Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
369
Баҳронов
Шерзод
Холмуродович
Ўзбекистон
Республикаси
Адлия
вазирлиги
қошидаги
“Адолат”
миллий
ҳуқуқий
ахборот
марказ
директорининг
ўринбосари,
Тошкент
давлат
юридик
университети
мустақил
изланувчиси
ЯНГИ –
РАҚАМЛИ ЎЗБЕКИСТОНДА НОРМАТИВ
-
ҲУҚУҚИЙ
ҲУЖЖАТЛАР ЛОЙИҲАЛАРИНИ ЭКОЛОГИК ЭКСПЕРТИЗАДАН
ЎТКАЗИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ
Бахронов
Шерзод
Холмуродович
Заместитель
директора
Национального
правового
информационного
центра
«Адолат»
при
Министерстве
юстиции
Республики
Узбекистан,
самостоятельный
соискатель
Ташкентского
государственного
юридического
университета
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ
ПРОВЕДЕНИЯ
ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ
ЭКСПЕРТИЗЫ
ПРОЕКТОВ
НОРМАТИВНО
-
ПРАВОВЫХ
АКТОВ
В
НОВОМ
ЦИФРОВОМ
УЗБЕКИСТАНЕ
Bahronov Sherzod
National Legal Information Center
“
Adolat
”
, Deputy Director, independent
researcher of TSUL
IMPROVING THE ENVIRONMENTAL EXPERTISE OF DRAFT
REGULATORY LEGAL ACTS IN THE NEW-DIGITAL UZBEKISTAN
Аннотация.
Экологик
муаммоларнинг
ҳар
бир
давлат,
жамият
ва
инсон
ҳаётига
бўлган
таъсири
сезиларли
равишда
ошиб
бораётган
бир
пайтда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экологик
экспертизадан
ўтказишнинг
аҳамияти
ва
долзарблиги
очиб
берилган.
Хусусан,
бу
борадаги
хорижий
давлатларнинг
қонунчилиги
ва
тажрибаси
таҳлил
қилинган
.
Ўзбекистонда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экологик
экспертизадан
ўтказишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
механизмларини
такомиллаштириш
бўйича
бир
неча
таклифлар
илгари
сурилган.
Калит
сўзлар
:
экологик
муаммолар,
атроф
-
муҳитга
таъсирни
баҳолаш,
норма
ижодкорлиги,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
,
экологик
экспертиза,
“ўйин
қоидалари”.
Аннотация
.
Раскрывается
важность
и
актуальность
экологической
экспертизы
проектов
нормативно
-
правовых
актов,
когда
возрастает
значительное
влияние
экологической
проблемы
на
каждое
государство,
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
370
общество
и
на
жизнь
человека.
В
частности,
анализируются
законодательство
и
опыт
зарубежных
стран
в
этом
направлении.
Выдвинут
ряд
предложений
по
совершенствованию
организационно
-
правовых
механизмов
проведения
экологической
экспертизы
проектов
нормативно
-
правовых
актов
в
Узбекистане
.
Ключевые
слова:
экологические
проблемы,
оценка
воздействия
на
окружающую
среду,
нормотворчество,
нормативно
-
правовой
акт,
экологическая
экспертиза,
“правила
игры”.
Annotation.
The importance and relevance of environmental expertise of
draft regulatory legal acts in the context of a significant increase in the impact of
environmental problems on the life of each state, society and person is revealed. In
particular, the legislation and experience of foreign countries were analyzed. In
Uzbekistan, several proposals have been put forward to improve the organizational
and legal mechanisms for conducting environmental expertise of draft regulatory
legal acts.
Keywords:
environmental problems, environmental impact assessment, rule-
making, normative legal act, ecological expertise,
“rules
of the
game”.
