100
Бу унинг фаоллигини оширади, таълим олувчининг фаоллиги стрессга
қарши эффектив “дори”лардан бири ҳисобланади. Таълим олувчиларнинг ҳар
қандай фаол изланиши стрессни юмшатади ва унинг дисстрессга ўтишидан
қайтаради. Бу физиологик ва психологик механизмларнинг аниқлиги шартли
бўлиб, фақат фаол қарши туришнинг ўзи стрессоген вазиятда реал ўзгариш
қилиши мумкин, деган хулоса чиқармаслик керак. Юқорида қайд этилганидек,
таълим олувчининг муносабати ҳам муҳимлигини урунтмаслик лозим.
Шундай экан, биз таълим олувчиларнинг стрессоген воқеаларга нисбатан
муносабатини ўзгартириш орқали уларнинг стрессга барқарорлигини оширишга
эришишимиз мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
:
1.
Сапольски Р. Психология стресса. 3
-
е изд.
-
СПб.: Питер, 201
5.-
480 с
2.
Стресс: психологические, биохимические и психофизиологические
аспекты: учебное пособие / Н.А.Паточкина, М.В.Комелькова, О.Б.Цейликман,
М.С.Лапшин. –
Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2017. –
82 с
3.
Судаков К.В. Системные механизмы эмоционального
стресса
.
—
М
.:
Медицина. 2002, 230 с
ONKOLOGIK BEMORLARDA KASALLIK XUSUSIYATLARINING
O‘
RGANILISHI
Bahodirova F.Z., Ma’mun Universiteti NTM o‘
qituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada onkologik kasalliklar b
o‘
yicha olib borilgan
tadqiqotlar
haqida ma’lumot
lar, tadqiqotlarning onkologik bemorlarda
o‘
rganishning
zaruriyati haqida e’tirof etilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
Onko-psixologiya, saraton, tadqiqot, bemor, diagnostika, semptom,
o‘
lim.
Hozirgi kunda surunkali ammo yuqumli b
o‘
lmagan kasalliklar butun dunyoda
sog
‘
liq uchun muhim muammoga aylandi va
o‘
limning asosiy sabablaridan biridir.
Saraton kasalligini nazorat qilish eng qiyin hisoblanadi. Birinchi navbatda, uning
tashxisi, evolyutsiyasi va prognozi t
o‘g‘
risida chuqur ildiz otgan not
o‘g‘
ri qarashlar
yotadi.
Onkologik kasalliklar b
o‘
yicha olib borilgan tadqiqotlar ahamiyatlilik darajasi
jihatidan katta hisoblanadi. Chunki bu tadqiqotlar davomida kasallikni chuqurroq
o‘
rganilganligini va kasallikka qanday yondashilganligini
o‘
rganib olishimiz va
amaliyotda q
o‘
llashimiz mumkin. Bunday tadqiqotlardan misol qilib aytishimiz
mumkinki,
R.A.Luriya va V.V.Nikolaevaning o
g‘ir somatik kasalliklarda “kasallikning
ichki surati” xususiyatlarini chuqur o‘
rganish,
M.M.Kabanovning “shaxsga murojaat
qilish” zarurligi to‘g‘
risida, N.N. Blokhin, V.N. Gerasimenko va D.Ambrosilarning
onkologik bemorning psixologik jihatlarini
o‘
rganish va reabilitatsiya dasturida
psixologning ishtiroki k
o‘
plab yetakchi onkologlar tomonidan k
o‘
rsatilgan. Onkologik
bemorlarga nafaqat onkolog shifokorlar balki onko-psixologlar ham inson duch
keladigan huquqbuzarliklarni
o‘rganish uchun “vosita”, balki uning psixologik va ijtimoiy
mavqeini yangi bosqichga qaytarish uchun asos b
o‘
lib xizmat qiladi. Psixologning
reabilitatsiya ishi amaliyotida insonga murojaat, birinchi navbatda, uning ongiga
murojaat b
o‘lib, uning kontseptsiyasi ham bilimni, ham tashqi dunyo ob’ektlarini
“ogohlik” ni va munosabatlarni o‘
z ichiga oladi. A.N. Leontiev insonni idrok etilgan
101
narsalarga bu voqelik hodisalarining shaxsiy ma’nosin
i aks ettirishni va shaxsning
o‘
rnini, uning oldiga ochiladigan ijtimoiy munosabatlar, aloqalar tizimidagi mavqeini
o‘
rganish zarur ekanligini
o‘
rgangan [1].
