221
OLIY TA’LIM MUASSASALARI TALABALARIDA SOG‘
LOM TURMUSH TARZINI
K
O‘
NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING SAMARALI Y
O‘
LLARI
Shodmonova Sh.S., TDPU professori,
Abdunazarova Z. Shahrisabz PI katta
o‘
qituvchisi,
Abdiaxatova E.M., TDPU 2- bosqich talabasi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada talabalarda so
g‘
lom turmush tarzini qaror
toptirishning samarali y
o‘
llari va usullari hamda ularning ahamiyati va zaruriyati haqida
fikrlar yoritib beriladi.
Tayanch tushunchalar:
ta’lim
-tarbiya, so
g‘
lom turmush tarzi, metod, texnologiya,
ijtimoiy faollik, innovatsion fikrlash, ijodkorlik, reproduktiv salomatlik,gigeinik qoidalar,
ma’naviyat, ma’rifat, integratsiya, intelektuallik.
Mustaqillik yillarida
O‘
zbekistonda yosh avlodni jismoniy so
g‘
lom, axloqiy va
ma’naviy tafakkurini shakllantirish masalalari ta’lim
-tarbiya jarayonining ustuvor
vazifasi sifatida e’tirof etilmoqda.
So
g‘
lom tafakkur
g‘
oyasi barkamol avlodni tarbiyalashning ajralmas qismi,
ma’naviy
-axloqiy
yetuklik, milliy qadryatlarетуклик, an’ana va urf odatlarning mazmn
-
mohiyatida aks etadigan tushuncha sifatida qaralib va tar
g‘
ib qilinib kelinadi. Binobarin,
jamiyatning so
g‘
lom fikrlashi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlarning asosiy vazifasi
etib
belgilanган. Sog‘
lom tafakkur yangi demokratik va fuqarolik jamiyatini barpo etish
jarayonining eng muhim va orzu qilingan hayotiy ehtiyoji va inson faoliyati normasini
ifodalaydi.
Demak, so
g‘
lom avlodni shakllantirish, ularda so
g‘
lom tafakkurni rivojlantirish
jamiyatda so
g‘
lom turmush tarzini qaror toptirish negizida amalga oshriladi. Buning
uchun esa jamiyatning har bir a`zosi so
g‘
lom turmush tarzini y
o‘
lga q
o‘
yishi,
salomatlikni, madaniyatlilikning bir k
o‘rinishi sifatida qabul qilish lozim. Талаба yoshl
ar
hayotida, yurish-turishida ham mana shunday yangicha tafakkurning shakllantirilishi bu
boradagi barcha muammolarga yechim b
o‘
lib xizmat qiladi. Shu munosabat bilan
yoshlarda reproduktiv madaniyatni shakllantirish
o‘
ziga xos ahamiyatga ega. Buning
uchun talaba-yoshlarda reproduktiv madaniyatni shakllantirishda quyidagilar asosiy
komponentlar sifatida xizmat qiladi.
yoshlarning tibbiy madaniyat darajasini oshirish;
so
g‘lom oila qurishga intilishиni shakllantirish;
OITS, giyohvandlik, kashandali va boshqa zararli odatlarga qarshi kurash b
o‘
yicha
profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshirish;
yoshlarning b
o‘
sh vaqtini mazmunli tashkil etish;
yoshlar sportini ommaviy rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish sifatida
belgilandi.
Ma`lumki, reproduktiv s
o‘ziнинг lug‘aviy ma’nosi tiklanish, takrorlanish, produco –
yarataman ma`nosini anglatadi. Reproduktiv
–
biologiyada organizmning
o‘
ziga
o‘
xshash
organizmlarni yaratishi, k
o‘payishi ma`nosini bildiradi. Reproduktiv salomatliк esa –
ayolning qachon va qanday sharoitda ona va undan tu
g‘ilajaк bolaning ham salomatligi
uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratish bilan bo
g‘
liq b
o‘’lgan salomatlik кo‘
rinishidir.