Бугунги
кунда
мамлакатимиз
босиб
ўтган
йўлни
таҳлил
қилган
ҳолда
халқимизнинг
фаровонлигини
янада
ошириш
мақсадида
“Инсон
қадри
учун”
тамойили
асосида
Янги
Ўзбекистонни
барпо
этиш
бўйича
саъй
-
ҳаракатлар
бошлаб
юборилди.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2022
йил
28
январдаги
ПФ–
60-
сонли
Фармони
билан
2022
–
2026
йилларга
мўлжалланган
Янги
Ўзбекистоннинг
тараққиёт
стратегияси
тасдиқланиб,
инсон
қадрини
юксалтириш
борасида
амалга
ошириладиган
ислоҳотларнинг
устувор
йўналишлари
белгилаб
берилди.
Инсон
қадри
деганда,
Давлатимиз
раҳбарининг
таъбири
билан
айтганда,
аввало,
ҳар
бир
фуқаронинг
тинч
ва
хавфсиз
ҳаёт
кечиришини,
унинг
фундаментал
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
таъминлашни
назарда
тутамиз.
Инсон
қадри
деганда,
биз
ҳар
бир
фуқаро
учун
муносиб
турмуш
шароити
ва
замонавий
инфратузилма
ташкил
этишни,
малакали
тиббий
хизмат
кўрсатиш,
сифатли
таълим,
ижтимоий
ҳимоя
тизими,
соғлом
экологик
муҳит
яратиб
беришни
тушунамиз
[1].
Шундай
экан,
табиатни
муҳофаза
қилишдан
асосий
мақсад
ҳам
инсон
саломатлиги
ҳамда
унинг
ҳаёт
учун
қулай
ва
тоза
табиий
атроф
-
муҳитга
бўлган
ажралмас
ҳуқуқини
таъминлашдан
иборатдир.
Ваҳоланки,
ҳозирда
нафақат
юртимиз,
балки
бутун
дунёда
юқори
глобал
иқтисодий
ўсиш
ва
табиатга
оқилона
муносабатда
бўлмаслик
натижасида
атроф
-
муҳитга
нисбатан
экологик
таҳдидларнинг
салбий
таъсири
кескин
ошиб
бормоқда.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
371
Бу
борада
Президентимиз
Ш.М.
Мирзиёевнинг
қуйидаги
фикрлари
эътиборга
моликдир:
“Дунё
миқёсида
саноат
юқори
даражада
ривожланган
XXI
асрда
экология
билан
боғлиқ
муаммолар
биринчи
даражали
муаммо
сифатида
кун
тартибига
чиқмоқда.
Авлодларимиз
биздан
кейин
ҳам
муносиб
табиий
муҳитда
яшаши
керак.
Бунинг
учун
биз
табиатга
эътибор
беришимиз,
фақат
бугунни
эмас,
яқин
ва
узоқ
келажакни
ўйлаб
иш
тутишимиз
зарур”
[2].
Келажагимиз
кўп
жиҳатдан,
табиат
билан
жамият
ўртасидаги
алоқадорликни
оптимал
ҳал
қилиш
йўлларининг
топилишига
боғлиқ.
Бунда
ҳар
бир
давлат
миллий
сиёсий
-
ҳуқуқий
воситалар
ёрдамида
атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилишнинг
таъсирчан
механизмларини
жорий
этиши
муҳимдир.
Ҳозирда
дунёнинг
кўп
мамлакатларида
режалаштирилган
тадбирлар
учун
атроф
-
муҳитга
таъсирни
баҳолаш
тизимлари
қўлланилади
.
Aтроф
-
муҳитга
таъсирни
баҳолаш
оддий
принципга
асосланади:
фаолиятнинг
атроф
-
муҳитга
салбий
таъсирини
амалга
ошириши
босқичида
аниқлаш
ва
тузатишдан
кўра
унинг
лойиҳалаштириш
ва
режалаштириш
босқичида
олдини
олиш.
Бу
бизга
мақсадларни
шакллантириш,
режалаштириш
ва
муайян
фаолиятни
амалга
ошириш
бўйича
қарорлар
қабул
қилиш
босқичида
нафақат
иқтисодий,
балки
экологик
омилларни
ҳам
ҳисобга
олиш
имконини
беради.
