227
5.
Isakulova N. USE OF BLITS-QUESTION METHODOLOGY IN TEACHING TERMS
OF GEOGRAPHY //European International Journal of Multidisciplinary Research and
Management Studies.
–
2022.
–
Т. 2. –
№. 06. –
С. 84
-88.
6.
Авлаев О.У., Жўраева С.Н., Мирзаева С.Р. Таълим методлари. –
Т., 2017. –
204 б.
BOLA SHAXSINI SHAKLLANISHI VA AXLOQIY TARBIYANI IZCHIL VA TARTIPLI
AMALGA OSHIRISHBA OILANING
O‘
RNI
Rahimova D.M., TDPU tadqiqotchisi,
O‘
zbekiston
Annotatsiya.
Yoshlarga oilaviy hayot haqidagi ilmiy bilimlarni berishning
ahamiyati shundan iboratki,
o‘
spirin yoshlarni oilaviy hayotga yetuk qilib
shakllantirishda ularda oilaviy munosabatlar t
o‘g‘
risidagi ijtimoiy-psixologik
tasavvurlarini shakllantirish, t
o‘
laqonli baxtli oila qurish uchun kasb-hunarga ega b
o‘
lish
zaruratini singdirish, nikohga yetuklik uchun nikoh omillari va oilaning asosiy
funksiyalari haqidagi tasavvurlarini shakllantirish orqali ularni oilaviy hayotga
tayyorlashga erishish tadqiqotimizda alohida ahamiyatga molikdir.
Tayanch tushunchalar:
Shaxs, shaxsning psixologik tuzilishi, shaxs rivojlanishi,
shaxsning
o‘
zini anglashi va
o‘
zini bilishi
o‘
z xulq
–
atvorini boshqarishi.
O‘
zbekiston yangi davr Uchinchi renesans davrga qadam bosayotgan bir pallada
Prezidentimizning dono siyosati tufayli Respublikada yoshlarimiz yuksalishiga
qaratilgan e’tibor davlat ahamiyatiga molik bo‘
lgan masalalar qatorida rasmiy
ravishda
o‘
rin oldi.
O‘zbekiston respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyyoyev: “Sizlarga
yaxshi ma’lum “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz”
degan shior keng tarqalib, hayotimizga tobora chuqur kirib bormoqda. Lekin
O‘
zbekistonimizning mana shunday yoru
g‘
va farovon istiqbolini bunyod etishdek
mas’uliyatli vazifani kim o‘
z zmmzsiga oladi?
Albatta, faqat zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni puxta egallagan, mustaqil
fikrlaydigan, doimo el-yurt taqdiriga daxldorlik tuy
g‘
usi bilan yashaydigan siz, aziz
yoshlarimiz maydonga dadil chiqib, bugungi kunda hayotning
o‘
zi oldimizga
q
o‘
yayotgan vazifalarni hal etishga qodirsiz
” [1] deb ishonch bildirgani barchamiz
uchun yuksak ahamiyatdga egadir. Jamiyatni
o‘
sib rivojlanishi, unig ravnaqi
o‘
sib
kelayotgan yosh avlodning q
o‘
lidadir. Yoshlarni ilm va fanni
o‘zlashtirishi, ta’lim
tizimida
kasb-hunarni egallashi bir qatorda endi ularda
o‘
z shaxsiy hayotlarini rejalashtirish va
oila qurishga intilish hissi tarkib topa boshlaydi. Bu davrga kelib yoshlarda oilaviy
munosabatlarga turli xil qarashlar paydo b
o‘
la boshlaydi. Yoshlarni m
a’nan va ruhan
barkamol etib shakllantirish, ullarning ruhiyatiga t
o‘g‘ri ta’sir eta olish zaruriyati
tu
g‘
iladi. Yoshlarni oila qurishda qoqilmay, balki yetarlicha tasavvurga ega b
o‘
lib, oilaviy
hayotga yetuk qilib shakllantirish, oiladagi deformatsiyalarni oldini olish
–
hozirgi zamon
dolzarb muammolaridan biridir. Shuni ta’kidlab o‘
tish joizki,
o‘
spirinlar oilaviy hayotga
biologik jihatdan yetuk b
o‘
lishi bilan birga, psixologik jihatdan yetukligi ham kelajakda
baxtli oila qurish imkoniyatini kafolatlaytdi. Zero oila mustahkamligi jamiyat
mustahkamligidir.