Reproduktiv madaniyat tushunchasi reproduktiv salomatlikka qaraganda kengroq
masalalarni qamrab oladi. Bunda asosiy e`tibor shaxsning reproduktiv salomatliк
borasidagi nazariy bilimlarining amaliy ifodasi, shuningdek, oilaning jamiyat oldidagi
222
reproduktiv funktsiyasining t
o‘
laqonli anglashi bilan bo
g‘liq savodxonliк darajasiga
qaratiladi.
Talaba-yoshlarda reproduktiv madaniyatni shakllantirish ma`naviy-ahloqiy
barkamol shaxs, ва yetuk mutaxassisni tarbiyalashda, shuningdek, respublikamiz
aholisining milliy, demografik, eko
logik, etnopsixologiк xususiyatlarini hisobga olgan
holda, jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoli, уning bir maromda o‘
sishi va rivojlanishi
ya`ni demografiк mo‘
tadillikni ta`minlashga ham xizmat qiladi.
Demografiya (grekcha demos
–
xalq, grapho
–
yozaman) aholini k
o‘
payishi
qonuniyatlari haqidagi fan b
o‘
lib, aholining tabiiy k
o‘
payishi yoshlar b
o‘
yicha jinsiy,
tarkibiy qismlarini
o‘
rganishga qaratilgan.
Shunga k
o‘ra, yoshlar salomatligini muhofaza qilish, талаба
- yoshlarda
reproduktiv madaniyatni shakllantirish imkoniyatlari deklarativ jihatdan k
o‘
rsatib
berilgan. Shu nuqtai nazardan yondoshadigan b
o‘
lsak, bizning nazarimizda talaba-
yoshlardagi reproduktiv madaniyatning shakllantirishning asosiy komponentlari va
y
o‘
nalishlarini quyidagicha belgilash maqsadga muvofiqdir:
qizlarni oilaviy hayotga ruhiy, jismoniy va tibbiy jihatlardan tayyorlash;
talaba-yoshlarda so
g‘
lom turmush tarzi va reproduktiv madaniyatning
o‘
zlashtirishiga erishish;
oila, mahalla, ta`lim muassasalari, NNT, ommaviy axborot vositalari va tibbiyot
xodimlari hamkorligida tashviqot-tar
g‘
ibot ishlarini amalga oshirish.
Talabalarda so
g‘
lom turmush tarzi k
o‘
nikmalarini shakllantirish murakkab jarayon
b
o‘
lib, unumli mehnat qilish, faol dam olish, sport bilan doimiy shu
g‘
ullanish, organizmni
chiniqtirish, shahsiy kasbiy va psixogigienaga rioya qilish, t
o‘g‘
ri ovqatlanish, zarurli
odatlardan
o‘
zini tiyish, har yili shifokor k
o‘
rigidan
o‘
tib turish va so
g‘
lom oilani
shakllantirishda
o‘z ifodasini topadi. Shuningdeк, sog‘
lom turmush tarzi bu shaxsning
so
g‘
lom oilani shakllantirish va so
g‘
lom farzand k
o‘’rish bilan bog‘
liq b
o‘
lgan
k
o‘
nikmalarida ham
o‘
z ifodasini topadi. Bugungi kunda oliy ta`limda talaba-yoshlarni
intelektual, kasbiy, ahloqiy, madaniy rivojlanish talablarini qondirishda ulardagi so
g‘
lom
turmush tarzi, borasidagi bilim, k
o‘
nikmalarni, reproduktiv madaniyatni shakllantirish
ta`lim maqsadlarining asosiy qismi b
o‘
lib hisoblanmoqda. Ilmiy-
texniк taraqqiyot
yutuqlaridan keng foydalanib kelinayotgan hozirgi zamonda onalar xastaliklari, bolalar
o‘
limi, zaif, nogiron bolalarning tu
g‘
ilishi miqdorining ortib borayotganligi, onalar va
bolalar salomatligining yomonlashuvi kabi noxushliklarning ham kuzatilayotganligi
bevosita oila masalalariga, onalar va bolalar salomatligiga, so
g‘
lom onalardan so
g‘
lom
farzandlarning tu
g‘
ilishi masalasiga alohida e`tibor berishni, yoshlarni, hali oila qurib
ulgurmasdanoq ularni oilaviy hayotga har tomonlama tayyorlash bilan bir qatorda
ularda oilada farzandlarning dunyoga kelishi va shu bilan bo
g‘
liq masalalarga oid ilmiy
asoslangan bilimlarini
o‘
z vaqtida va yuqori saviyada berishni taqozo etadi.
