200
iqtisodiy tarbiyani samarali tar
g‘
ib etishga imkon beradi. Bunda amalga oshirilishi talab
etiluvchi vazifalarni ularning mohiyatiga k
o‘
ra muayyan bosqichlarda hal qilinishi esa
pedagogik faoliyatni izchil va tizimli tashkil etilishi
ni ta’minlaydi.
Foydalangan adabiyotlar royxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 15 fevraldagi “2016–
2030 yillarga m
o‘ljallangan “Barqaror Rivojlanish Maqsadlari”ni O‘
zbekiston
Respublikasida amalga oshirish t
o‘g‘risida”gi 111
-f-sonli farmoyishi.
2.
Ergashev T., Ismatov R. Iqtisodiy savodxonlik asoslari.
–
T.: Sharq. 2001. - 173 b.
3.
Xudoyqulov X.J. Boshlan
g‘
ich sinf
o‘
quvchilarida iqtisodiy tarbiyaga oid
tushunchalarni shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari: Ped.fanl.nomz. ... diss.
avtoref.
–
T.: 2005.
–
28 b.
4.
Asqarova
O‘
.M. The role of games in the process of upbringing schoolchildren
Iranian Journal of Language Teaching Research (Scopus) 9(16), Nov, 2020. 358-370
5.
Nabiyev
G‘ulomjon Abdusalomovichning “O‘
spirin-
o‘
quvchilarni iqtisodiy
munosabatlarni tashkil etishga tayyorlashning innovatsion texnologiyalari (sinfdan
tashqari ishlar misolida)
”–
Ped.fanl.nomz.... diss. Avtoref-2019. 32 b
УМУМТАЪЛИМ МАКТАБЛАРИДА ГЕОМЕТРИЯНИ ФИЗИКА БИЛАН СИНХРОН ВА
АСИНХРОН БОҒЛАБ ЎҚИТИШДА ТУМАНЛАРАРО КОНФЕРЕНЦИЯ ТАШКИЛ
ЭТИШ ВА УНИ ЎТКАЗИШ МЕТОДИКАСИ
Собирова М
.
Р
., (PhD),
Денов тадбиркорлик ва педагогика институти
доценти
Аннотация:
Мақолада дарсдан ташкари машғулотларда фанлараро синхрон
ва асинхрон боғланишларни амалга оширувчи ўқув
-
амалий конференцияларни
ташкил этиш ҳақида сўз боради
Калит сўзлар:
геометрия, физика, фанлараро, синхрон, асинхрон, дарсдан
ташқари машғулотлар, метод.
Дарсдан ташқари машғулотлар орасида туманлараро ўқув
-
амалий
конференцияларнинг кенг тарқалиши, ўқувчилар ҳамда ўқитувчилар учун
самаралидир.
Конференция (лотинча confercio “бир жойда тўпланиш”) –
бу
маълум мавзуларни муҳокама қилиш учун одамлар, алоҳида шахслар,
ташкилотлар гуруҳлари йиғилиши демакдир.
Ўқув
-
амалий конференциялар
қайсидир бўлим ёки катта мавзу материалини умумлаштириш мақсадида
ўтказилади. Бунда турли
-
туман
маълумотлар манбаси ишлатилади. Уй шароитида
ва табиатдаги кузатувлар, корхоналар ва музейларга саёҳат маълумотлари,
атайлаб ўтказилган тажрибалар натижалари, адабий манбалар, кинофильмлар, ўз
туманининг Меҳнат Қаҳрамонлари, олимларининг чиқишлари ва ҳ.к. Асосийси
ўқув амалий конференция қизиқувчан ўқувчи жамоаси ижодий ишининг
натижаси
бўлиши
шарт.
Ўқув
-
амалий конференция мавзуси турлича бўлиши мумкин. Мисол
учун 7
-
9 синф ўқувчилари билан физика хонасида “Дарёлар энергиясининг
ишлатилиши ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш” мавзусида ўтказилган
фанлараро ўқув
-
амалий конференцияни кўриб чиқамиз. Бунинг негизига
сайёҳлар юришининг маълумотлари ва сув омбори шлюзи, дарвозаларини,
станциянинг энергетик қурилмаларини кўздан кечириш қўйилган эди.
