Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
282
Рахматуллаев
Марат
Алимович
Тошкент
ахборот
технологиялари
университети
профессори,
техника
фанлари
доктори
Норматов
Шербек
Бахтиёрович
Тошкент
ахборот
технологиялари
университети
докторанти,
техника
фанлари
бўйича
фалсафа
доктори
(PhD)
ФАН
ВА
ТАЪЛИМГА
ОИД
МИЛЛИЙ
АХБОРОТ
РЕСУРСЛАРИ
ХАВФСИЗЛИГИНИ
ТАЪМИНЛАШНИНГ
ДОЛЗАРБ
МУАММОЛАРИ
ВА
ЕЧИМЛАРИ
Рахматуллаев
Марат
Алимович
Профессор,
доктор
технических
наук,
Ташкентский
университет
информационных
технологий
Норматов
Шербек
Бахтиёрович
Доктор
философии
в
области
технических
наук
(PhD),
докторант
Ташкентского
университета
информационных
технологий
АКТУАЛЬНЫЕ
ПРОБЛЕМЫ
И
РЕШЕНИЯ
ОБЕСПЕЧЕНИЯ
ИНФОРМАЦИОННОЙ
БЕЗОПАСНОСТИ
НАЦИОНАЛЬНЫХ
НАУЧНО
-
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ
ЭЛЕКТРОННЫХ
РЕСУРСОВ
Raxmatullaev Marat
Professor of Tashkent University of Information Technologies, doctor of technical
sciences,
Normatov Sherbek
Doctoral student of Tashkent University of Information Technologies,
Doctor of
Philosophy in Technical Sciences (PhD)
ACTUAL PROBLEMS AND SOLUTIONS OF ENSURING
INFORMATION SECURITY OF NATIONAL SCIENTIFIC AND
EDUCATIONAL ELECTRONIC RESOURCES
Аннотация.
Бугунги
ахборотлашган
жамиятда
бир
қанча
бизнес
тузилмалари
аллақачон
ахборот
ва
ахборот
хизматларини
сотиш
фаолиятини
йўлга
қўйган
.
Дунё
бўйлаб
электрон
кўринишдаги
ахборотлар
ҳажмининг
кун
сайин
ошиб
бориши,
ахборот
ресурсларини
яратиш
технологияларининг
ривожланиши
ҳамда
ахборотни
қидириш
ва
уни
қўлга
киритиш
воситаларининг
такомиллашуви
ахборот
оқимининг
янада
тезлашувига,
турли
хил
хусусиятли
ва
конфиденциаллик
даражасидаги
ахборотларнинг
умумий
тармоқда
айланишига
олиб
келди,
бу
эса
муҳим
ахборотларнинг
хавфсизлигини
таъминлаш
чораларини
такомиллаштириш
лозимлиги
масаласини
келтириб
чиқаради.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
283
Фан
ва
таълимга
оид
бўлган
ахборотлар
фан,
таълим,
технология,
инновация,
ишлаб
чиқариш,
давлат
бошқаруви
каби
соҳалар
ривожланишига
ўз
таъсирини
кўрсатиб,
замонавий
ахборотлашган
жамиятда
муҳим
стратегик
актив
эканлиги
аллақачон
ўз
исботини
топган.
Фан
ва
таълимга
оид
ресурслар
деганда
кутубхоналар,
ахборот
ресурс
марказлари,
патент
идоралари
ва
ахборот
марказларидаги
барча
турдаги
илмий
-
техник
ва
таълимга
оид
ресурслар
каби
лицензион
ахборотлар
назарда
тутилади.
Ҳар
қандай
муҳим
актив
бор
экан,
уни
ножўя
таъсирлардан
ҳимоялаш
талаб
этилади.
Фан
ва
таълимга
оид
бўлган
ахборотларни
ҳимоялаш
масаласи
аввало
бундай
ахборотларнинг
муҳимлилигини
баҳолашни
тақозо
этади.