Tadqiqotlar shuni k
o‘
rsatadiki, inson so
g‘
ligining 20-25% atrof-muhit ta`sirida,
20% nasliy omillar asosida, qolgan 55% har-xil sabablar,
o‘z сog‘
ligi turmush tarziga
b
o‘
lgan e`tibori ta`sirida shakllanar ekan. Sihat-salomatli muammolari b
o‘
yicha
keltirilgan mazkur dalillar shaxsning so
g‘
lom turmush tarzi borasidagi tasavvurlari,
savodxonliк darajasi shaxsning o‘
sib, voyaga yetishida asosiy omil ekanligini isbotlaydi.
Sihat-
salomatliк shaxsning ijtimoiy biologiк o‘
sish jarayonidagi asosiy omil b
o‘
lib
hisoblanadi. Mazkur tushuncha tahliliga adabiyotlarda turlicha yondashuvlar mavjud.
Masalan, V.Dal lu
g‘atida “Sihat
-
salomatliк –
bu organizmning tirikli holati, kasallikning
y
o‘qligi” deya izohlansa, butun jahon salomatlikni saqlash tashkiloti salomatliк
tushunchasining quyidagi ta`rifini taklif qiladi, ya`ni: “Salomatliк–
bu nafaqat
223
kamchiliklar va kasalliklarning barham topishi, balki uni t
o‘
liq jismoniy, ruhiy va
ijtimoyi-
ma`naviy, muvaffaqiyatli muhofaza qilishdan iboratdir”.
Respublika so
g‘
liqni saqlash vazirligining ma`lumotlariga k
o‘
ra hozirgi kunda
talaba-yoshlaring salomatligini k
o‘ngildagideк deb bo ’lmaydi. Buni ushbu
ma`lumotlardan ham bilsa b
o‘ladi. Statiк ma`lumotlarga ko‘ra bugungi kunda талаба
-
yoshlar
o‘rtasida kamqonlik, ovqat hazm qilish a`zolari kasalliklari, buyraк va asab
kasalliklarining ortib borayotganligi kuzatilmoqda.
Doimo yangicha ва sog‘
lom fikrlaydigan,
o‘
z kelajagini mamlakatimizning kelajagi
bilan bo
g‘
liq holda k
o‘
radigan yangi avlod vakillari hayotga dadil kirib kelmoqda. Talaba
yoshlarimiz siymosida muayyan kasb, ba’zan bir necha yo‘
nalish b
o‘
yicha diplom olgan,
bir necha xorijiy tilni
o‘
rgangan, zamonaviy texnika va texnologiyalarni puxta
o‘
zlashtirgan, mustaqil inson sifatida shakllangan, bir s
o‘
z bilan aytganda, el-yurt
xizmatiga shay, yuragi yonib-j
o‘
shib turgan navqiron yigit-
qizlarga zamonaviy ta’lim –
tarbiya berish bugungi kunning eng dolzarb masalasiga aylangan.
Shunga k
o‘
ra, dunyo tarbiyashunosligida eng s
o‘nggi yutuqlarni ва тezkor axborot
oqimlariни hisobga olish imkoniyati yaratilgan bo‘
lib, talabalar undan so
g‘
lom fikr
yuritishda va so
g‘
lom turmush tarsi k
o‘
nikmalarini tarkib toptirishda maqsadli
foydalanish imkoniyatiga ega. Tezkor axborot oqimlari har xil yutuqlardan yangilik va
axborotlardan талабаларни xabardor qilishga xizmat qilmoqda.Ana shu sababli ham
bugungi milliy pedagogikamiz muntazam ravishda taraqqiy etmoqda va unga barkamol
avlodni shakllantirishdek muhim vazifa q
o‘
yilgan. Ayni paytda barcha pedagogik
tadbirlarda талаба
-
yoshlar ta’lim–tarbiya jarayonining ob’ektigina emas, balki sub’ekti,
ya’ni ijrochisi ham ekanligiga alohida e’tibor berilmoqda. Bu ta’lim oluvchilar va
tarbiyalanuvchilarning mustaqil hamda so
g‘lom tafakkurni rivojlantirishdaсоg‘лом
imkon bermoqda. Eng asosiysi talaba-yoshlarda s
o‘g‘
lom turmush tarzini shakllantirish
va
o‘
qishga ehtiyoj uy
g‘
otishga y
o‘naltirilgan holda ta’lim–
tarbiya ishlari keng qamrovda
olib borilmoqda.