201
Табиийки, юришлар давомида кузатувлар атайлаб уюштирилган эди.
Ўқувчилар дарвоза камералари генераторлар иш принципи ҳақида, сув
омборининг ҳалқ хўжалигидаги аҳамияти ҳақида, сув омборининг маҳаллий
иқлимга таъсири ҳақида қисқача маълумотлар тайёрлашди. Ўқитувчи
томонидан кемаларни бир жойдан иккинчи жойга ўтказиш, станция ишлари
ҳақида олинган фильм намойиш этилди. Ўқув
-
амалий конференция ютуғи шахсий
кузатувчилар ҳамда адабий маълумотни ўз ичига олган маърузалар, нутқлар
билан таъминланади.
Ўқув
-
амалий конференция ўз фанини оммалаштиришда фойдали восита.
Кўпгина
ўқувчи бундай кечалардан сўнг, аввал эътибор бермаган математика ёки
физикаларга бошқача қарашади. Яхши ташкил этилган ва тайёрланган
ўқув
-
амалий конференция ҳар бир ўқувчи учун байрам ҳисобланади. Мактаб
амалиётида турли хил фанлар бўйича ўқув
-
амалий конференциялар бўлади.
Масалан: кимё, математика, физика ва ҳ.к., мавзуга оид, буюк алломалар,
олимлар
юбилейларига, тарихий воқеаларга бағишланган ва ҳ.к.
Мавзусидан қатъи назар,геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон
боғлаб ўқитишга доир ўқув
-
амалий конференция ташкил этиш ва
ўтказиш
режасини қуйидагича тузамиз: ўқув
-
амалий конференциянинг ташкилий ва
тарбиявий мақсадини, маърузалар сонини, уларнинг аниқ мавзусини, тахминий
маъносини аниқлаш, адабиётлар, маърузачилар ва уларнинг дублёрларини
танлашдан иборат; қандай масала ва мисоллар ечиш, қандай расмлар, плакатлар,
диафильмлар, диапозитивлар, портретлар, кинолар кўрсатишни аниқлаш ва ҳ.к;
мавзулар бўйича стендлар, диаграммалар, газета, кўргазмалар, ўзлари ясаган
асбобларни тайёрлашни бўлиб чиқиш ва ш. к; уларнинг фаол иштирокисиз ҳар
қандай кеча ўз жозибадорлигини
йўқотадиган томошабин
-
ўқувчи ролини
инобатга олган ҳолда, ўқув
-
амалий конференция дастурини тузиш; турли масала
ва
топишмоқларга
жавоб
беришда
қаторлар,
синфлар,
гуруҳлар
мусобақаларининг тузилишини ўйлаб чиқиш ва ҳ.к.; конференция ўтказиладиган
зал
-
синфни жиҳозлашни ва фаол иштирокчилар ва ғолибларга совғаларни
аниқлаш; агар асосий маърузачи ўқув
-
амалий конференцияда
иштирок этса,
албатта дастурнинг асосини репитиция қилиш керак
ва дублёр роли ҳақида ўйлаб
кўриш лозим; ўқув
-
амалий конференция ўтказилиши куни, мавзуси ҳақида
аввалдан рангли эълон осиб, чиқариб қўйиш керак. Бу барча ишлар, асосан,
ўқувчи томонидан амалга оширилади.
Афсуски, айрим ҳолларда ўқув
-
амалий конференцияни ташкил этиш ва
ўтказиш билан боғлиқ ишларнинг кўп қисмини ўқитувчи бажаради. Бу эса
ўқувчига дастурни томоша қилишга нисбатан кам фойда бермаслиги ҳаммамизга
маълум.
Ўқув
-
амалий конференцияларга тегишли геометрияни физика билан
синхрон асинхронбоғловчи маърузаларига
тайёрланиш, ўқувчининг математик
дунёқарашини кенгайтиради, китоб
билан мустақил ишлаш малакасини оширади
ва қуйидаги иродавий
хусусиятларни шакллантиради: қатъиятли, саботлилик,
қунтлилик,
интизомлилик.