Oilaviy munosabatlar haqida
O‘
zbekistonda ham qator ilmiy tadqiqot ishlari olib
borilgan va olib borilmoqda. Olimlar asosan oilaning milliy xususiyatlari y
o‘
nalishida ish
olib borganlar. Oilaviy hayotga yetuklikning ijtimoiy-psixologik omillari masalasi bugun
ilmiy muammo sifatida diqqaimiz markazida turibdi. Ayniqsa, keyingi yillarda ajrimlar
228
sonining keskin oshishi oilaviy masalalarga e’tiborni yanada kuchaytirish lozimligini
taqozo etmoqda.
Hududlar b
o‘
yicha eng yuqori nikohdan ajrashganlar Toshkent shahri, Sirdaryo,
Andijon va Navoiy viloyatlariga t
o‘g‘
ri kelmoqda. Statistik ma'lumotlarga k
o‘
ra, oilada
farzandlar qancha k
o‘
p b
o‘
lsa, ajralish xavfi shunchalik kamayadi. Shu bilan birga joriy
yilda oila qurganlar soni
o‘
tgan yilga nisbatan kamaygan.
O‘
zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-
moddasida “Oila Jamiyatning
asosiy b
o‘g‘ini” deb keltirilganidek, kuchli davlatdan kuchli jamiyat sari borayotgan bu
davrda jamiyatning asosiy b
o‘g‘
ini muhim vazifa b
o‘
lib hisoblanadi .Oilaviy hayotga
yetuklik har bir shaxsda har xil shakllanadi. Shaxsning ma’lumoti darajasi ko‘
tarilishi,
shuningdek oilaviy sharoitlar ijtimoiy
–
psixologik tasavvurlarni shakllantiruvchi omil
hisoblanadi. Biz, asosan ushbu masalani
o‘
rganish jarayonida Sharq mutafakkirlarining
ilmiy, falsafiy, psixologik qarashlarini asos qilib oldik. Bu haqda Sharq allomalari Abu
Nasr Farobiy, Yusuf Hos Hojib, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy va boshqalar
asarlariga murojaat qildik.
Farobiyning inson kamoloti, baxti, axloqi, dinga munosabati haqidagi qarashlar,
falsafiy tushunchalar,
o‘
gitlar axloqiy nazariyani boyitdi. Biz ham bu fikrlardan
o‘zimizga yarasha xulosalar qilishimiz mumkin. Ya’ni haqiq
iy baxt birovning birovga
nisbatan
g‘
ayirligi, zulm y
o‘
qolgandagina b
o‘lishi haqidagi fikrlari oila a’zolarining bir
-
biriga samimiy munosabatlari, mehru-oqibatlari yana shu oiladagi odamlarning baxtini
tashkil qiladi, bundan tashqari, har bir ota-onaning o
‘
z farzandlari uchun birlamchi ustoz
y
o‘
l k
o‘
rsatuvchi ekanligi va aynan ular boladagi holatni xulosani keltirib chiqaradi [3].
Oilavuy munosabatlarni turli tomonlarini yoritar ekan, Ibn Sino, avvalambor oila
boshli
g‘
i oldiga qator talablarni q
o‘
yadi. Oila boshli
g‘
i deb yozadi u, ham nazariy ham
amaliy jihaydan oilada tarbiya masalalarini mukammal
o‘
zlashtirmo
g‘
i lozim. Agar oila
boshli
g‘
i tarbiyasiz b
o‘
lsa, u
o‘z a’zolarini tarbiyalay olmaydi, oxir oqibat u kishi ijobiy
natijalarga erisha olmaydi. Yomon tarbiya nafaqat ushbu oila, balki qoshnilarga,
mahalla-k
o‘yga ham yomon ta’sir qilishi mumkin.
Oilada bola tarbiyasi ota-
onaning jamiyatda tutgan mavqeidan qat’iy nazar,
ularning birlamchi vazifasidir deb hisoblaydi Ibn Sino. Ota-ona davlat boshli
g‘
imi, yoki
fuqaromi, baribir, u bola tarbiyasida ma’suldir. Davlat boshliqlari, rahbarlar bola
tarbiyasi xususida barchaga ibrat b
o‘
lmo
g‘
lari lozim. Ibn sinoning bola tarbiyasi, tarbiya
psixologiyasi va rahbarlarga q
o‘
ygan ushbu talablari
o‘
sha davrda qabchalik dolzarb
b
o‘
lsa, bugungi kunimizda ham u
o‘
z kuchini y
o‘
qotgani y
o‘q. Ushbu asarning “Siyosati
mard dar borai farzand ishi” ya’ni “Otaning bola tarbiyasiga munosabati” bo‘
limida
batafsil yoritgan. Uning fikricha tarbiyasi, ya’ni ota
-
ona, yollangan shaxs “Naf
aqat s
o‘
z
bilan, balki amalda ham bola ruhiga ta’sir ko‘
rsatm
o‘
i lozim.