Kuzatishlar shuni k
o‘
rsatadiki, oliy
o‘
quv yurtlari talabalarida so
g‘
lom tafakkurni
shakllantirishning pedagogik tushunchalari haligacha yetarli
o‘
rganilmagan.
O‘
zbekistonda istiqlolning dastlabki yillaridanoq milliy pedagogikada so
g‘
lom turmush
tarziga oid qator ilmiy tadqiqotlar salomatlikni muhofaza qilishning pedagogik asoslari,
gigiena talablari va tartiblari so
g‘
lom va barkamol avlodni tarbiyalashga y
o‘
naltirilgani
bois, talabalarda so
g‘
lom tafakkurni shakllantirish davlatimiz oldida turgan muhim
vazifa s
ifatida e’tirof etildi. Bu tadqiqotlar pedagogika fanining mazmunini yangi talablar
asosida qayta k
o‘
rib chiqishga sabab b
o‘
ldi. Bu borada mamlakatimiz va xorijiy
mamlakatlar olimlari tomonidan muayyan tadqiqotlar olib borilмоqда. Xususan,
T.Mahmudov, S.Otamurodov, A.Ochildiyev, J.Tulenov, S.Shermuhamedov ijodida yetuk
shaxsning falsafiy jihatlari, shaxsiy axloq, axloq asoslari va so
g‘
lom turmush tarzi
muammolari k
o‘
rib chiqdi. E.Yusupov, A.Erkaev, U.Qoraboeva; O.Musurmonova,
D.Sharipova, E.Seitxalilov, F.Abdur
ahimovalarning tadqiqotlarida taʼlimning turli
bosqichlarida sogʻlom turmush tarzini targʻib qilish; B.R.Qodirov, A.A.Jabborov,
G.Shoumarov, V.M.Karimova, E.Gʻoziyev, N.Safoyev, Z.Nishonovalar tadqiqotlarida
individual psixologik xususiyatlar yoritib berilgan.
Хо
rijiy olimlardan M.Xaydeger, K.R.Megrelidze, A.I.Berg, Z.Freyd, K.Yung va
K.Xornning ilmiy izlanishlarida tafakkurning xususiyatlari haqida, O.Zels esa psixologiya
tarixida birinchi b
o‘
lib, tafakkurni jarayon sifatida eksperimental metodlar bilan tadqiq
qilgan, intellektual operatsiyalar va ularning tarkibiy qismlarini nazariy va amaliy
jihatdan ta’riflab bergan.
224
Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim oladigan talabalarning hayotidagi o‘
zgarishlar
uning
o‘zini anglashiga ta’sir etadi. Ularning atrofdagi
o
‘
zgarishlarga nisbatan sezgirligi
va kuzatuvchanligi ortib boradi. Tafakkurning rivojlanishi bilan birga ularning nutq
boyligi rivojlanib boradi,
o‘
qigan asarlarini tushunib, mustaqil fikrlab, t
o‘g‘
ri mulohaza
qilishga
o‘
rganadi [2]. Nutq tafakkurning bevosita timsoli b
o‘
lib, u shaxsning individual
va ijtimoiy jihatdan barcha kognitiv boyliklarini
o‘
zida mijassam etadi hamda uning
individual va ijtimoiy ongini moddiy shaklda mustahkamlab boradi.
So
g‘
lom tafakkur talaba yoshlarni ertangi kuniga ishonch bildirishga, yosh avlodni
tarbiyalashda ularning siyosiy va huquqiy madaniyatini oshirishda, atrofdagi voqeylikka
nisbatan s
o‘
lom fikrlashida beminnat xissa q
o‘
shishga undaydi.