O‘
z vaqtida L.S.Vigotskiy insonda nuqson natijasida paydo b
o‘
ladigan pastlik
tuy
g‘
usini va uni ang
lash “odamning ijtimoiy mavqeiga baho berish” ekanligini alohida
ta’kidlagan. Anglash jarayonini insonning “aqliy rivojlanishning harakatlantiruvchi
kuchiga” aylanishi mumkin. Inson o‘
z taqdirini
o‘
z-
o‘
zidan nuqson emas, balki uning
ijtimoiy oqibatlari, ijtimoiy-psixologik r
o‘
yobga chiqarishi hal qiladi. Muhim hayotiy
vaziyatlarda shaxsning xulq-atvorining ijtimoiy mavqega bo
g‘
liqligi
o‘
ziga xos keskinlik
bilan namoyon b
o‘
ladi. Saraton kasalligida ham bemorning xulq-atvori ijtimoiy mavqega
bo
g‘
liqligini k
o‘
rishimiz mumkin. Onkologik bemorni shifokorga birinchi marta
davolagan paytdan boshlab, ijtimoiy munosabatlar tizimidagi masalan mehnat
jarayonida, oila tizimida uning shaxsiyatining ob’ektiv pozitsiyasining o‘
zgarishi,
motivlarning
o‘
zgarishi va shunga mos ravishda yetakchi faoliyatning
o‘
zgarishi,
o‘
z-
o‘
zini anglashning
o‘
zgarishi r
o‘
y beradi. L.S.Vigotskiy tomonidan 1931 yilda k
o‘
tarilgan
kasallikning asosiy va ikkilamchi belgilari muammosi bugungi kunda ham dolzarb
muammo hisoblanadi. Bemorning operatsiyadan keyingi davrda bemorlarning
ahvolining o
g‘
irligi, ijtimoiy mavqeidagi
o‘
zgarishlar, operatsiyaning haqiqiy va
kutilayotgan kosmetik oqibatlari
o‘
rtasidagi nomuvofiqlik t
o‘g‘
risida xabardor b
o‘
lishi
ma‘lum ma’noda kasallikning asosiy belgilaridan bo‘
lib bemor shaxsining portretini
k
o‘
rsatib beradi.
O‘zining “xunukligi”, o‘
zini salomat jihatdan pastligini his qilish va
ayollikni y
o‘
qotish kasallikning ikkinchi darajali alomati b
o‘
lib xizmat qiladi. Birlamchi
va ikkilamchi alomatlar
o‘
rtasidagi munosabat nevrotik kurash mexanizmiga aylanadi,
bu esa “faoliyatning buzilishining paydo bo‘
lishiga, kasallikdan oldin yaratilgan shaxsiy
tuzilmaning buzilishiga, kurash jarayonida shaxsning adekvat rivojlanishi motivlarning
amaldagi ierarxiyasi va shaxsning qadriyat y
o‘
nalishi bilan bo
g‘
liq b
o‘
lgan vositachilik va
nazorat funktsiyasiga ega b
o‘
lgan kompensatsiya, himoya choralarini
o‘
z ichiga olganligi
sababli, B.V. Zeigarnik tomonidan onkologik klinikada ishlaydigan patopsixologning
vazifalari dunyo bilan adekvat munosabatlarni yaratish mexanizmini, aloqa vositasi
sifatida himoya va kompensatsiya choralarini ishlab chiqadi.
