Объект в преступлениях о хищении чужого имущества с использованием средств компьютерной техники

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

172

Рахманова

Сурайё

Ўзбекистон

Республикаси

Судьялар

олий

кенгаши

ҳузуридаги

Судьялар

олий

мактаби

кафедра

мудири,

ю.ф.д.,профессор

Очилов

Хасан

Ўзбекистон

Республикаси

Судьялар

олий

кенгаши

ҳузуридаги

Судьялар

олий

мактаби

тингловчиси,

PhD,

доцент

ЎЗГАЛАР

МУЛКИНИ

КОМПЬЮТЕР

ВОСИТАЛАРИДАН

ФОЙДАЛАНИБ

,

ТАЛОН

-

ТОРОЖ

ҚИЛИШ

ЖИНОЯТЛАРИДА

ОБЪЕКТ

Рахманова

Сурайё

Профессор,

доктор

юридических

наук,

заведующая

Кафедрой

Высшей

школы

судей

при

Высшем

судейском

совете

Республики

Узбекистан

Очилов

Хасан

кандидат

наук,

доцент,

слушатель

Высшей

школы

судей

при

Высшем

судейском

совете

Республики

Узбекистан

ОБЪЕКТ

В

ПРЕСТУПЛЕНИЯХ

О

ХИЩЕНИИ

ЧУЖОГО

ИМУЩЕСТВА

С

ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ

СРЕДСТВ

КОМПЬЮТЕРНОЙ

ТЕХНИКИ

Raxmanova Surayyo

Head of the Department Higher School Judges with the Supreme Judicial Council of

the Republic of Uzbekistan, Doctor of Law, Professor

Ochilov Hasan

Student Higher School Judges with the Supreme Judicial Council of the Republic of

Uzbekistan Phd, Associate Professor

OBJECT IN CRIMES OF EMBEZZLEMENT OF ANOTHER

’

S

PROPERTY USING COMPUTER EQUIPMENT

Аннотация.

Мақолада

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб,

талон

-

тарож

қилиш

жинояти

таркибининг

объектив

белгилари

батафсил

таҳлил

этилиб,

мазкур

тоифадаги

жиноятларнинг

махсус

объекти

–

ўзгаларнинг

мулки

ва

мулкий

ҳуқуқлари,

жиноят

предмети

сифатида

қабул

қилинган

компьютер

ахбороти

кўринишидаги

нақд

бўлмаган

пулнинг

ўзига

хос

бўлган

махсус

белгилари

илмий

-

амалий

жиҳатдан

тадқиқ

этилган.

Калит

сўзлар:

жиноят,

талон

-

тарож

қилиш,

ўзгалар

мулки,

жиноят

объекти,

жиноят

таркибининг

объектив

белгилари,

махсус

объект,

компьютер

воситалари.

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

173

Аннотация.

В

данной

статье

всесторонне

исследованы

объективные

признаки

состава

преступлений

о

хищении

чужого

имущества

с

использованием

средств

компьютерной

техники,

отдельным

образом

изучен

специальный

объект

подобных

категорий

преступлений

–

чужое

имущество

и

имущественные

права

иных

лиц.

Также

осуществлен

научно

-

практический

обзор

безналичных

денег,

имеющих

форму

компьютерной

информации

являющихся

специальными

признаками

предмета

преступления.

Ключевые

слова:

преступление,

хищение,

чужое

имущество,

объект

преступления,

объективные

признаки

состава

преступления,

специальный

объект,

средства

компьютерной

техники

.

Annotation.

In this article, the objective signs of the composition of crimes of

theft of someone else

’

s property using computer technology have been comprehensively

studied, a special object of such categories of crimes

–

someone else

’

s property and

property rights of other persons has been studied in a separate way. A scientific and

practical review of non-cash money in the form of computer information, which are

special features of the subject of the crime, was also carried out.

Key words:

crime, embezzlement, someone else

’

s property, object of crime,

objective signs of a crime, special object, computer equipment.

Муайян

жиноят

таркибини

ўрганишда

унинг

объектив

белгиларини

батафсил

таҳлил

этиш

улар

тўғрисидаги

аниқ

ва

тўғри

хулоса

чиқариш

имконини

беради.

Умуман,

жиноятнинг

объектив

белгилари

деганда,

муайян

жиноятнинг

объекти

ва

объектив

томонига

оид

хусусиятлари

тушунилади.

Жиноий

жазога

лойиқ

қилмиш

–

жиноят

таркибининг

таҳлили

жиноят

объектини

аниқлашдан

бошланади.

“Объект”

лотинча

“objicio”

сўзидан

келиб

чиққан

бўлиб,

“қарши

қўяман”

деган

маънони

англатади

[1.

Б.

130],

жиноят

объекти

эса

ўзида

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

қимматликлар,

бойликлар

билан

боғлиқ

бўлган

ижтимоий

муносабатларни

ифодалайди

[2

. Б.

356].

Сўнгги

вақтларда

чоп

этилаётган

адабиётларда

[3. 74]

жиноят

объекти

тўрт

турга:

умумий,

турдош,

махсус

ва

бевосита

объектларга

ажратилмоқда.

Унга

мувофиқ

жиноятларнинг

умумий

объекти

жиноят

қонуни

барча

моддалари

йиғиндиси

билан

қўриқланадиган

ижтимоий

муносабатлардир.

