
рақамли ривожланиш самарадорлиги индекси
моделнинг мустақил
ўзгарувчилари бўлган “банкнинг соф фойда индекси” ва “банк томонидан
берилган рақамли технология таклифлари индекс”лари
томонидан
изоҳланади. Мустақил
(independent)
ўзгарувчилар билан тобе
(dependent)
ўзгарувчи ўртасидаги боғлиқлик жуда юқори ва ижобий бўлиб,
multiple R
=
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
112
0.9
92 ни ташкил этди. Тартибга солинган
(adjusted) R
2
= 0.982
кўрсаткични
ташкил этиб, чизиқли регрессия моделини юқори ишончлилигини англатади.
Умумий чизиқли модель коэффициентлари статистик аҳамиятли бўлиб (p <
.001), қуйидаги иқтисодий маънога эга: банк томонидан берилган рақамли
технология таклифлари индексини (
𝑂𝑓𝑖
) 1 фоиз пунктга ошиши банкнинг
рақамли ривожланиш самарадорлиги индексини (
𝐸𝑓𝑓𝑖
) 0.664 фоиз пунктга
ўсишига таъсир этади; шунингдек, банкнинг соф фойда индексини (
𝐼𝑛𝑐𝑖)
1
фоиз пунктга ошиши банкнинг рақамли ривожланиш самарадорлиги
индексини (
𝐸𝑓𝑓𝑖
) 0.313 фоиз пунктга ўсишига имкон беради. Олинган
регрессия таҳлили натижалари рақамли технологияларни банклар
рақобатбардошлигини таъминлашда юқори аҳамиятлилигини тасдиқлайди.
Ўзбекистон тижорат банкларида рақамли технологиялардан
фойдаланишни баҳолаш натижаларига кўра республика
тижорат
банкларида инновацион рақамли технологиялар ривожланиш даражаси
(1-
расм) ва Ўзбекистон тижорат банкларида рақамли технологиялар
ривожланиш даражаси ишлаб чиқилди (2
-
расм).
1-
расм. Ўзбекистон тижорат банкларида инновацион рақамли
технологияларнинг ривожланиш даражаси
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
113
2-
расм. Ўзбекистон тижорат банкларида рақамли технологияларнинг
ривожланиш даражаси
Ўзбекистон
тижорат
банкларида
рақамли
ривожланиш
кўрсаткичларига кўра мамлакатдаги тижорат банкларининг рақамли
технология таклифлари бўйича гуруҳлари синфлаштирилди. Мазкур
синфлаштиришда “Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ, “Асакабанк” АЖ, “Анор
банк” АЖ, “Агробанк” АТБ, “Қишлоққурилишбанк” АТБлар “Жуда кучли”
банклар гуруҳидан жой олди (2
-
жадвал).
3%
3%
3%
3%
3%
6%
6%
9%
9%
9%
14%
18%
18%
24%
24%
24%
24%
27%
27%
30%
36%
36%
48%
64%
73%
76%
79%
85%
85%
97%
97%
97%
100%
100%
0%
20%
40%
60%
80%
100%
120%
Онлайн
-
ҳисобварақ очиш
Блокчейн
Смарт
-
карталар
Код бўйича нақд …
Онлайн
-
халқаро …
Онлайн инвестициялаш
Интернет облигациялари
Интернет
-
контрагент
Сунъий интеллект
Халқаро пул ўтказмаларини…
Онлайн пластик …
Онлайн суғурта
Электрон пуллардан фойдаланган ҳолда ҳисоб
-
…
P2P
кредитлаш
Онлайн
-
ўзини инкассассиялаш
Онлайн биржа
Онлайн
-
бухгалтерия ҳисоби
Онлайн хизмат
Интернет
-
эквайринг
POS
– кредитлаш
Валюта менежери
Виртуал карта
Биометрик идентификация тизимлари
1PAY
тўлов хизмати
-
Лаҳзали тўловлар
Контактсиз тўловлар
Онлайн
-
кредитлаш
Онлайн депозитлар
Онлайн
-
конверсия
Банк тўлов карталарини чиқариш
API
– интерфейслари
Мобиль дастурлар
Масофавий банк хизматлари
Онлайн пул ўтказмалари
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
114
2-
жадвал
Ўзбекистон тижорат банкларининг рақамли технология таклифлари
бўйича синфлаштирилган гуруҳлари
Жуда кучли 0.8
-1.0
Ўзсаноатқурилишбанк, Асака банк, Анорбанк, Агробанк, Қишлоқ қурилиш банк
Кучли 0.6
-0.79
Ипотека
-
банк, Халқ банки, Ўзмиллийбанк, Алоқабанк, Туронбанк,
Микрокредитбанк, Пойтахт банк, Ориент Финанс банк, Ипак Йўли банк, Равнақ
-
банк
Ўрта 0.4
-0.59
Универсал банк, Азия Альянс банк, Давр
-
банк, ИнФинбанк, Тенге банк,
Капиталбанк, Зираат банк Ўзбекистон, Банк Апельсин, Ти Би Си банк, Хай Тек банк,
Ҳамкорбанк
Кучсиз 0.2
-0.39
Трастбанк, Эрон “Содерот” банк, Туркистонбанк, Мадад Инвест банк, Савдогар
банк, КДБ Банк Ўзбекистон
Жуда кучсиз 0
-0.19
Ўзагроэкспортбанк
Ўзбекистон
тижорат
банкларида
рақамли
ривожланиш
кўрсаткичларида маҳаллий тижорат банкларининг рақамли ривожланиш
самарадорлиги
индекслари
ҳам
шакллантирилиб,
унга
кўра
“Ўзмиллийбанк”
АЖ
“Жуда
кучли”
банклар
гуруҳидан,
“Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ, “Ипотека
-
банк” АТИБ, “Асакабанк” АЖ ҳамда
“Анор банк” АЖ, “Қишлоққурилишбанк” АТБлар “Кучли” банклар гуруҳидан
ўрин эгаллади (3
-
жадвал).