Адабиётларда
aтроф
-
муҳитга
таъсирни
баҳолаш
–
таклиф
этилаётган
фаолиятнинг
ёки
норматив
ҳужжат
лойиҳасининг
атроф
-
муҳитга
бўлган
таъсирини
ҳар
томонлама
таҳлил
қилишга
ва
ушбу
таҳлил
натижаларидан
унга
етказилган
зарарнинг
олдини
олиш
ёки
камайтириш
учун
фойдаланишга
қаратилган
жараён
сифатида
қайд
этилади
[3].
Ўзбекистон
Республикасининг
“Табиатни
муҳофаза
қилиш
тўғрисида”ги
Қонунида
экологик
экспертизанинг
ижобий
хулосасисиз
лойиҳаларни
рўёбга
чиқариш
ман
этилиши
белгиланган
бўлиб,
ушбу
қоида
амалга
оширилиши
натижасида
атроф
-
муҳитга
таъсир
кўрсатиши
мумкин
бўлган
барча
турдаги
лойиҳаларни
назарда
тутади.
Миллий
қонунчилигимиз
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳаларини
ҳам
экологик
экспертизадан
ўтказилиши
мумкинлигини
белгилайди.
Ўзбекистон
Республикасининг
“Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида”ги
Қонунида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳаси
иқтисодий,
молиявий,
илмий,
лингвистик,
экологик
экспертизадан
,
шунингдек,
бошқа
турдаги
экспертизалардан
ўтказилиши
назарда
тутилган
[4].
Бироқ
бугунги
кунда
Ўзбекистон
Республикасининг
“Экологик
экспертиза
тўғрисида”ги
Қонунига
асосан
экологик
экспертиза
фақат
режалаштирилаётган
ёки
амалга
оширилаётган
хўжалик
ёки
бошқа
хил
фаолиятни
экологик
талабларга
мослигини
ўрганиш
билан
чекланмоқда,
ушбу
қонунда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
лойиҳалари
экологик
экспертиза
объектлари
қаторига
киритилмаган.
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
372
Бизнингча,
нафақат
хўжалик
ёки
бошқа
фаолиятни,
балки
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
ҳам
атроф
-
муҳитга
таъсирини
баҳолаш
асосида
ишлаб
чиқиш
ҳамда
экологик
экспертизадан
ўтказиш
–
уларнинг
“экологик
жиҳатдан
хавфсиз”
бўлишига
хизмат
қилади
.
Бошқача
айтганда,
экологик
экспертиза
муайян
қонунчилик
ҳужжати
қабул
қилинишидан
олдин
ўтказилиши
шарт
бўлган
атроф
табиий
муҳитини
муҳофаза
қилишнинг
муҳим
тадбири
сифатида
қаралиши
лозим.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
экологик
экспертизаси
–
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасининг
атроф
-
муҳитни
муҳофаза
қилиш
соҳасидаги
тегишли
стандартларга
мувофиқлигини
аниқлаш
ҳисобланади
.
Айни
пайтда
қонунчиликни
экологик
экспертизадан
ўтказиш
аҳолининг
атроф
-
муҳитга
доир
ҳуқуқлари
ва
қонуний
манфаатлари
бузилишини
аниқлаш
ва
бартараф
этишнинг
муҳим
воситасидир.
Хорижий
мамлакатлар
тажрибасида
табиатни
муҳофаза
қилишнинг
замонавий
ва
таъсирчан
усулларига
алоҳида
эътибор
қаратилган
.
Хусусан,
ривожланган
давлатларда
атроф
-
муҳитга
таъсирни
баҳолаш
тизими
(Environmental Impact Assessment)
билан
бирга
лойиҳаларни
стратегик
экологик
баҳолаш
(Strategic Environmental Assessment)
тизими,
яъни
қонунчилик
ҳужжатлари
ва
давлат
дастурлари
лойиҳаларини
экологик
экспертизадан
ўтказиш
жараёни
ҳам
амалиётга
татбиқ
қилинмоқда
.