Р.Қобулов

таъбири

билан

айтганда,

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

умумий

объекти

–

бу

жиноят

қонуни

томонидан

қўриқланадиган

ҳамда

ЖК

2-

моддасида

санаб

ўтилган

ижтимоий

муносабатлардир

[4.

Б.

234].

Е.О.

Алауханов

“талон

-

торож

жиноятлари

мулк

билан

боғлиқ

ижтимоий

муносабатларга

тажовуз

қилса

-

да,

улар

ижтимоий

муносабатларнинг

бошқа

гуруҳлари

билан

ҳам

чамбарчас

боғлиқ

бўлиб,

уларнинг

барчаси

биргаликда

талон

-

торож

жиноятининг

умумий

объектини

ташкил

этади”

[5.

Б.

12],

деб

ёзади.

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

174

Ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

том

маънода

давлатнинг

иқтисодий

асосларига

қарши

йўналтирилган.

Зеро,

Ўзбекистон

Республикаси

Конституциясида

белгилаб

қўйилганидек,

иқтисодиётнинг

асосини

хилма

-

хил

шакллардаги

мулк

ташкил

этади.

Талон

-

торож

жиноятини

содир

этиш

натижасида

эса

мулк

билан

боғлиқ

бўлган

ижтимоий

муносабатларга

зарар

етказилади.

Жиноят

кодексининг

Махсус

қисми

III

бўлимидаги

жиноятларнинг

турдош

объекти

иқтисодиёт

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар

ҳисобланади

[6.

Б.

38].

В.Диденко

ушбу

жиноятлар

иқтисодиёт

соҳасидаги

мулкий

муносабатларга

тажовуз

қилиш

натижасида

юзага

келишини

инобатга

олган

ҳолда,

мазкур

соҳадаги

жиноий

тажовузлар

объектини

“иқтисодиёт”

деган

ягона

тушунча

асосида

бирлаштириш

мумкинлигини

[7.

Б.

3]

таъкидлайди.

Б.Никифоров

ҳам

“ижтимоий

муносабатларнинг

махсус

бўлиши

биринчидан,

ижтимоий

муносабатлар

мазмунини

ташкил

этувчи

ижтимоий

манфаатларнинг

муштараклиги;

иккинчидан,

ижтимоий

муносабатлар

иштирокчиларининг

бир

-

бирига

яқинлиги,

ўхшашлилиги

билан

белгиланади”

[8.

Б.

155],

деб

ёзади.

Айни

дамда

турдош

объектнинг

асосий

ўзига

хослиги

унинг

бир

-

бирига

яқин

бўлган

ижтимоий

муносабатлар

гуруҳини

ўзида

бирлаштиришидир.

Ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

жиноятлари

учун

умумий

бўлган

белги

ушбу

жиноятларнинг

махсус

объекти,

яъни

мулк

билан

боғлиқ

бўлган

ижтимоий

муносабатларда

намоён

бўлади

[9.

Б.

358].

Мутахассислар

талон

-

торож

қилишнинг

махсус

объекти

сифатида

мулкка

ашё,

мулк

ҳуқуқи

[10.

Б.

44],

мулкий

манфаатлар

[11.

Б.

91],

иқтисодий

категория

[12.

Б.

141],

юридик

категория

[13.

Б.

209]

сифатида

қарайдилар

ёхуд

умуман

мулкни

жиноят

объекти

сифатида

рад

этадилар

[14.

Б.

74].

Бизнингча,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб,

талон

-

торож

қилиш

учун

жавобгарлик

белгиланган

ҳуқуқий

нормаларни

ўз

ичига

олган

ЖК

Махсус

қисми

10-

бобидаги

талон

-

торож

қилиш

жиноятларининг

махсус

объекти

–

ўзгаларнинг

мулки

ва

мулкий

ҳуқуқлари

ҳисобланади.

Е.О.

Алаухановнинг

фикрича,

“мулкни

талон

-

торож

қилишда

тажовуз

объекти,

яъни

ҳар

қандай

ҳолатда

ва

ҳамиша

бузиладиган

ижтимоий

қадрият

–

бу

давлат

томонидан

белгиланган

мулкий

муносабатлардир.

Бир

сўз

билан

айтганда,

талон

-

торож

жиноятларининг

асосий

ва

бевосита

объекти

–

мулкий

муносабатлардир”

[15.

Б.

10].

Бизнингча,

талон

-

торожнинг

бевосита

объектига

берилган

ушбу

таъриф

унинг

махсус

объектига

нисбатан

ишлатилса

мақсадга

мувофиқ

бўлар

эди.

Сабаби,

талон

-

торожнинг,

шу

жумладан,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

бевосита

объектини

талон

-

торожнинг

шаклларидан

(ўзлаштириш

ёки

растара,

фирибгарлик

ва

ўғриликка)

келиб

чиқиб,

аниқлаш

мақсадга

мувофиқ

бўлади.

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

175

Таъкидлаш

жоизки,

талон

-

торож

жиноятларининг

айрим

турлари

содир

этилиши

натижасида

нафақат

мулкка,

балки

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

бошқа

ижтимоий

муносабатларга

ҳам

зарар

етказиши

мумкин,

яъни

бундай

жиноятлар

бир

вақтнинг

ўзида

бир

неча

ижтимоий

муносабатларга

дахл

қилади.