O‘
quvchilarning so
g‘
lom
e’tiqodli, bilimli va chiroyli hulq egasi bo‘
lishida pedagoglarning yordami juda
muhimdir.Farobiyning ta’kidlashicha, inson qalbining salomatligi uchun diniy ilm, tana
salomatligi uchun tibbiyot ilmi, tafakkur salomatligi uchun esa dunyoviy ilm darkor.
Insonning hayoti davomida nafaqat tana salomatligi, balki, tafakkurning so
g‘
lom b
o‘
lishi
muhim ahamiyatga ega.
Maktabning so
g‘lom ta’lim muhitini qurishda ko‘
pincha
o‘
zaro bo
g‘
liq quyidagi:
ta’lim jarayonining sog‘
lom tabiatini va uning ishtirokchilarining xavfsizligini
ta’minlaydigan maktabning ichki muhitini iashki
l qilishda (so
g‘lom ta’lim texnologiyalari
va ilmiy asoslangan
o‘
quv rejimini joriy etish,
o‘
quvchilarning jismoniy faolligini
ta’minlash, sog‘
lomlashtirish infratuzilma, maktabda so
g‘
lom ovqatlanish va boshqalar);
ta’lim jarayoni ishtirokchilari (o‘
qituvchilar, talabalar va ularning ota-onalari)
salomatligi madaniyatini oshirish, ularning so
g‘
lom turmush tarziga tayyorligi;
zaiflashgan talabalarning so
g‘
li
g‘
i buzilishlarini tuzatish, reabilitatsiya qilish va
so
g‘
lomlashtirish uchun sharoit yaratish (indi
vidual ta’lim marshrutlarini, individual va
guruhli so
g‘
lomlashtirish dasturlarini ishlab chiqish, ijtimoiy shartli kasalliklarning
o‘
ziga xos b
o‘
lmagan birlamchi holatlarni oldini olish kabi vazifalar hal qilinadi) [3]
V.A.Yasvinning fikriga k
o‘
ra, keng m
a’noda ta’lim muhiti
-
bu ta’lim
muassasalarida
gi талаба
-
ёшларнинг hayoti faoliyati, ularning sog‘
li
g‘
i, psixologik
holati,
o‘quv faoliyatining muvaffaqiyati va shaxsiy rivojlanishiga ta’sir ko‘
rsatadigan
barcha shart-sharoitlarning ajralmas tavsifi hisoblanadi [4]
Talabalarning so
g‘
lom tafakkurga ega b
o‘
lishi ularning har qanday vaziyatdan
t
o‘g‘
ri xulosa chiqarishga,
o‘
z qarashlarini ijobiy yoritishga, kelajakda yosh avlod
tarbiyasiga ham alohida e’tibor qaratishga amaliy yordam beradi. Ayniqsa, o‘
smir
yoshidagi
o‘
quvchilarda kechadigan anatomok, fiziologik va psixologik
o‘
zgarishlar
natijasida kelib chiqadigan qiyinchiliklarni oson yengib
o‘
tishida
o‘
ziga xos ahamiyat
kasb etadi. Shuni e’tiborga olgan holda talaba
-
yoshlar ta’lim muassasalarida anatomiya,
f
iziologiya, psixologiya ва бошqа fanlarini yaxshi o‘
zlashtirishlari maqsadga muvofiq
sanaladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Abu Nasr Forobiy. Baxt-saodatga erishuv haqida.
–
T.: Xalq merosi, 1993.
–
255
b.
2.
Abu Rayxon Beruniy. Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar.
–
T.: Fan, 1989.
–
365 b.
3.
Исакулова Н. Межпредметное экологическое воспитание учащихся в
процессе непрерывного образования //Начальная школа. –
2010.
–
№. 4. –
С. 98
-99.
4.
Исакулова Н. Ж. Узлуксиз таълим жараёнида ўқувчиларга фанлараро
экологик тарбия бериш назарияси ва амалиёти. Педагогика фанлари доктори
илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. –
2012.
225
5.