Saraton bilan o
g‘
rigan bemorlar uchun tadqiqotlarni kun tartibini kechiktirmasdan
bir qator y
o‘
nalishlarda qadamlar tashlash kerak b
o‘
ladi. Tadqiqotlarda bir nechta
y
o‘nalishlarga e’tibor qaratilishi kerak:
erta aniqlash va erta davolash uchun k
o‘
rsatmalar va klinik protseduralarni ishlab
chiqish muhimdir;
o‘
z vaqtida davolash va reabilitatsiya qilish, saraton kasalligini tashxislash va
davolashni boshlash va kechikishlarni kamaytirish samaradorligini
o‘
rganish kerak;
aholining ushbu zaif qatlamida so
g‘
lom xulq-atvorni tar
g‘
ib qilish usullari bilan
bo
g‘
liq tadqiqotlar chekish, alkogolga qarshi va giyohvandlikka qarshi kampaniyalarning
ta‘sirini o‘
rganuvchi tadqiqotlar bilan olib borilishi kerak.
Tadqiqotlarda saraton kasalligi bilan o
g‘
rigan bemorlarning k
o‘
plab muammolarini
hal qilish uchun saraton va ruhiy salomatlik xizmatlari
o‘
rtasidagi muloqot va aloqani
qanday oshirishni, saraton bilan kasallangan odamlarga munosabatni yaxshilashni,
ijtimoiy qabul qilishni oshirishni va stigmani kamaytirishni va barcha bemorlarni
ta’minlashni tahlil qilishi kerak bo‘
ladi.
Felan deyarli 20 yil oldin ta’kidlaganidek, ko‘
p mamlakatlarda ruhiy salomatlik
sohasidagi islohot uzoq vaqt davomida mavjud b
o‘
lgan ruhiy shifoxonalarning
yopilishiga va jamiyatning ruhiy salomatlik xizmatlarining rivojlanishiga olib kelgan
b
o‘
lsa-da, jismoniy so
g‘
liqni saqlashga hali ham ustuvor ahamiyat berilmayotganligini
102
aytgan. Saraton bilan kasallangan odamlarda jismoniy salomatlik holatini boshqarish va
ular bilan bo
g‘
liq xavf omillarini kamaytirish b
o‘
yicha dalillarga asoslangan tavsiyalar
bilan maxsus k
o‘
rsatmalarni Jahon so
g‘
liqni saqlash tashkiloti (JSST) ishlab chiqqan
hisoblanadi. Saraton dunyodagi eng keng tarqalgan kasalliklardan biri b
o‘
lganligi sababli
va
o‘
z-
o‘
zidan muhim psixososyal muammolar va psixopatologik oqibatlar bilan bo
g‘
liq
b
o‘
lganligi sababli, kasallik jarayonida
o‘
zgarishlar sodir b
o‘
ladi.
R.Zittoun “hayot sifati” atamasining aniq ta’rifi qiyin ekanliginiva u turli jihatlarni
o‘
z ichiga olishini aytib
o‘
tgan. Bular:
jismoniy jihatdan (o
g‘
riq, qusish, harakatlanish cheklovlari);
toksik jihatdan (dori bilan davolash oqibatlari);
shaxsiy jihatdan (individual fazilatlar);
baxt jihatdan (quvonch, shahvoniylik);
munosabatlar jihatdan (oila a‘zolari, do‘
stlar, ishda, xizmat k
o‘
rsatuvchi xodimlar
bilan va boshqalar);
psixo-ijtimoiy, tashqi k
o‘
rinishga b
o‘
lgan munosabat jihatdan (k
o‘
krakning y
o‘
qligi
yoki deformatsiyasi, alopesiya, kolostomiya va boshqalar);
moliyaviy, diniy, madaniy, siyosiy jihatdan.