Жиноят

ҳуқуқида

айбли

ижтимоий

хавфли

қилмиш

содир

қилиниши

натижасида

бир

эмас,

балки

бир

неча

объектларга

зарар

етказилса,

ушбу

турдаги

жиноятлар

мураккаб

таркибли

жиноятлар

деб

аталади.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб,

талон

-

торож

қилиш

жинояти

ҳам

ўзининг

зарар

етказиш

хусусиятига

кўра,

мураккаб

таркибли

жиноятлар

сирасига

мансуб,

яъни,

ушбу

қилмиш

содир

этилиши

натижасида

нафақат

мулкий

муносабатлар,

балки

ахборот

технологиялари

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар,

шунингдек,

айрим

ҳолларда

давлат

бошқаруви

тизими

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар

ҳам

зарар

кўради.

Қоида

тариқасида

мураккаб

таркибли

жиноятларда

зарар

кўрган

объектлар

икки

ёки

ундан

ортиқ

бўлган

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

ижтимоий

муносабатларни

ташкил

қилса,

қилмиш

асосий

бевосита

объектга

қараб

квалификация

қилинади.

Жиноят

ҳуқуқида

“асосий

бевосита

объект

деб,

ижтимоий

хавфли

тажовуз

тўғридан

-

тўғри

қаратилган,

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

ижтимоий

муносабатларга

айтилади.

Яъни

ушбу

объектсиз

жиноят

таркиби

мавжуд

бўлмайди”

[16.

Б.

20].

Айнан

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

эса

талон

-

торож

жиноятларининг

бир

кўриниши

сифатида,

авваламбор,

мулкий

муносабатларга

тажовуз

қилади.

Бунда

айбдорнинг

қасди

бевосита

ўзга

шахсларнинг

мулки

ёки

мулкий

ҳуқуқларига

қаратилган

бўлади.

Ушбу

объектга

тажовуз

қилиш

жараёнида

у

билан

биргаликда

бир

вақтда

тажовузга

учраган

иккинчи

бир

ижтимоий

муносабатлар

эса

қўшимча

бевосита

объектни

ташкил

қилади.

Қўшимча

бевосита

объект

деб,

асосий

бевосита

объектга

тажовуз

қилинган

вақтда

тажовузга

учрайдиган

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

яна

бошқа

бир

ижтимоий

муносабатларга

айтилади.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

қўшимча

бевосита

объект

аксарият

ҳолларда

ахборот

технологиялари

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар

бўлади.

Юқоридагилардан

келиб

чиқиб,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

умумий

объекти

бошқа

талон

-

торож

жиноятларининг

умумий

объекти

сингари

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

умумий

ижтимоий

муносабатлар;

турдош

объекти

–

иқтисодиёт

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар

мажмуи;

махсус

объекти

эса

мулкий

муносабатлардан

иборат,

деган

хулосага

келиш

мумкин.

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

176

Ушбу

жиноятнинг

бевосита

объектини

эса

юқорида

таъкидлаганимиздек,

мазкур

талон

-

торожнинг

ҳар

-

бир

шаклига

боғлиқ

ҳолда

аниқланаши

мақсадга

мувофиқ

бўлади.

Хусусан,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзлаштириш

ёки

растарата

йўли

билан

талон

-

торож

қилишнинг

бевосита

асосий

объектини

мулкдор

билан

унинг

мулкига

эгалик

қилиш,

фойдаланиш

ва

уни

тасарруф

этиш

ҳуқуқи

берилган

шахслар

ўртасида

вужудга

келадиган

мулкий

муносабатлар;

қўшимча

бевосита

объектини

эса

компьютер

ахбороти

хавфсизлигини

таъминлашга,

шунингдек,

маълумотларни

қайта

ишлашнинг

автоматлашган

тизимидан

фойдаланиш

тартибига

оид

ижтимоий

муносабатлар;

мансаб

мавқеини

суиистеъмол

қилиш

йўли

билан

ўзлаштириш

ёки

растрата

қилишда

эса

давлат

ҳокимияти,

бошқарув

ва

маҳаллий

ўзини

-

ўзи

бошқариш

органларининг

нормал

фаолият

кўрсатишини

таъминлайдиган

ижтимоий

муносабатлар

ҳам

жиноятнинг

қўшимча

бевосита

объектини

ташкил

этади.

Айрим

мутахассислар

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб,

фирибгарлик

йўли

билан

талон

-

торож

қилишни

бошқа

турдаги

компьютер

талон

-

торож

жиноятларидан

фарқли

равишда

айрим

ҳолларда

қўшимча

бевосита

объектга

тажовуз

қилмаслиги

ҳам

мумкин

,

деб

таъкидлашади.

Зотан,

жиноятчи

компьютер

тизимида

сақланаётган

маълумотлар

базасига

таъсир

қилмасдан

туриб

ҳам

жабрланувчини

алдаши

ёки

ишончини

суиистеъмол

қилиш

йўли

билан

мол

-

мулкини

талон

-

торож

қилиши

мумкинлигини

(масалан,

интернет

орқали

лотереяда

ғолиб

бўлганлиги

ҳақида

ёлғон

маълумот

бериб,

ютуқни

олиш

учун

маълум

маблағни

кўрсатилган

манзилга

жўнатишни

таклиф

қилишни)

ҳам

компьютер

фирибгарлигининг

бир

кўриниши

[17

. Б.

122]

сифатида

айтиб

ўтишади.