Халқаро
эксперт
ва
олимларнинг
фикрига
кўра,
атроф
табиий
муҳити
ифлосланишининг
олдини
олиш
экологик
жиҳатдан
асосланмаган
қарорларнинг
салбий
оқибатларини
бартараф
этишга
қараганда
тўрт
-
беш
маротаба
арзонга
тушади.
Кўпгина
мамлакатлар,
биринчи
навбатда,
у
ёки
бу
соҳадаги
ижтимоий
муносабатларни
тартибга
солишга
қаратилган
ва
атроф
-
муҳитга
нисбатан
номутаносиб
“ўйин
қоидалари”
ни
ўрнатиши
мумкин
бўлган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экологик
экспертизадан
ўтказиш
лозимлигини
тушуниб
етмоқдалар.
Хусусан,
Қозоғистон
Республикаси
да
“Ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида”ги
Қонунга
2021
йилда
экологик
хавфсизликка
таъсир
қилувчи
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
тайёрлаш
ва
қабул
қилишнинг
ўзига
хос
хусусиятларига
оид
қўшимча
модда
киритилиб,
амалга
оширилиши
атроф
-
муҳитга
салбий
таъсир
кўрсатиши
мумкин
бўлган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
лойиҳалари
мажбурий
давлат
экологик
экспертизасидан
ўтказилиши
шартлиги
белгиланди
[5].
Қирғизистон
Республикаси
да
ҳам
“Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида”ги
Қонунга
асосан,
экологик
хавфсизлик
масалалари
билан
боғлиқ
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳалари
экологик
экспертизадан
ўтказилиши
лозим
[6].
Озарбайжон
Республикаси
да
эса
“Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида”ги
конституциявий
Қонун
билан
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатга
у
қабул
қилинганидан
сўнг
олти
ой
ўтмасдан
ўзгартириш
киритишга
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
373
фақатгина
юқори
юридик
кучга
эга
бўлган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатга
ёки
ҳуқуқий
,
лингвистик,
иқтисодий,
экологик
ва
криминологик
экспертизалар
хулосаларига
асосан
йўл
қўйилиши
белгиланган.
Шунга
кўра,
юртимизда
ҳам
“Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
тўғрисида”ги
ҳамда
“Экологик
экспертиза
тўғрисида”ги
Қонунларда
амалга
оширилиши
табиатга
салбий
таъсир
қилиши
мумкин
бўлган
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳаларининг
экологик
экспертизадан
ўтказилиши
мажбурийлигига
доир
ҳуқуқий
асосларни
белгилаш
мақсадга
мувофиқдир.
Ўзбекистоннинг
Норма
ижодкорлиги
фаолиятини
такомиллаштириш
концепциясида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларни
ишлаб
чиқиш
ва
қабул
қилиш
жараёнлари
сифатини
ошириш
норма
ижодкорлигини
такомиллаштиришнинг
асосий
йўналишларидан
бири
сифатида
белгиланиб,
бу
ўз
навбатида
экспертизадан
ўтказиш
жараёнларини
ҳам
қамраб
олади.
Шу
нуқтаи
назардан,
миллий
қонунчиликда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экологик
экспертизадан
ўтказишнинг
ташкилий
-
ҳуқуқий
механизмларини
такомиллаштириш
зарур,
деб
ҳисоблаймиз
.
Шубҳасиз,
юртимизда
ўтказилаётган
ислоҳотларнинг
ҳамда
давлат
-
ҳуқуқий
сиёсатининг
самарадорлиги
бевосита
норма
ижодкорлиги
жараёни
ва
қабул
қилинаётган
қонунчилик
базасининг
сифати
ҳамда
мазмунига
боғлиқ.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатларнинг
юқори
даражада
мукаммаллигини
таъминлашда
экспертиза
институтининг
роли
беқиёсдир.
Зеро,
қонунчилик
ҳужжатлари
жамиятнинг
ҳозирги
ҳолати
билан
бирга,
унинг
келгусидаги
ривожланиш
йўналишларига
мувофиқ
қабул
қилиниши
лозим.