Чунки
ташкилот
барча
ахборот
ресурслари
учун
бир
хил
даражадаги
ҳимоялаш
чораларини
қўллаши,
муҳим
ахборот
ресурсларини
етарли
даражада
ҳимоялай
олмаслиги
ёки
ахборот
хавфсизлигини
таъминлаш
самарадорлиги
кутилганидек
бўлмаслиги
мумкин.
Мақолада
фан
ва
таълимга
оид
бўлган
ахборотлар
қийматини
хавфсизлик
нуқтаи
назаридан
баҳолаш,
уларнинг
ўзига
хос
хусусиятларини
таҳлил
этиш
ва
ахборот
хавфсизлигини
таъминлашнинг
сунъий
интеллектга
асосланган
усуллари
тадқиқ
этилган.
Калит
сўзлар:
фан
ва
таълимга
оид
бўлган
ахборотлар,
ахборот
хавфсизлиги,
миллий
ахборот
ресурслари,
сунъий
интеллект,
илмий
ахборотлар
қиймати
.
Аннотация.
В
современном
информационном
обществе
ряд
бизнес
-
структур
наладили
свою
деятельность
по
продаже
информации
и
информационных
услуг.
Увеличение
объема
информации
в
электронном
виде
во
всем
мире,
развитие
технологий
по
созданию
информационных
ресурсов,
а
также
совершенствование
средств
информации
и
поиска
информации,
дальнейшее
ускорение
информационного
потока,
различные
функции
в
общей
сети
и
распространение
информации
на
уровне
конфиденциальности
приводят
к
увеличению
масштабов
угроз
для
важных
информационных
ресурсов.
Оказывая
влияние
на
развитие
таких
сфер,
как
наука,
образование,
технология,
инновация,
производство,
государственное
управление,
информация
о
науке
и
образовании
уже
зарекомендовала
себя
как
важный
стратегический
актив
в
современном
информационном
обществе.
Под
научными
и
образовательными
ресурсами
понимается
лицензионная
информация,
содержащаяся
в
библиотеках,
информационно
-
ресурсных
центрах,
патентных
ведомствах
и
информационных
центрах,
а
также
все
виды
научно
-
технических
и
образовательных
ресурсов.
Поскольку
существует
какой
-
либо
значительный
актив,
необходимо
защитить
его
от
вредного
воздействия.
Вопрос
защиты
информации
о
науке
и
образовании
прежде
всего
требует
оценить
её
значимости.
Так
как
организация
может
принимать
меры
защиты
одинакового
уровня
для
всех
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
284
информационных
ресурсов,
она
не
может
надлежащим
образом
защитить
критически
важные
информационные
ресурсы,
или
же
эффективность
обеспечения
информационной
безопасности
может
быть
недостаточной.
В
статье
были
исследованы
методы
искусственного
интеллекта,
оценки
ценности
научно
-
образовательных
информаций
с
точки
зрения
безопасности,
анализа
их
характеристик
и
обеспечения
информационной
безопасности.
Ключевые
слова:
научно
-
образовательные
информации,
информационная
безопасность,
национальные
информационные
ресурсы,
искусственный
интеллект,
стоимость
научной
информации.
Abstract.
In the modern information society, many business structures have
established their activities for the sale of information and information services. The
increase in the volume of information in electronic form around the world, the
development of technologies for creating information resources, as well as the
improvement of information search and retrieval tools, further acceleration of the
information flow, various functions in the general network and the dissemination of
information at the level of confidentiality lead to an increase in the scale of threats
to important information resources.
Information about science and education has already established itself as an
important strategic asset in the modern information society, influencing the
development of such areas as science, education, technology, innovation,
production, public administration. Scientific and educational resources are
understood as licensed information contained in libraries, information resource
centers, patent offices and information centers, as well as all types of scientific,
technical and educational resources.