Ammo buning natijasini ob’ektiv tushunish qiyin. Oʻzbekiston onkologlari
tomonidan oʻsmalar bilan birga uchraydigan kasalliklar, quyosh nurining oʻsma
toʻqimalaridagi almashinuvga taʼsirini J.M.Abdurasulov, K.Ye.Nikishin va oʻsma
kasalliklari epidemiologiyasi va on-
kologik yordamni tashkil etish toʻgʻrisida
N.Q.Murodxoʻjayev, K.G.Bobrinalar, xavfli oʻsmalar immunologiyasi masalalari toʻgʻrisida
A. I. Nikolayev, oʻsmalarni rentgenologik ta’siri toʻgʻrisida J.M.Abdurasulov va boshqalar
o‘smalar bilan uchraydigan kasalliklarni bunday usullar orqali aniqlash yoʻllarini
takomillashtirildilar.
Agressiya tadqiqotlari metodlari b
o‘
yicha S.N.Enikolopov tomonidan olib borilgan
hisoblanadi. Bu tadqiqotlarda agressiyaning, bemorning ruhiyatiga uning kasallik
belgilariga va uning holatiga ta’sir qilishi ta’kidlangan.
Agressiya, affektiv buzilishlar jarayonlaridan keyin stressni ham bemor psixikasiga
ta’siri
O.A.Vorona tomonidan
o‘
rganilgan hisoblanib u sut bezi saratoni bilan kasallangan
bemorlarda stressning psixologik oqibatini tadqiq qilgan va kasallik rivojlanishida
stressning ahamiyatli bo
g‘
liqligini
o‘
rgangan [2].
G.P.Gens tomonidan esa tuxumdon saratoniga chalingan ayollarga q
o‘
yilgan tashxis
natijalariga k
o‘
ra postravmatik stressli buzilishlar va distressni namoyon b
o‘
lishi
xususiyatlari
o‘
rganilganligini keltirishimiz mumkin. Onkologik bemorlarda favqulotda
vaziyatlar tufayli yuqori kuchlanishga ega stressni, inqirozli vaziyatlarda esa muddati
ch
o‘
zilgan makrostressni his qilishi aniqlangan.
Kasallikning vaziyati inqirozli va favqulotda vaziyatlar uchun xarakterli b
o‘
lgan:
vaziyatning t
o‘
satdan vujudga kelishi, vital xavfga ega b
o‘
lishi, hayot manzarasining
buzilishi, sodir b
o‘
layotgan hodisalarni nazorat qila olmaslik, kelajakning noaniqligi,
kasallikka reaksiya qilishning bosqichliligi kabi barcha belgilarga ega b
o‘
ladi.
Onkologik kasallik vaziyati uchun quyidagicha umumiy t
o‘
ldiruvchi maxsus belgi
va xususiyatlar xos: kasallikning polietiologikligi, jarrohlik amaliyotining nogiron
qiluvchilik xarakteri, o
g‘
ir va uzoq davom qiluvchi davolanish, tuzalishga kafolatning
y
o‘
qligi, iqtisodiy va moddiy ahvolining
o‘
zgarishi kabilar bu kasallikni umumiy holatini
t
o‘
ldiruvchi belgi va xususiyatlar hisoblanadi. Bunday vaziyatlar, xususiyatlarni
hayotning boshqa vaziyatlaridan farqlash insonda
o‘
ziga xos kechinmalarni vujudga
keltiradi. Mazkur kechinmalarni kasallik vaziyatining
o‘
zini hisobga olmasdan, bemor
kechinmalarining barcha mazmunini tushunish mumkin emas.
103
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Ворона, О.А. Психологические последствия стресса у больных раком
молочной железы: автореф. дисс. ... канд. психол. наук: 19.00.04 / Ворона Ольга
Александровна.
-
Москва, 2006.
-
31 с.
2.
Kubler-Ross E. On death and dying. New York: Macmillan, 1969.
–
354 р.