Барча
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳалари
замонавий
даъват
ёки
қутқуларни
ҳисобга
олган
ҳолда
тегишли
экспертизалардан
ўтказилиши
муҳим
аҳамиятга
эга.
Ҳар
қандай
экспертиза,
шу
жумладан,
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларининг
экологик
экспертизаси
ҳам
бошқа
экспертиза
турлари
билан
ўзаро
боғлиқ
бўлиб,
ушбу
экспертизалар
биргаликда
ва
умумий
мақсад
сари
амалга
оширилсагина
сифатли
ва
барқарор
қонунчилик
базаси
яратилади.
Ҳозирги
кунда
бирорта
ҳужжатда
“норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳаси
экспертизаси”
тушунчаси
мавжуд
эмас.
Қолаверса
,
экспертизадан
ўтказиш
принциплари,
экспертизанинг
турлари
ва
объектлари
аниқ
белгиланмаган.
Экспертлик
фаолиятининг
самарадорлигини
ошириш
ва
қонунчилик
ҳужжатларини
тайёрлашда
унинг
таъсирини
кучайтириш
ўз
навбатида
экспертиза
ва
экспертнинг
ҳуқуқий
мақомини
аниқ
тартибга
солишни,
экспертиза
предмети
ва
объекти,
экспертлик
фаолиятининг
аниқ
шакллантирилган
вазифаларини
белгилашни
тақозо
этади
[7].
Бизнинг
фикримизга
кўра,
юртимизда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
экспертизаси
ва
экспертлик
фаолияти
мақомини
янада
мустаҳкамлаш
мақсадида
яхлит
бир
қонун
ҳужжатини
ишлаб
чиқишга
эҳтиёж
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
374
мавжуд.
Ушбу
қонунда
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжат
лойиҳасини
экспертизадан
ўтказиш
тушунчаси,
экспертиза
тамойиллари,
турлари
ва
объектлари,
унинг
субъектлари,
амалга
ошириш
тартиби,
ўзаро
боғлиқлиги,
натижалари
ва
экспертизанинг
бошқа
асослари
кўрсатилиши
керак.
Бугунги
кунда
норма
ижодкорлиги
жараёнини
рақамлаштириш
орқали
қабул
қилинаётган
ҳужжатларнинг
сифатини
ошириш
ва
вақтни
тежаш
борасида
амалий
чоралар
кўрилмоқда.
Хусусан,
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларини
тайёрлаш,
манфаатдор
идоралар
билан
келишиш,
экспертизадан
ўтказиш
ва
ҳукуматга
тақдим
этиш
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
ишлаб
чиқиш
ва
келишишнинг
ягона
электрон
тизими
(project.gov.uz)
орқали
амалга
оширилмоқда.
Масалан,
2022
йилнинг
1-
чорагида
Адлия
вазирлигига
экспертиза
учун
киритилган
жами
518
та
лойиҳаларнинг
деярли
90
фоизи
ушбу
ягона
электрон
тизим
орқали
юборилган.
Дарҳақиқат,
ахборот
технологияларининг
ҳозирги
даври
илгари
ўрнатилган
кўплаб
муносабатларнинг
мазмунини
тубдан
ўзгартирди.
Ушбу
соҳанинг
жадал
ривожланиши
ва
улардан
фойдаланиш
имкониятининг
кескин
ошганлиги
аввалги
ижтимоий,
иқтисодий,
ҳуқуқий
ва
бошқарув
моделларининг
трансформациясига
олиб
келмоқда,
шунингдек,
давлатнинг
бошқарув
вазифалари
ва
функцияларининг
кенг
доирасини
ҳал
қилиш
учун
самарали
воситаларни
излашни
мажбур
қилмоқда
[8].
Мазкур
соҳани
янада
такомиллаштириш
мақсадида
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2020
йил
5
октябрдаги
ПФ–
6079-
сонли
Фармони
билан
“Рақамли
Ўзбекистон
–
2030”
стратегияси
тасдиқланиб,
унда
юртимизда
барча
соҳалар
қатори
қонунчилик
соҳасида
ҳам
рақамли
ва
сунъий
интеллект
технологияларини
қўллаш
вазифалари
назарда
тутилди.