Since there is any significant asset, it is necessary to protect it from harmful
effects. The problem of information protection for science and education is primarily
related to the assessment of the importance of such information. Since an
organization can take the same level of protection measures for all information
resources, it cannot adequately protect critical information resources, or the
effectiveness of information security may be insufficient.
The article investigated the artificial intelligence methods of value assessment
scientific and educational information from the point of view of security, analysis of
their characteristics and ensuring information security.
Keywords:
scientific and educational information, information security,
national information resources, artificial intelligence, the price of scientific
information.
Кириш.
Ҳар
қандай
ташкилот
аввало
ўзининг
муҳим
активларини
билиши
керак.
Активларнинг
муҳимлилик
даражаси
уларнинг
хавфсизлиги
бузилган
тақдирда
ташкилот
фаолиятига
қанчалик
салбий
таъсир
кўрсатишини
аниқлаш
орқали
аниқланади.
Ташкилот
барча
ахборот
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
285
ресурсларини
ҳар
доим
бир
хил
даражада
ҳимоялаш
чораларини
кўрса,
натижада
муҳим
ахборот
ресурсларини
етарли
даражада
ҳимоялай
олмаслиги
ёки
ахборот
хавфсизлигини
таъминлаш
самарадорлиги
етарли
даражада
бўлмаслиги
мумкин.
Бугунги
кунда
Ўзбекистон
Республикасида
илм
-
фан
ва
инновацияни
ривожлантиришга
алоҳида
эътибор
берилмоқда.
Тадқиқот
ишлари
ва
илмий
лойиҳаларни
бажариш
учун
ажратиладиган
маблағлар
миқдори
сезиларли
даражада
ортмоқда.
Натижада
муҳим
илмий
аҳамиятга
эга
маълумотлар
яратилмоқда.
Шу
билан
бирга
,
бу
-
жаҳоннинг
бир
қанча
етакчи
илмий
ахборот
базаларига
кириш
имкониятининг
яратилиши
,
олинган
ахборот
ресурслари
хавфсизлигини
таъминлаш
муаммосини
ҳам
юзага
келтиради.
Илмий
изланишлар
ва
услублар.
Аслида
вақт
ўтиши
билан
қиймати
ўзгариб
турувчи
ахборот
ресурсларини
ахборот
хавфсизлиги
нуқтаи
назаридан
баҳолаш
деярли
мураккаб
масала
ҳисобланади
[1].
Чунки
ахборот
хавфсизлиги
соҳасида
мазкур
масалага
қаратилган
стандартлар,
меъёрий
ҳужжатлар
ёки
усуллар
етарли
даражада
ишлаб
чиқилмаган.
Ҳозирда
ахборот
тизимлари
хавфсизлигини
баҳолашнинг
эталон
бўйича,
рискка
йўналтирилган
ва
иқтисодий
кўрсаткичлар
асосида
баҳолаш
усуллари
қўлланилади
[2].
Бугунги
кунга
қадар
ахборот
активларини
иқтисодий
кўрсаткичлар
асосида
баҳолашга
қаратилган
бир
қанча
тадқиқот
ишлари
олиб
борилган.
Н.
Ласковский
ўз
ишида
ахборот
активлари
баҳосини
аниқлашда
ахборотнинг
ички
қиймати
,
ахборотнинг
бизнес
учун
қиймати
,
ахборотнинг
самарадорлик
қиймати
,
ахборотнинг
харажатга
нисбатан
қиймати
,
ахборотнинг
иқтисодий
қиймати
,
ахборотнинг
бозорга
нисбатан
қиймати
каби
олтита
усулини
келтиради
[3].
Д.
Беляев
эса
ахборот
активларини
баҳолашнинг
даромадга
–
сарфга
қаратилган
ва
қиёсий
усулларини
таъкидлаб
ўтади
[4].
Д.
Мудий
ва
П.