Биз

ушбу

фикрга

қўшилмаган

ҳолда

барча

компьютер

талон

-

торожининг

асосий

белгиси

бу

–

ушбу

жиноят

турларининг

барчасида

жиноят

қонуни

билан

қўриқланадиган

иккита

объектга

тажовуз

қилинади,

яъни

бевосита

асосий

объект

билан

бир

вақтда

қўшимча

бевосита

объектнинг

ҳам

мавжуд

бўлади

деган

фикрни

билдирмоқчимиз.

Демак,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

фирибгарлик

йўли

билан

талон

-

торож

қилишнинг

бевосита

асосий

объектини

мулк

ва

мулкий

ҳуқуқлар

билан

боғлиқ

бўлган

ижтимоий

муносабатлар;

қўшимча

бевосита

объектини

эса

ахборот

алмашув

тизимига

оид,

шунингдек,

ахборот

хавфсизлиги

соҳасидаги

муносабатлар

ташкил

этади.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўғрилик

йўли

билан

талон

-

торож

қилишнинг

бевосита

асосий

объектини

ўзгалар

мулки

ва

шу

мулк

юзасидан

келиб

чиқадиган

мулкий

муносабатлар;

қўшимча

бевосита

объектини

эса

ахборот

хавфсизлиги

ва

дахлсизлиги

,

компьютер

тизими

ёки

тармоғининг

нормал

фаолиятини

таъминлаш

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлар

ташкил

этади.

Адабиётларда

ушбу

масала

юзасидан

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзгалар

мулкини

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

177

талон

-

торож

қилишда

асосий

бевосита

объект

сифатида

ахборот

технологиялари

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатларни

тан

олиш

ва

қилмишни

ахборот

технологиялари

соҳасидаги

жиноят

сифатида

квалификация

қилиш

мақсадга

мувофиқ

бўлади

[18.

Б.

153],

деган

таклифлар

илгари

сурилмоқда.

Бизнингча,

бу

фикр

жиноят

ҳуқуқидаги

умумий

қоида

ва

талабларга

зиддир.

Зеро,

содир

этилган

икки

объектли

қилмишни

ЖК

Махсус

қисми

айнан

қайси

бир

моддаси

билан

квалификация

қилиш

масаласи

айбдорнинг

жиноий

тажовузи

тўғридан

-

тўғри

қаратилган

ижтимоий

муносабатлар

(асосий

бевосита

объект)га

қараб

аниқланади.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

эса

айбдорнинг

қасди,

авваламбор,

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилишга

қаратилган

бўлиб,

бунда

ахборот

тизимига

мол

-

мулкни

эгаллаш

вақтида

зарар

етказилади.

Хулоса

қилиб

айтганда,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

асосий

бевосита

объекти

компьютер

талон

-

торожининг

ҳар

бир

шаклига

тааллуқли

бўлган

ўзига

хос

хусусиятлар

билан

тавсифланувчи

мулкий

муносабатлар;

қўшимча

бевосита

объекти

эса

ахборот

технологиялари

соҳасидаги

ижтимоий

муносабатлардир.

Шу

ўринда

мазкур

жиноятнинг

предмети

масаласига

ҳам

ойдинлик

киритиб

ўтсак.

Қоида

тариқасида

жиноят

предмети

–

у

туфайли

ёки

унинг

муносабати

билан

жиноят

содир

қилинадиган

объектив

ҳаётда

мавжуд

бўлган

моддий

маънодаги

нарсалардир

[19

. Б.

160].

Амалдаги

ЖК

10-

бобида

жавобгарлик

назарда

тутилган

талон

-

торож

қилиш

жиноятларининг

предмети

ўзганинг

мулки

ҳисобланади.

Юридик

адабиётларда

мулк

деганда,

ашё,

пул

ва

қимматли

қоғозлар,

бошқа

мулклар

ёки

мулкий

ҳуқуқлар

(ФК

128-

моддаси)

тушунилади

ва

шу

ўринда

улар

мулкни

икки:

тор

(ашё

тариқасидаги

мулк)

ва

кенг

(бутунлигича

мулк

ва

мулкий

ҳуқуқлар)

маънода

ишлатган.

Жиноят

ва

фуқаролик

қонунидаги

таърифларда

мулкка

берилган

фарқ

бўлмаслиги

керак,

чунки

фуқаролик

қонунидаги

тушунча

қулай

ва

мақбулдир.

Шунинг

учун

ҳам

мулкка

қарши

жиноятларнинг

предмети

сифатида

жиноят

ҳуқуқида

мулкка

тор

маънода

берилган

тушунчалар

тўғри

эмас

,

деган

фикрларга

қўшиламиз

[20

. Б.

41].

Э.

Тенчевнинг

таъкидлашича,

“ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилишнинг

предмети

ўзгаларнинг

мол

-

мулки,

шунингдек,

мулкка

бўлган

ҳуқуқ,

яъни

мулк

ҳуқуқи

ҳамда

мулкий

тусдаги

хизмат

(ҳаракат)лардир”

[21

. Б.

199].

Ушбу

фикрга

қўшилган

ҳолда

таъкидлаш

лозимки,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

ҳам

жиноятнинг

предмети,

мулк

ва

мулкий

ҳуқуқлар

тушунилади

.