Керакли адабиётларни танлаш билан бирга ўқувчи кутубхона измининг иши
билан танишишади (каталогларни ўрганиш ва ўқув хонасида ишлаш, маслаҳатчи
ёрдамидан фойдаланиш) ва ижодий меҳнат маҳсули қувончидан баҳраманд
бўлишади.
Буларнинг ҳаммаси ўқувчининг маданий ва илмий даражасини оширади.
Ўқув
-
амалий конференция ишининг тўғри ташкиллаштирилиши ва уни моҳирона
бошқариш шундай ҳолатга олиб
келадики, бунда ўқувчининг кўп қисми
202
математикадан синфдан ташқари ўз
маърузалари билан фаол қатнашишади
.
Ўқитувчининг вазифаси
-
ўқувчи ташаббусини сўндирмасдан унга
керакли
адабиётларни танлашда амалий ёрдам бериш. Агар ўқитувчи
ўқувчини
материаллар йиғиш ва тайёрлашга жалб этмаса ва ишни ўз майлига
ташлаб қўйса,
у ҳолда маъруза мазмунсиз ва қизиқарсиз бўлади.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
маърузаларга
қуйидаги асосий талаблар қўйилади: маъруза қисқа бўлиши керак; геометрик ва
физик боғланишлар мазмун жиҳатдан тингловчилар учун тушунарли бўлиши;
маъруза тили содда ва равон
бўлиши керак; маъруза ёддан ўқилиши керак;
маъруза иложи борича тезис шаклда ёзилган бўлиши керак. Геометрияни физика
билан синхрон ва асинхрон боғловчи
маърузалар қуйидаги турларга ажралади:
I.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
ишчи маъруза.
II.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
мавзу учун
танланган маърузалар.
III.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
фан кечалари
маърузалари.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
ишчи маъруза
-
бу
оддий ахборот бўлиб, ҳар бир тўгарак
машғулотларида математик ва физикани
боғловчи билимларни математика ва физикани севувчиларга тарғиб
қилиш
мақсадида ишлатади.
Ишчи маърузаларнинг мазмуни турфа: масалан, дастурли
саволларга
қўшимча маълумотларни етказиш; тарихий маълумот саволининг
иккинчи
томони; саволга бошқа нуқтаи назардан қараш; исботлашнинг ўзгача
методи
теорема ёки хоссани ифодаловчи қўшимча мисоллар; амалий татбиқ этиш
имконияти ва ҳ.к.; ижодий ёки тадқиқот тавсифига эга мустақил ишлар
хулосаларини баён қилиш; масаланинг оригинал ечими; теореманинг ўзига хос
исботи; тажриба хулосаси; ускунанинг тайёр чизмаси асосида
бажарилган ёки
лойиҳалашган мосламани тасвирлаш ва ҳ.к.; топширилган
ишларнинг
бажарилганлиги тўғрисида ҳисобот: математик кечага
тайёргарлик давомида,
газетага чиқариш учун мақолалар тўплами, ҳисоблаш
марказига ташриф хақида,
геодезик экскурсия натижасига асосан, яшаш
жойдаги ўлчашлар
хулосалари ва
ш.к.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
мавзу учун
танланган маърузалар –
бу танланган мавзуларга оид маърузалардаги
принципиал қизиқишга эга
бўлган, мактаб дастурида четга чиқувчи, у ёки бу
геометрик шаклларнинг
ёки сонларнинг асосий хоссаларини аниқлайдиган
математик ва физик назария ёки
иловалар, айрим саволларни чуқурроқ ёритиб
беради. Бундай маърузалар
устида ишлаш тартиби қуйидагича.
Ўқувчи (тўгарак раҳбари қўл остида)
аниқланган муддатдан 2
-
3 ҳафта олдин
мавзуни танлаб, махсус танланган
(тавсия этилган) адабиётлардан саволни яхши
ўзлаштиради. Бундай
мавзуларни хоҳлаган ўқувчи олиши мумкин.