Волш
ўз
ишларида
ахборотнинг
қиймати
ва
баҳосини
ажратиб,
ахборотнинг
қиймати
уни
қўлга
киритиш,
сақлаш
ва
қайта
ишлашга
кетган
харажат
билан,
унинг
баҳоси
эса
ташкилот
ёки
корхона
учун
қанчалик
муҳимлилиги
билан
аниқланишини
кўрсатадилар
[5].
К.
Хайгсон
ва
Д.
Валто
фикрларига
кўра,
ахборот
активини
баҳолашнинг
хавфсизликка
йўналтирилган
ёндашувида
техник
мутахассисларнинг
фаоллиги
биринчи
ўринга
чиқиши
керак
[6].
А.
Лерро
ва
бошқаларнинг
фикрига
кўра,
ахборот
активини
баҳолаш
жараёни
уни
идентификациялаш,
классификациялашдан
бошланиши
лозим
[7].
Ю.
Малий
ва
В.
Александровларнинг
баён
этишича
,
ахборот
активини
баҳолашнинг
универсал
усули
мавжуд
эмас
ва
у
экспертлар
томонидан
аниқланиши
керак
[8].
Маҳаллий
олимларнинг
бошқа
тадқиқотларида
эса
фан
ва
таълимга
оид
ахборот
ресурслари
муҳимлилигини
баҳолаш
ҳамда
хавфсизлигини
таъминлаш
масалаларини
ҳал
қилиш
мақсадида
уни
норавшан
мантиқнинг
лингвистик
ўзгарувчилар
асосида
эксперт
баҳолаш
усуллари
таклиф
этилган
[9].
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
286
Тадқиқот
натижалари.
Олиб
борилган
тадқиқотларни
таҳлил
қилиб
шундай
хулосага
келиш
мумкинки,
фан
ва
таълимга
оид
бўлган
миллий
ахборот
ресурслари
хавфсизлигини
таъминлаш
учун
аввало
уларнинг
қийматини
баҳолаш
зарурдир.
Аммо
бу
каби
ахборотлар
қийматини
баҳолаш
учун
илмий
ахборотнинг
ишончлилиги,
муайян
вақтда
фойдалана
олиш
мумкинлиги,
ахборот
мазмунининг
уни
излаш
мақсадига
мувофиқлиги,
ахборот
акс
эттирган
масаланинг
долзарблиги,
ахборотнинг
фойдалилиги
ва
янгилиги
каби
бир
қанча
омилларни
ҳисобга
олиш
зарур.
Мазкур
параметрлар
қийматларини
сон
ёки
сифат
жиҳатдан
ҳисоблашнинг
ягона
усули
мавжуд
эмас.
Қолаверса
,
фан
ва
таълимга
оид
ахборот
ресурсларининг
турлари,
фойдаланувчилари
сонининг
катталиги
ва
номоддий
активлик
хусусияти
уларни
баҳолаш
масаласини
ечишни
қийинлаштиради
.
Шу
сабабли
мазкур
турдаги
ахборот
манбалари
қийматини
баҳолашда
статистик
маълумотлар
ва
эксперт
баҳоларини
бараварига
ҳисобга
олган
ҳолда
гибрид
усулдан
фойдаланиш
баҳолаш
самарадорлигини
оширади.
1-
расмда
фан
ва
таълимга
оид
ахборот
ресурсларини
баҳолаш
ва
ҳимоялаш
муаммосини
ечишда
ҳисобга
олиниши
(ечилиши)
лозим
бўлган
масалалар
онотологияси
келтирилган.
Шунингдек,
гарчи
ташкилотлар
электрон
кўринишдаги
фан
ва
таълимга
оид
ахборотларни
актив
сифатида
бухгальтерия
ҳисоби
бўйича
кирим
қилмасалар
-
да,
бу
турдаги
ахборотлар
қийматини
баҳолашлари
ва
уларнинг
ҳимоясини
таъминлаш
чораларини
кўришлари
керак.