Баъзи

тадқиқотчилар

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

жиноятларининг

предмети

ўзганинг

мулки

бўлар

экан,

дея

таъкидлашади

,

фақатки

: 1)

ашёвийлик

белгиси

–

муайян

жисмоний

шаклга

эга

бўлган;

2)

иқтисодий

белги

–

объектив

иқтисодий

қийматга

эга

бўлган;

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

178

3)

ижтимоий

белги

–

инсон

меҳнати

сингган;

4)

фуқаролик

муомаласидан

чиқарилмаган;

5)

ижтимоий

-

иқтисодий

белги

–

талон

-

торож

содир

этилаётган

вақтда

фуқаролар,

давлат

органи,

корхона,

муассаса,

ташкилотлар

ёки

жамоат

бирлашмаларининг

тасарруфида

бўлиши;

6)

юридик

белги

–

ўзганинг

мулки

эканлиги

каби

белгиларга

эга

бўлган

мулкларгина

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

предмети

бўлиши

мумкин

[22

. Б.

12].

Ю.И.

Ляпунов

“иқтисодий

тарафдан

мулк

деганда

муайян

қиймат

баҳога

эга

бўлган

мулклар

тушунилади.

У

ёки

бу

сабабларга

биноан

давлат,

юридик

ва

жисмоний

шахслар

учун

моддий

қийматини

йўқотган

мулклар

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

предмети

бўла

олмайди”,

деб

ёзади.

Мулкнинг

ижтимоий

белгиси

деганда,

яратилганида

инсон

меҳнати

сингдирилиши

туфайли

табиий

соф

ҳолатидан

мулк

шаклига

айлантирилган

мулклар

тушунилади”

[23.

Б.

33],

деб

эътироф

этади.

Гарчанд,

юқорида

қайд

этилган

белгилар

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

предмети

учун

ҳам

хос

бўлса

-

да,

ушбу

жиноят

предмети

айрим

истисноларга

ҳам

эгалигини

эътибордан

четда

қолдирмаслик

даркор.

Хусусан,

ашёвийлик,

яъни

талон

-

торож

предметининг

муайян

жисмоний

шаклга

эга

бўлишини

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

жиноятига

нисбатан

барча

ҳолатларда

ҳам

татбиқ

этиб

бўлмайди.

Чунки

мазкур

жиноятларда,

асосан,

жисмоний

шаклга

эга

бўлмаган,

яъни

ахборот

кўринишидаги

нақд

бўлмаган

пул

маблағлари

талон

-

торож

қилинади.

Бугунги

кунда

нақд

бўлмаган

пул

талон

-

торож

жиноятларининг

предметини

ташкил

этиши

масаласи

баҳсларга

сабаб

бўлмоқда.

Жумладан,

П.С.

Яни,

М.В.

Фролов,

Г.В.

Верина,

О.И.

Годуновлар

нақд

бўлмаган

пулни

талон

-

торожнинг

предмети

эканлиги

тўғрисидаги

фикрларни

нотўғри

[24

. Б.

25, 25

. Б.

56, 26

. Б.

161, 27

. Б.

93],

деб

таъкидлайдилар.

Улар

нақд

бўлмаган

пул

ўз

ҳуқуқий

табиатига

кўра

фуқаролик

муомаласидаги

ашёвий

объект

ҳисобланмайди,

балки

мазмунини

банкнинг

мижоз

(ҳисобварақ

эгаси)га

муайян

пул

қийматини

қайтариш

ёки

ўтказишни

ташкил

этадиган

мулкий

мажбурият

ҳуқуқидир,

деб

ҳисоблайдилар.

Я.С.

Васильева,

А.В.

Хабаров,

Л.

Ефимова,

О.

Олейкин,

А.В.

Шульгалар

эса

аксинча

нақд

бўлмаган

пулни

пул

мавжудлигининг

шакли

деб

ҳисоблаб,

уни

талон

-

торож

предметига

киритадилар

[28

. Б.

20, 29

. Б.

97, 30

. Б.

12, 31

. Б.

56.].

Бизнингча

ҳам,

нақд

бўлмаган

пул

талон

-

торожнинг

предметини

ташкил

этади.

Сабаби,

Ўзбекистон

Республикасининг

2005

йил

16

декабрдаги

“Электрон

тўловлар

тўғрисида”ги

Қонуни

16-

моддасига

мувофиқ,

электрон

тўлов

ҳужжати

пул

-

ҳисоб

-

китоб

ҳужжатига

тенглаштирилади

ва

у

билан

бир

хил

юридик

кучга

эга

бўлади

,

деб

белгиланган.

Бу

ҳолат,

айниқса,

талон

-

торож

жиноятларининг

бир

кўриниши

бўлган

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилишда

нақд

бўлмаган

пул

кўринишида

янада

яққол

намоён

бўлади.

Яъни

у

бошқа

талон

-

торож

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

179

жиноятлари

каби

тўғридан

-

тўғри

аниқ

бир

моддий

мулкка

эмас,

балки

электрон

шаклда

бўлган

(ахборот,

маълумот

тусидаги)

мулкка

тажовуз

қилади.

У

ҳар

қандай

ерда,

жойда

эмас,

балки

муқим

ва

кўчиб

юрувчи

махсус

қурилма

ва

жиҳозлар

хотирасида

ҳамда махсус

шу

фаолиятни

бажаришга

ихтисослаштирилган

муассасаларда

сақланади.

Хусусан,

юқоридаги

қонунда

қайд

этилишича,

электрон

тўлов

ҳужжатлари

электрон

ахборот

ташувчи

жисмларда

сақланади

(15-

модда).

Талон

-

торож

предметига

хос

бўлган

яна

бир

жиҳат

–

иқтисодий

белги

ҳам

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

ўзига

хос

хусусиятлар

билан

тавсифланади.