3-
жадвал
Ўзбекистон тижорат банкларининг рақамли ривожланиш
самарадорлиги бўйича синфлаштирилган гуруҳлари
Жуда кучли 0.8
-1.0
Ўзмиллийбанк
Кучли 0.6
-0.79
Ўзсаноатқурилишбанк, Ипотека
-
банк, Асака банк, Анорбанк, Қишлоқ қурилиш
банк
Ўрта 0.4
-0.59
Агробанк, Халқ банки, Алоқабанк, Туронбанк, Микрокредитбанк, Пойтахт банк,
Ориент Финанс банк,
Капиталбанк, Ипак Йўли банк, Равнақ
-
банк
Кучсиз 0.2
-0.39
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
115
Универсал банк, Азия Альянс банк, Ҳамкорбанк, Давр
-
банк, ИнФинбанк, Тенге
банк, Ти Би Си банк, Зираат банк Ўзбекистон, Банк Апельсин, Трастбанк, Хай Тек
банк, Туркистонбанк, Эрон “Содерот” банк,Мадад Инвест банк, Савдогар банк, КДБ
Банк Ўзбекистон
Жуда кучсиз 0
-0.19
Ўзагроэкспортбанк
Баҳолаш рейтингида энг юқори бешликни 34 балл билан
“Ўзсаноатқурилишбанк” АТБ ва “Асакабанк” АЖ, 32 балл билан “Анор банк”
АЖ, 28 балл билан “Қишлоққурилишбанк” АТБ ва “Агробанк” АТБ, 27 балл
билан “Халқ банки” АЖ ва “Ипотека
-
банк” АТИБ ҳамда 24 балл билан
“Ўзмиллийбанк” АЖ, “Микрокредитбанк” АКБ, “Туронбанк” АТБ,
“Алоқабанк” АТ ва “Пойтахт банк” АЖлар эгаллашди. Тижорат банклари энг
кўп фойдаланадиган рақамли технологиялардан: масофавий банк
хизматлари –
100 %, банк тўлов карталарини чиқариш –
97%, онлайн пул
ўтказмалари –
100 %, онлайн депозит –
85 %, API
интерфейси –
97 %, онлайн
конверсия –
85 %, мобиль дастурлар –
97 % натижалари қайд этилди.
Ўзбекистон
тижорат
банкларида
рақамли
ривожланиш
кўрсаткичларидаги банкларнинг рақамли ривожланиш самарадорлигини
ошириш мақсадида “бенчмаркинг” жараёнларини амалиётга кенг жорий
этиш мақсадга мувофиқдир. “Бенчмаркинг” бу –
ўз компаниясининг иш
фаолиятини шу ёки бошқа соҳадаги энг яхшиларига нисбатан ўлчаш
жараёнидир
[7]
. Бенчмаркинг жараёнига нисбатан энг оддий тушунча бу –
бошқалардан ўрганишдир. Бенчмаркинг жараёнида ташкилот бошқа бир
ташкилотнинг билим ва тажрибасини ўрганади, самарадорликни
баҳолайди, кучли ва заиф томонларини белгилайди ҳамда натижаларни
яхшилаш учун тўғри стратегияни танлайди. Бенчмаркинг жараёнини
амалга оширишдан мақсад –
мижозларнинг талабларига жавоб берадиган
ташкилот фаолиятини такомиллаштиришдир. Ўзбекистон тижорат
банклари рақамли ривожланиши самарадорлиги
натижаларига кўра,
Ўзмиллийбанк, Ипотека
-
банк ва Ўзсаноатқурилишбанклар республика
банк секторида рақамли ривожланиш самарадорлигини оширишда
бенчмаркинг жараёнлари учун мос ҳамкорлардир.
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати
1.
Забродская, К. А. Инфокоммуникационные технологии как фактор
обеспечения инновационной конкурентоспособности банков на рынке
безналичных расчетов / К. А. Забродская, М. С. Хроменкова // Вестник
Белорусского государственного экономического университета.
- 2016. -
№
4. -
С. 28
-37.
2.
Хроменкова, М. С. Методика оценки использования инновационных
технологий банками на рынке безналичных платежей Республики Беларусь
Иқтисодиётни рақамлаштириш
шароитида қулай ишбилармонлик
муҳитини ривожлантириш йўналишлари
116
/ М. С. Хроменкова, М. В. Маркусенко, К. А. Забродская // Вестник
Белорусского государственного экономического университета.
- 2019. -
№ 3
(134). -
С. 99
-108.
3.
Забродская К.А. Методологические подходы к
оценке уровня
развития инфокоммуникационных технологий и
услуг. Веснiк сувязi.
2012;111(1):25
–
29.
4.
Тижорат банклари 2022 йилнинг 1
-
ярим йиллигида
қанча соф
фойда олгани маълум бўлди, https://bankers.uz/news/net
-profit-i-half-2022
5.
Шумский, Д. С. Оценка развития цифровых технологий в банках
Республики Беларусь / Д. С. Шумский, К. А. Забродская // Научные труды
Белорусского государственного экономического университета. Вып. 14 /
[редкол.: В. Ю. Шутилин (гл. ред.) и др.]; Министерство образования
Республики Беларусь, Белорусский государственный экономический
университет.
-
Минск: БГЭУ, 2021.
-
С. 501
-509.
6. Stevenson, William (1996), Productions/Operations Management, Irwin
Publishing Company, 5th Edition, 1996.