Хулоса.
Хулоса
ўрнида
шуни
айтиш
мумкинки,
фан
ва
таълимга
оид
ахборотлар
юқоридаги
хусусиятлардан
ташқари
баҳосининг
вақтга
боғлиқ
ҳолда
ўзгариб
туриш
хусусиятига
ҳам
эга.
Бу
эса
шу
турдаги
ахборотлар
хавфсизлигини
таъминлашда
ўзига
хос
усулларни
ишлаб
чиқишни
тақозо
этади.
Фан
ва
таълимга
оид
ахборот
ресурсларини
баҳолаш
ва
ҳимоялаш
масаласи
бир
нечта
кўрсаткили
кўп
факторли
хусусиятга
эга
бўлиб,
уни
анаънавий
стохастик
ва
детерминаллашган
усуллар
билан
ечиш
имконсиз.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
287
1-
расм.
Фан
ва
таълимга
оид
ахборот
ресурсларини
баҳолаш
ва
ҳимоялаш
масалалари
онотологияси
Шу
сабабли
мазкур
масалани
сунъий
интеллект
усуллари
элекментларидан
бири
ҳисобланган
норавшан
мантиқ
усулларини
қўллаган
ҳолда
ечиш
самарали
усул
ҳисобланади
.
БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЕ ССЫЛКИ:
1.
Rakhmatullaev M., Normatov Sh. Analysis of criteria for ensuring information
security of scientific and educational resources.
“Society.
Integration.
Education.”
Proceedings of the International Scientific Conference, Volume V, May 24th-26th,
2018, Rezekne, Rezekne Academy of Technologies, Latvia.
–
PP. 430-435.
2.
Норматов
Ш.,
Солиев
Н.
Ахборотни
ҳимоялаш
даражасини
баҳолаш
критериялари.
International Conference on Importance of
“Information
Technologies in Innovative Development of real Sectors of
Economy”,
April 5-6,
2018, Tashkent, Uzbekistan.
–
Б
. 447
–
450.
3.
Laskowski N. May 2014, six ways to measure the value of your
information assets, [
сайт
] URL: http://searchcio.techtarget.com/feature/Six-
ways-tomeasure-the-value-of-your-information-assets.
4.
Беляев
Д.А.
Возможные
подходы
к
оценке
стоимости
информационных
ресурсов
регионального
вуза.
Корпоративное
управление
и
инновационное
развитие
Севера:
Вестник
Научно
-
исследовательского
центра
корпоративного
права,
управления
и
венчурного
инвестирования
Сыктывкарского
государственного
университета,
Выпуск
№4,
2011.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
288
5.
Moody D., Walsh P. Measuring the Value of Information
–
An Asset
Valuation Approach, [
сайт
], URL: http://si.deis.unical.it/zumpano/2004-
2005/PSI/lezione2/ValueOfInformation.pdf.
6.
Higson Ch, Waltho D. Valuing Information as an Asset, November 2009,
[
сайт
], http://www.eurim.org.uk/activities/ig/voi/voi.php EURIM Value of
Information Subgroup.
7.
Antonio L., Francesca I., Giovanni S. Knowledge assets assessment
strategies: organizational value, processes, approaches and evaluation
architectures, Journal of Knowledge Management, 2012, Vol. 16 Issue: 4.
–
PP. 563
–
575.
8.
Малий
Ю.В.,
Александров
В.В.
Рекомендации
по
проведению
анализа
и
оценки
рисков
нарушения
безопасности
информации
в
банковской
сфере.
Международный
научно
-
теоретический
журнал
«Вестник
Белгородского
университета
кооперации,
экономики
и
права»,
2015.
–
№
1.
9.
Rakhmatullaev M.A., & Normatov S. (2019). Protection of scientific and
educational resources in information and library systems. Scholarly Research and
Information.