Маърузага
тайёргарлик жараёни давомида ўқувчилар ўз эхтиёжларига
қараб маслаҳат
олишлари мумкин. Жамоат олдида чиқиш қилиш учун,
тўгарак мажлисига 2
-
3 кун
қолганда, ўқувчи тўгарак раҳбари билан
сухбатдан ўтади. Одатда, бундай
маърузаларга меҳмонлар –
ота
-
оналар,
бошқа мактаб ўқувчилари, ўқитувчилар ва
ҳ.к. таклиф қилинади.
Геометрияни физика билан синхрон ва асинхрон боғловчи
фан кечалари
маърузалари –
бу фан кечаларидаги маърузалар мавзусига, қўйилган мақсадига
ва
ўқувчилар ёшига қараб турли тавсифга эга бўлади. Юқори синф ўқувчилари
учун математика ва физикага соҳасига боғлиқ катта кашфиётлар ёки қандайдир
203
математик
муаммонинг илмий асосини тушуниш учун осон бўлган шаклда
ифодалаши
мумкин.
Бундай маърузаларни одатда тўгарак раҳбари ёки таклиф этилган
мутахассис қилади. Ўқувчи тегишли мавзуларнинг айрим томонларини
ёритиши
(масалан, тўгарак раҳбари –
Н.И.Лобачевский геометрияси асосини,
ўқувчилар –
Н.И.Лобачевскийнинг ҳаёти тўғрисида парчалар) мумкин. Кўп
тарқалган
маърузалар бу машҳур математик ва физикларнинг ҳаёти ва ижоди, турли
халқлардаги математик ривожланиш хақидаги тарихий
-
биографик айрим
ҳолатларни қисқача ёритувчи маърузалардир. Ўтказилиши мумкин булган
конференция мавзуларига мисоллар келтирамиз:
1) Архимед
-
энг буюк қадимги юнон математиги, физиги ва мухандиси;
2) Қадимда Фалес Милетскийнинг тўғри бурчакли учбурчак ясаш орқали
денгиздаги кемагача бўлган масофани аниқлаганлиги. Ноаниқ масофаларни тенг
ва ўхшаш учбурчаклар тузиш, учбурчакларни ечиш билан аниқлаш;
3) Юзалар ва ҳажмларни ўлчаш. Ёмғир ва қор геометрияси;
4) Геометрияни мактаб устахоналарида қўллаш;
5)Ўтмишдан ҳозирги кунгача геометрия;
6) Геометрияни
алгебрада, физика ва бошқа фанларда қўллаш;
7) Геометрия техникага қандай хизмат қилади;
8) Геометрия темир йўлда;
9) Экиш геометрияси;
10) Табиат ва геометрияда симметрия;
11) Сув ғилдираги;
12) Сувдаги айланалар;
13) чиғириқли
узатмалар (Г.Воробьёвнинг “текисликдаги геометрик
нуқталар ўрни”
диафильмининг намойиши);
14) “Ишчи геометриклар”;
16) Таассурот қолдирадиган расмлар (геометрия+физика);
17) Барглар геометрияси;
21) Мумиёдан дурдоналар;
22) Табиат
ва техникада “Олтин”бўлиниш.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Собирова М.Р., Турсунова Д.Р. Ўқувчи ижодий фаолиятини ривожлан
-
тиришда конференция ва кечаларнинг тарбиявий аҳамияти. //Умумий ўрта
таълим мактабларида тарбиявий соатларни ўтказишни такомиллаштириш
технологиялари. Республика илмий
-
амалий анжуман материаллари. –Т., 2018.
-
Б.
74.
2.
Sobirova M.R. Pupils Creative Ability at Mathematics Lessons. //
Eastern European Scientific Journal German, AURIS Kommunikations- und
Verlagsgesellschaft mbH. -
2018. № 6. 242
-244 pgs.
3.
Швацбурд, С.И. Межпредметные связи со специальными предметами при
преподавании математики. Дидактические проблемы межпредметных связей в
системе профтехобразования. –
М.: Высшая школа, 1980. –
126 с.
4.
Межпредметные связи курса физики в средней школе. под редакции Ю.И.
Дика, И.К. Турышева и др. –
М.: Просвещение, 1984.
-
143 с.