B
O‘LAJAK KASB TA’LIMI O‘
QITUVCHILARINING KREATIV QOBILIYATLARINI
TAKOMILLASHISHI PSIXOLOGO-PEDAGOGIK FENOMEN SIFATIDA
Turdimurodov B.Q., ToshTA Termiz filiali katta oqituvchisi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada kasb ta’limi o‘
qituvchilarining kreativlik
ko
‘
nikmasini shakllantirish texnologiyasi ochib berilgan va ularning ijodiy fikrlash
qobiliyatini oshirishga qaratilgan.
Kalit s
o‘
zlar:
kreativlik, kreativ fikrlash, ijodiy fikrlash, inovatsiyon
texnologiyalar,
o‘
qituvchining kreativ salohiyat.
Zamonaviy sharoitda ijodkor shaxs jamiyat rivojlanishining barcha po
g‘
onalarida
muhim rol
o‘
ynamoqda. Qisqa vaqt ichida hayotdagi
o‘
zgarishlar insondan har qanday
o‘
zgarishlarga ijodiy va samarali yondoshish imkonini beruvchi sifatlarni talab qiladi.
Doimiy
o‘
zgarib borayotgan vaziyatlarda yashab ketish, ularga mos reaksiya bildirish
uchun inson
o‘zining ijodiy salohiyatini faollashtirishi zarur. Shunday qilib, an’anaviy
yuzaga kelgan
o‘
qitish tizimining reproduktiv xususiyati bilan jamiyatning shaxsni
rivojlantirishning kreativ tizimiga b
o‘
lgan jiddiy talabi
o‘
rtasida qarama-qarshilik yuzaga
kelmoqda.
Davlat ta’lim standartlari doirasida oliy ta’lim tizimini bo‘lajak kasb ta’limi
o‘
qituvchilar ning mustaqil
o‘
quv faoliyati ulushini oshirgan holda isloh qilish davrida
bugungi kunda oliy ta’lim tashkilotlarida o‘
qish davrida b
o‘lajak kasb ta’limi
o‘
qituvchilarining kreativ qobiliyatlarini takomillashishida pedagogik rivojlantirish
muammosi k
o‘
ndalang turibdi.
“Kreativlik” atamasi birinchi marta 50
-yillarning oxirida
g‘
arbiy psixologiyada paydo b
o‘
lgan b
o‘
lib, u individning yangi tushunchalarni yaratish
va yangi k
o‘
nikmalarni shakllantirish qobiliyatlarini bildirgan.
Kreativlik konsepsiyasi, universal ijodkorlik bilish qobiliyati sifatida, J.Gilfordning
ishlari e’lo
n qilingandan keyin ommalasha boshladi. Uning intellekt tuzilmasining
kubsimon modeli bu konssepsiyaga asos b
o‘
ldi: X material X operatsiyalar natija SOI
(structure of the intellect). Bu ishlarda u e’tiborni fikrlash operatsiyalarining ikki tipi
o‘
rtasidagi asosiy farqqa qaratadi: konvergensiya va divergensiya.
Konvergent
fikrlash
(bir biriga yaqinlashish) ijodiy masalani hal qilayotgan insonga shartlar t
o‘
plami asosida
yagona t
o‘g‘
ri yechimni topishi kerak b
o‘lganida ta’sir qiladi. Bunda J.Gilford konverg
ent
fikrlash qobiliyatini yuqori tezlikka ega IQ testlar bilan
o‘
lchanadigan intellekt bilan
solishtiradi.
Divergent fikrlash deganda u turli y
o‘
nalishlarda ishlaydigan, muammoni hal qilish
y
o‘
llarini
o‘
zgartirish mumkin b
o‘
ladigan va kutilmagan xulosa va natijalarga olib
keladigan fikrlash tipini tushunishni taklif qiladi.
Bundan kelib chiqib J.Gilford kreativlikning oltita mezonini ajratib k
o‘
rsatadi:
muammolarni aniqlash va t
o‘g‘
ri q
o‘
yish qobiliyati;
k
o‘
p sonli
g‘
oyalarni yaratish qobiliyati;
turli-tuman
g‘
oyalarni yuzaga keltirish qobiliyati;