Яъни

иқтисодий

қийматга

эга

ҳамда

ошкор

этилмаган

электрон

ҳисоблаш

машиналари

учун

дастурлар

ва

маълумотлар

базалари;

ихтиролар,

фойдали

моделлар,

саноат

намуналари;

селекция

ютуқлари;

ошкор

этилмаган

ахборот,

шу

жумладан,

ишлаб

чиқариш

сирлари,

ноу

-

хау

(ФК

1031-

моддаси)

сингари

интеллектуал

мулк

объектлари

ҳам

мазкур

жиноят

предмети

бўлиши

мумкин.

Сабаби,

санаб

ўтилган

интеллектуал

мулк

объектлари

ғараз

мақсадларда

эгалланса,

қилмиш

ЖК

149-

моддасида

назарда

тутилган

муаллифлик

ёки

ихтирочилик

ҳуқуқларини

бузиш

моддаси

жиноят

таркибини

ташкил

қилмайди,

чунки

ЖК

149-

моддаси

диспозицияси

таҳлилида

содир

қилиниши

лозим

бўлган

ҳаракатлар

моддий

наф

олиш

ёки

мулкий

харажатлардан

қутилиш

мақсадида

содир

этилиши

назарда

тутилмаган.

Шунингдек,

талон

-

торож

предметига

хос

бўлган

яна

бир

белги

–

инсон

меҳнатининг

сингганлигини

(ижтимоий

белгини)

инкор

этиш

ҳақидаги

фикрларга

[32

. Б.

13]

қўшила

олмаймиз.

Юқоридагилар

билан

бир

қаторда

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш

предмети

фақат

фуқаролик

муомаласидан

чиқарилмаган

мулклар

бўлиши

талаб

этилади.

Агарда

фуқаролик

муомаласидан

чиқарилган

мулк

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилинса,

ушбу

қилмиш

талон

-

торож

жинояти

таркибини

ташкил

этмайди,

чунки

мазкур

мулк

талон

-

торожнинг

предмети

сифатида

эътироф

этилмайди.

Бунда

ушбу

мулклар

ЖК

Махсус

қисмининг

17

ва

19-

бобларида

назарда

тутилган

жиноят

таркиблари

предметларини

ташкил

қилади,

қилмиш

ушбу

моддалар

ҳамда

Ахборот

технологиялари

соҳасидаги

жиноятлар

бобидаги

моддалар

билан

жиноятлар

жами

тариқасида

квалификация

қилинади.

Талон

-

торож

предмети

белгиларидан

яна

бири

бўлган

ижтимоий

-

иқтисодий

белги

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

ўзига

хос

хусусият

касб

этади.

Бунда

одатда

талон

-

торож

содир

этилаётган

вақтда

жиноят

предмети

саналган

мулк

бевосита

фуқаролар,

давлат

органи,

корхона,

муассаса,

ташкилотлар

ёки

жамоат

бирлашмаларининг

тасарруфида

бўлиши

назарда

тутилади.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

эса

аксарият

ҳолларда

жиноят

предмети

жабрланувчининг

бевосита

эгалигида

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

180

бўлмайди,

яъни

нақд

бўлмаган

пул

одатда

ушбу

пул

маблағи

сақланадиган

ҳамда

билан

маълум

бир

операцияларни

амалга

ошириш

ваколатига

эга

бўлган

махсус

муассаса

(банк)

ёхуд

қурилма

(пластик

карточка)ларда

сақланади.

Одатда,

ўзганинг

мулки

деганда,

айбдорнинг

тасарруфида

ёки

қонуний

эгалигида

бўлмаган

мулклар

тушунилади.

Аммо

бундай

шарҳлаш

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзлаштириш

ёки

растрата

йўли

билан

талон

-

торож

қилиш

жиноятига

таалуқли

эмас,

чунки

бунда

жиноят

субъекти

талон

-

торож

предметига

нисбатан

махсус

ваколатлардан

фойдаланади,

яъни

мулкдорнинг

ишончини

суиистеъмол

қилиб,

айбдор

унинг

мол

мулкини

талон

-

торож

қилади.

Мулкка

нисбатан

махсус

ваколатлар

–

ўзлаштириш

ёки

растрата

йўли

билан

талон

-

торож

қилиш

жиноятининг

асосий

махсус

белгиси

эканлиги

жиноят

-

ҳуқуқий

норма

диспозициясида

мол

-

мулк

айбдорга

ишониб

топширилганлиги

ва

ихтиёрида

бўлганлиги

билан

белгиланади.

Лекин

ишониб

топширилган

ёки

айбдорнинг

ихтиёрида

бўлган

банд

солинган

ёки

гаровга

қўйилган

маълум

бир

ҳисобварақдаги

нақд

бўлмаган

пул

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзлаштириш

ёки

растрата

қилишнинг

предметини

ташкил

этмайди.

Ушбу

ҳолатда

айбдорнинг

ҳаракати

ЖК

Махсус

қисмининг

Одил

судловга

қарши

жиноятлар

учун

жавобгарлик

назарда

тутилган

тегишли

моддалари

билан

квалификация

қилинади

ҳамда

талон

-

торож

учун

жавобгарлик

белгиланган

моддалар

билан

жиноятлар

мажмуи

тариқасида

квалификация

этилмайди.

Ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилишда

жиноят

предмети

сифатида

қабул

қилинган

компьютер

ахбороти

кўринишидаги

нақд

бўлмаган

пулнинг

ўзига

хос

бўлган

қуйидаги

махсус

белгиларини

ажратиб

кўрсатиш

мақсадга

мувофиқ:

1)

компьютер

ахбороти

жиноят

предмети

сифатида

электрон

шаклдаги

шахсий

мулк

ҳисобланади;

2)

жиноий

тажовузга

учраган

ахборот

–

талон

-

торож

жинояти

предмети

сифатида

ашёвийлик

(жисмоний

шакл)

белгисига

эга

бўлмайди;

3)

жиноятчи

таъсир

қиладиган

компьютер

ахбороти

бир

қатор

бошқа

қонунлар

(“Ахборотлаштириш

тўғрисидаги”,

“Электрон

ҳисоблаш

машиналари

учун

яратилган

дастурлар

ва

маълумотлар

базаларининг

ҳуқуқий

ҳимояси

тўғрисида”,

“Телекоммуникациялар

тўғрисида”,

“Электрон

тўловлар

тўғрисида”ги

Қонунлар ва

ҳ.к)

билан

ҳам

ҳимоя

қилинади;

4)

ушбу

ахборотлар

ахборот

ташувчи

қурилма

(пластик

карточка)ларда,

компьютер,

шунингдек,

компьютер

тизими

ёки

тармоғида

сақланади.

Ушбу

вазиятда

нақд

бўлмаган

пул

сақланадиган

махсус

қурилма

(пластик

карточка)

ҳажман

жуда

кичик

бўлиши

билан

бирга

,

ўзида

чекланмаган

миқдордаги

маблағни

сақлаши

ва

давлатда

пул

тизими

билан

боғлиқ

сиёсатни

амалга

оширишда

энг

мақбул

чора

эканлигига

эътибор

қаратиш

лозим.

Юқорида

таъкидлаб

ўтганимиздек,

пластик

карточканинг

ижобий

томонлари

билан

бирга,

салбий

жиҳатлари

ҳам

мавжуд

ва

бугунги

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

181

кунда

ривожланган

хорижий

давлатларда

“пластик

жиноятчилик”

деб

ном

олган

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

(банк

пластик

карточкаларини

рақамлари

–

“пин

код”ини

ўғирлаш

ёки

пластик

карточкани

ўзини

қалбакилаштириш)

жуда

оммалашиб

кетган

ва

бунга

қарши

ушбу

давлатлар

ЖКлари

(масалан:

ХХР

ЖК

177-

моддаси,

Болгария

Республикаси

ЖК

243-

моддаси)да

[33, 34]

алоҳида

моддада

жавобгарлик

назарда

тутилган.

Бунга

сабаб,

жамият

ҳаётида

ҳисоб

-

китоб

билан

боғлиқ

муносабатларда

электрон

тўлов

воситаси

ҳисобланган

пластик

карточкаларнинг

жуда

кенг

йўлга

қўйилганлигидадир.

Бугунги

кунда

давлатимизда

ҳам

пластик

карточка

билан

ҳисоб

-

китобни

амалга

оширишни

таъминлаш

юзасидан

бир

қанча

норматив

-

ҳуқуқий

ҳужжатлар

қабул

қилинган.

Пластик

карточка

бу

–

банк

томонидан

чиқарилган

персони

–

фицирланган

тўлов

воситаси

бўлиб,

карточка

эгасининг

тегишли

банкдаги

ҳисоб

рақамида

маблағ

борлигига

гувоҳлик

берувчи

ва

нақд

пул

тўламасдан

товарлар,

иш

ва

хизматларни

сотиб

олиш

ҳуқуқини

ўзида

акс

эттиради.

Лекин

бугунги

кунда

бизнинг

Ўзбекистонда

ҳам

банк

пластик

карточкаларидан

фойдаланган

ҳолда

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

ҳоллари

кўплаб

кузатилмоқда.

Мисол

тариқасида

қуйидаги

жиноят

ишини

келтиришимиз

мумкин.

Тошкент

вилояти

“Ипотекабанк”

АТИБ

Қибрай

тумани

филиали

пул

муомаласи

бўлими

пластик

карточкалар

бўйича

2-

тоифали

мутахассиси

Р.

ўз

хизмат

ваколатларидан

фойдаланган

ҳолда

жуда

кўп

миқдордаги

(401

млн.

сўмдан

ортиқ)

пулни

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

ғайриқонуний

равишда

расмийлаштирилган

ва

қалбакилаштирилган

пластик

карточкаларга

“Жисмоний

шахсларнинг

пластик

карточкалар

бўйича

мажбуриятлари”

омонат

ҳисоб

рақамидан

пул

маблағларини

ўтказиб

,

кейин

ушбу

пулларни

талон

-

торож

қилган.

Ушбу

иш

бўйича

суд

айблов

хулосасидаги

квалификацияга

қўшилган

ҳолда

қилмишни

ЖК

167-

м.

3-

қ.

“а

ва

г”

бандлари,

205

м.

2

қ.

“а”

б.,

209-

м.

2

қ.

“а”

б.

ҳамда

ЖК

278

1

, 278

2

ва

278

4

-

моддалари

билан

жиноятлар

мажуми

тариқасида

квалификция

қилган.

Ушбу

ҳолатда

айбдорнинг

банк

пластик

карточкаларини

тайёрлаганлиги

ёки

қалбакилаштирганлиги

унинг

ҳаракатларини

квалификация

қилишга

ҳеч

қандай

таъсир

этмаган.