Шунингдек,
ушбу
стратегияга
мувофиқ
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2021
йил
17
февралдаги
ПҚ–
4996-
сонли
“Сунъий
интеллект
технологияларини
жадал
жорий
этиш
учун
шарт
-
шароитлар
яратиш
чора
-
тадбирлари
тўғрисида”ги
қарори
қабул
қилиниб
,
юртимизда
сунъий
интеллект
технологияларини
жорий
этиш
йўналишлари
белгилаб
берилди.
Хорижий
давлатларнинг
тажрибаси
шуни
кўрсатмоқдаки,
ҳуқуқнинг
рақамлаштирилиши
давлат,
жамият
ва
инсон
ўртасидаги
муносабатларнинг
янада
жадал
ривожланишини
таъминлайди.
Шу
муносабат
билан
сўнгги
вақтларда
сунъий
интеллект
норма
ижодкорлигида
ҳуқуқшунос
ва
бошқа
мутахассисларнинг
ўрнини
босиши
ҳақидаги
ғоялар
кенг
тарқалмоқда.
Норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
экспертиза
қилиш
–
норма
ижодкорлиги
қонунчилик
ҳужжатининг
сифати
ва
умуман
унинг
тақдири
бевосита
боғлиқ
бўлган
мажбурий
босқичи
ҳисобланади
.
Сунъий
интеллект
воситасида
экспертизани
амалга
ошириш
мумкинми?
Айни
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
375
пайтда
сунъий
интеллектнинг
қуйидаги
устунликларини
қайд
этиш
лозим:
кўп
қиррали
вазифаларнинг
ечими,
катта
ҳажмдаги
маълумотларни
қайта
ишлаш,
идеал
хотира,
таҳлилий
имкониятлар
ва
бошқалар.
Ушбу
сифатлар
экспертиза
учун
зарур
бўлган
барча
материалларни
қабул
қилиб
,
қайта
ишлаш,
лойиҳадаги
камчиликларни,
такрорлаш
ва
қарама
-
қаршиликларни
аниқлаш
имконини
беради.
Худди
шу
вазифаларнинг
эксперт
томонидан
бажарилишида
хатолар
ва
эътиборсизликка
йўл
қўйилиши
,
малаканинг
етишмаслиги
каби
муайян
таваккалчиликлар
мавжуд
бўлади
[9].
Таъкидлаш
жоизки,
сунъий
интеллект
ижтимоий
ҳаётга
тобора
кириб
бормоқда.
Бу
шуни
англатадики,
ахборот
технологиялари
мутахассиси,
ҳуқуқшунос
,
социолог,
психолог
ва
бошқа
мутахассислар
жамоаси
ёрдамида
яратилган
сунъий
интеллект
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳалари
экспертизасида,
хусусан,
бўшлиқлар
ва
ноаниқликлар,
қарама
-
қаршиликлар
ва
бошқа
нуқсонларни
аниқлашда
муҳим
кўмак
кўрсатиши
мумкин.
Бунда
сунъий
интеллект
экспертиза
натижаларининг
“қоралама”
версиясини
тайёрлашда
ишлатилиши
мумкин,
бироқ
қонунчилик
ҳужжати
лойиҳасини
якуний
баҳолаш
мутахассислар
томонидан
амалга
оширилиши
керак
[10].
Бизнинг
таклифимизга
кўра,
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларининг
экспертизаси,
хусусан,
экологик
экспертиза
жараёнларига
рақамли
ахборот
технологияларини
кенг
қўллаш
мақсадида
Eco-expert.uz
махсус
электрон
порталини
ишга
тушириш
лозим.
Ушбу
портал
орқали
экологик
экспертиза
учун
барча
лойиҳаларни,
шу
жумладан,
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларини
электрон
тақдим
этиш,
экспертиза
жараёнларини
онлайн
кузатиб
бориш,
барча
экологик
экспертиза
хулосаларини
эълон
қилиб
бориш
мумкин.