Isakulova J. N. Theory and practice of environmental education in students
//Monograph. Tashkent: Science.
–
2011.
6.
Исакулова Ж. Н. Укувчиларга экологик тарбия бериш назарияси ва
амалиёти //Т.:" Фан. –
2011.
7.
Zunnunov A., Xayrullaev M., Hotamov N., Shodiev D.
O‘
rta Osiyoda pedagogik
fikr taraqqiyotidan lavhalar.
–
T.: Fan, 1996.
–
310 b
TA’LIM
-TARBIYA JARAYONIDA INTERFAOL METODLARDAN FOYDALINISH
Qri
g‘
izboyeva A., Namangan viloyati Uchq
o‘
r
g‘
on tumani
9-
umumta’lim maktabi o‘
qituvchisi,
Yusupova Sh., TDPU talabasi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Ushbu maqolada respublikamizda ta’lim sohasida amalga
oshirilayotgan tub islo
hotlar, zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol ta’lim
metodlarini biladigan, ulardan
o‘
quv va tarbiyaviy mash
g‘
ulotlarni tashkil etish,
pedagogika oliy ta’lim muassasalrida bo‘
lajak
o‘
qituvchilarini kasbga tayyorlash
jarayonida kollaj metodidan foydalangan holda talabalarning ijodiy qobiliyatlarini
rivojlantirish metodikasi yoritilgan.
Калит сўзлар:
билим, малака. таълим, тарбия, ислоҳот, инновация, метод,
технология, самара, сифат, фаоллаштириш.
Respublikamizda таълим соҳасида amalga oshirilayotgan tub ислоҳотлар
jamiyat hayotining barcha sohalari uchun kadrlar tayyorlash ishini zamonaviy darajada
olib borishni talab қiladi. Shu munosabat bilan mutaxassislar tayyorlash jarayonida
il
g‘or ta’lim texnologiyalaridan unumli foydalanishni tashkil etis
h dolzarb vazifalardan
hisoblanadi.
Vatanparvar ajdodlarimizning bu boradagi ma’ruzalarida bugungi kunda
yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlarda muhim dasturulamal b
o‘
lmoqda.
Prezidentimiz konstitutsiyaviy islohotlar zaruriyati haqida gapirganda, ta’
lim, ilm-fan va
innovatsion rivojlanish, ayniqsa
o‘
qituvchilarni har tomonlama q
o‘
llab-quvvatlash
masalasiga alohida e’tibor qaratishi zamirida ham shu maqsad mujassamlashgan.
Davlatimiz rahbari bu borada Oliy Majlis va xalqimizga Murojaatnomasida alohida
t
o‘xtalib, “Ta’lim sifatini oshirish –
Yangi
O‘
zbekiston taraqqiyotining yakkayu yagona
t
o‘g‘
ri y
o‘lidir”, deya ta’kidlagan edi.
Ta’lim to‘g‘risidagi qonunning “Ta’lim oluvchilarning huquqlari” deb nomlangan
47-moddasida
o‘
quv mash
g‘
ulotlarini sifatli
o‘
tkazishi, axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan,
o‘
qitish va tarbiyaning il
g‘
or hamda innovatsion shakllari va
usullaridan foydalanishi yortib
o‘
tilgan.
Ta’lim jarayonining bugungi vazifalaridan biri o‘
quvchilarni kun sayin oshib
borayotgan axborot-
ta’l
im muhiti sharoitida mustaqil ravishda faoliyat k
o‘
rsata olishga,
axborot oqimidan oqilona foydalanishga
o‘
rgatishdan iborat. Buning uchun ularga
uzluksiz ravishda mustaqil ishlash imkoniyati va sharoitini yaratib berish zarur. Bundan
esa, ta’lim jarayonida ta’lim oluvchining diqqat markazida bo‘
lishini xamda yoshlarning
mustaqil bilim olishlarini ta’minlash ta’lim samaradorligini oshirish uchun zamin
yaratadi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchining diqqat markazida bo‘lishini ta’minlash
uchun ta’lim muassasa
lariga
o‘
z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan tashqari,
zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol ta’lim metodlarini biladigan, ulardan