Чунки

бугунги

кунда

амалдаги

ЖКда

банк

пластик

карточкаларини

қалбакилаштирганлик

учун

жавобгарлик

назарда

тутилмаган

ва

бундан

ташқари,

айбдорнинг

ҳаракатларини

ЖКнинг

278

1-

, 278

2

ва

278

4

-

моддалари

билан

ҳам

қўшимча

квалификация

қилиш,

бизнинг

назаримизда,

нотўғри.

Чунки

ЖК

278

1-

, 278

2

ва

278

4

-

моддаларидаги

ҳаракатлар,

ЖК

167-

м.

3-

қ.

“г”

бандида

назарда

тутилган

жиноятни

содир

этиш

усули

сифатида

намоён

бўлади

ва

шу

модданинг

ўзи

билан

тўлалигича

қамраб

олинади

ва

алоҳида

моддалар

билан

қўшимча

квалификафиция

қилишни

талаб

этмайди.

Юқорида

билдирилган

фикр

ва

мулоҳазалар

ва

ривожланган

хорижий

мамлакатлар

тажрибасидан

келиб

чиққан

ҳолда

амалдаги

ЖК

ХII

бобида

Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда

ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий

-

ҳуқуқий масалалари

182

кредит

карточкаларини

тайёрлаш

ва

қалбакилаштириш

бўйича

176-

моддада

жавобгарлик

белгилаш

ва

унинг

номи

ҳамда

1-

қисми

диспозициясини

қуйидаги

таҳрирда

баён

этиш

мақсадга

мувофиқ,

деб

ҳисоблаймиз:

“

176-

модда.

Қалбаки

пул,

акциз

маркаси,

қимматли

қоғозлар

ёки

пластик

карточкани

ясаш,

уларни

ўтказиш

Ўтказиш

мақсадида

қалбаки

банк

билетлари

(банкнотлар),

металл

тангалар,

акциз

маркалар,

шунингдек,

қимматли

қоғозлар

ёхуд

чет

эл

валютаси

ёки

чет

эл

валютасидаги

қимматли

қоғозлар

ёхуд

пластик

карточкани

ясаш

ёки

уларни

ўтказиш.

Юқоридаги

таклиф

асосида

айбдор

ўтказиш

мақсадида

қалбаки

банк

пластик

карточкасини

тайёрлаган

вақтдан

бошлаб

,

унинг

қилмиши

тамом

бўлган

жиноят

сифатида

эътироф

этилишини

таъкидлаймиз.

Агар

айбдорнинг

ушбу

қилмишида

бошқа

бир

жиноят

(масалан,

ҳужжатларни

сохталаштириш,

мансаб

ваколатини

суиистеъмол

қилиш

)

аломатлари

бўлса,

унинг

ҳаракатлари

жиноятлар

мажмуи

тариқасида

квалификация

қилинади

.

Агар

айбдор

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилиш

мақсадида

қалбаки

банк

пластик

карточкасини

тайёрлаган

бўлса,

унинг

ҳаракати

ўзгалар

мулкини

талон

-

торож

қилишга

тайёргарлик

кўриш

ва

қалбаки

банк

пластик

карточкасини

тайёрлаган

учун

жавобгарликни

назарда

тутувчи

ЖК

Махсус

қисм

моддалари

билан

жиноятлар

мажмуи

тариқасида

квалификация

қилиниши

лозим

бўлади.

Ушбу

ҳолат

амалиётда

кўп

учраб

турган

махсус

субъектлар

(банк

ходимлари)

томонидан

банк

пластик

карточкаларини

қалбакилаштиришнинг

эрта

олдини

олишга

ёрдам

берган

бўлар

эди.

Шунингдек,

бугунги

кунда

ривожланган

мамлакатларда

компьютер

ахбороти

кўринишидаги

ҳеч

бир

давлат

қонунларига

ва

банк

тизимига

бўйсунмайдиган

мустақил

криптовалюта

(рақамли

виртуал

пул)

лар

(bitcoin,

litcoin)лар

истеъмолга

кириб

келмоқда

ҳамда

айрим

давлатлар

(Япония)

томонидан

қонуний

тўлов

воситаси

сифатида

қабул

қилинмоқда.

Ушбу

криптовалюталарнинг

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб,

талон

-

торож

қилиш

предметини

ташкил

этиш

масаласи

бироз

мунозарали.

Ушбу

криптовалюталар

компьютер

ахбороти

кўринишида

бўлса

-

да,

ҳеч

бир

давлатнинг

қонуний

валюта

бойлиги

саналмайди.

Шу

нуқтаи

назардан,

ушбу

криптовалюталарни

талон

-

торож

жиноятлари

предмети

сифатида

қабул

қилиш

мумкин

эмас,

назаримизда

ҳамда

ушбу

криптовалюталарнинг

талон

-

торож

қилиниши

Ўзбекистон

Республикаси

жиноят

қонунчилиги

бўйича

жиноий

жавобгарлик

келтириб

чиқармайди.

Сабаби,

криптовалюталар

Ўзбекистон

Республикасида

амалда

бўлган

ҳеч

бир

норматив

ҳужжатда

тўлов

воситаси

сифатида

эътироф

этилмаган.

Юқорида

билдирилган

фикр

ва

мулоҳазаларга

асосланиб,

ўзгалар

мулкини

компьютер

воситаларидан

фойдаланиб

,

талон

-

торож

қилиш