Шу
билан
бирга,
ушбу
порталда
экологик
экспертиза
хулосалари
базасини
шакллантирган
ҳолда
келгусида
экспертиза
учун
зарур
статистик
ва
таҳлилий
маълумотлар,
экологик
стандартлар
ва
соҳага
оид
қонунчилик
ҳужжатларини
ўзида
бирлаштирган
ва
сунъий
интеллект
технологияларини
қўлловчи
махсус
дастур
ишлаб
чиқиш
имконияти
юзага
келади.
Мазкур
дастур
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларини
автоматик
равишда
экологик
экспертизадан
ўтказади
ва
хулоса
тайёрлайди.
Албатта,
дастур
воситасида
тузиладиган
хулосани
малакали
эксперт
таҳлил
қилиб
,
якунда
тасдиқлайди.
Экспертиза
жараёнига
рақамли
ва
сунъий
интеллект
технологияларини
татбиқ
этиш
ҳамда
унинг
вазифалари
ва
тартибини
қонунчиликда
аниқ
белгилаб
қўйиш
муҳим
аҳамиятга
эга.
Бизнингча,
истиқболда
норма
ижодкорлигини
такомиллаштириш
доирасида
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
лойиҳаларининг
экспертизасида
сунъий
интеллектдан
фойдаланиш
мумкинлиги
ҳақидаги
нормани
махсус
қонунда
назарда
тутиш
даркор.
Хулоса
қилиб
айтганда,
мамлакатимизда
норма
ижодкорлиги
ва
экспертиза
жараёнининг
такомиллаштирилиши
муҳим
аҳамиятга
эга
бўлиб,
биринчидан
,
қонунчилик
ҳужжатлари
лойиҳаларининг
сифатли
ва
Рақамли тeхнологиялар соҳасидаги ҳуқуқбузарликларга қарши курашиш ҳамда
ахборот хавфсизлигини таъминлашнинг ташкилий
-
ҳуқуқий масалалари
376
замон
талабларига
мувофиқ
тайёрланишига,
иккинчидан
,
ҳуқуқни
қўллаш
амалиётининг
барқарорлиги
ва
самарадорлигини
оширишга,
учинчидан,
экспертиза
жараёнларининг
тезкорлиги
ва
шаффофлигини
таъминлаб,
ортиқча
вақт
ва
харажатлар
сарфланишини
олдини
олишга
хизмат
қилади
.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ
:
1.
Янги
сайланган
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Шавкат
Мирзиёевнинг
лавозимга
киришиш
тантанали
маросимига
бағишланган
Олий
Мажлис
палаталари
қўшма
мажлисидаги
нутқи
// president.uz/uz/
lists/view/4743.
2.
https://president.uz/uz/lists/view/4955.
3.
Владимиров
В.А.
Катастрофы
и
экология
/
В.А.
Владимиров,
В.И.
Измалков.
–
Москва:
Контакт
-
Культура,
2000.
–
C. 379.
4.
https://lex.uz/docs/5378966.
5.
https://online.zakon.kz.
6.
http://cbd.minjust.gov.kg/act/view/ru-ru/202591.
7.
Законодательство
в
Российской
Федерации
/
Под
ред.
А.С.
Пиголкина.
–
М.:
Формула
права,
2000.
–
С.
233.
8.
Журавлева
Л.В.
Информационные
технологии
в
современном
мире
//
Право
и
информатизация
общества:
сб.
науч.
тр.
/
Центр
социальных
науч.
-
информ.
исслед.
–М.,
2002.
–
С.
83.
9.
Талапина
Э.В.
Искуственный
интеллект
и
правовые
экспертизы
в
государственном
управлении.
//
Вестник
Санкт
-
Петербургского
университета.
Право.
2021.
Т.12.
Вып.
4.
–
С.
868.
10.
Васильевич
Г.А.
Транспарентность
нормотворческой
деятельности
–
важная
составляющая
государственной
политики.
/
Материалы
круглого
стола.
–
Минск:
БГУ,
2021.
–
С.
18.