Ibn Sinoning sevgi-muhabbat va er-xotin munosabatlari borasidagi fikrlari ham
diqqatga sazovordir. ”Eng yuksak sevgi
-
deb ta’kidlaydi u,
-bu insoniy sevgi b
o‘
lib, bunday
sevgi kishini sahovatli qiladi, uni oqk
o‘ngil va jozibali kishiga aylantiradi”. Allomaning
fikricha, sevgi inson zimmasiga juda kata axloqiy va huquqiy mas’uliyat yuklaydi. U
inson baxtining negizi, deganda, oshiqlik emas, balki, oshiq-
ma’shuqlikni tushunadi.
Oshiq-
ma’shuqlik bilan turmush qurish oila mustahkamligining asosi sifatida ta’kidlaydi.
Ibn sinoning mehnat tarbiyasi borasida fikrlari ham diqqatga sazovordir. Har bir bolani,
deydi u, biror mehnatga
o‘
rgatmoq shart. Yosh yigit biror hunarga
o‘
rgansa, uni hayotga
tadbiq eta olsa va mustaqil hunar tufayli oilani ta’minlaydigan bo‘
lsagina, otasi uni
uylantirib q
o‘
ymo
g‘
i lozim deb hisoblaydi. Demak, bu allomaning oila qurish uchun zarur
ijtimoiy va iqtisodiy balo
g‘
at Yoshi haqidagi fikri b
o‘
lib, u hech qachon ahamiyatini
y
o‘
qotmaydi. /
G‘.B.Shoumarov “Oila psixologiyasi” –T.“Sharq“ 2013.18
-21 betlar/
229
Shundan kelib chiqib, buyuk allomaning tabobat, inson tarbiyasi, oiladagi
munosabatlar xususidagi fikrllari juda qimmatli b
o‘
lib, ular
o‘
sha zamonda ijtimoiy
fanlar taraqqiyotiga, insoniy munosabatlar etikasiga munosib xissa b
o‘
ladi.Ularni hozirgi
zamon yoshlari ongiga esa kata ilmiy-pedagogik va sotsial psixologik ahamiyatga ega.
Yusuf Xos Xojib Markaziy Osiyonong juda k
o‘
p buyuk olimlari qatorida musulmon
Sharqi xalqlari madaniyati va taraqqiyotiga juda kata hissa q
o‘
shdi. Shoirning fikricha,
farzand k
o‘
rish va unga tarbiya berish har bir inson uchun buyuk baxtdir, ularsiz
hayotning ma’nosi yo‘
q. Lekin bu narsa ota-
onaga juda kata mas’uliyat yuklaydiki, uning
uddasidan chiqmoq har bir ota-ona uchun ham farz, ham qarzdir. Shuning uchun ham
oilaviy tarbiyani Yusuf Xos Xojib, bola axloqiy taraqqiyotining asosi deb
hisoblagan.”Agar bolaning xulqi yomon bo‘
lsa, bunda bolaning aybi y
o‘
q, hamma ayb
otasida”.
Yusuf Xos Xojib odamlar
o‘
rtasidagi sevgi-muhabbatni tarannum etadi. U
sevgini oilaviy baxt va ijtimoiy muvaffaqiyatlarning garovi deb hisoblagan. Yigit
uylanmasdan avval kelinning kimligini, uning kelib chiqishi, Yoshi, xarakteri va xulqi-
atvorini bilishi kerak, deydi u [3].
Unsurmaoliy Kaykovus
O‘
rta Osiyo va umuman Sharq falsafasi va pedagogika-
psixologiyasiga munosib hissa q
o‘
shgan olimdir.U 63 yoshida
o‘g‘liga atab “Qobusnoma”
yozib, unda
o‘
zining bola tarbiyasi, oilaviy hayot, shaxs kamoloti masalalarini bayon
qiladi.
Ma’lumki, “Qobusnoma” tarbiya borasida shunchalik nodir asarlardan
hisoblanadiki, uni mashhur hind masala “Kalila va Dimna”, Nizomulmulkning
“Siyosatnoma”, Nosir Xisravning “Saodatnoma” asarlari qatorida hisoblashadi. Undagi
fikrlar va k
o‘
rsatmalar ota-onalar uchun, ayniqsa osmir va
o‘
spirinlik yoshidagi yigitlarni
tarbiyalashda muhim dasturdir [3].
Unsurmaoliy Kaykovus Qobusnomada keltirilgan farzand kamoloti, shaxs
yetukligiga ta’sir ko‘
rsatuvchi omillardan ilm olish va hunar
o‘
rganish zarurligi haqidagi
ibratli fikrlari biz uchun ma’naviy meros bo‘
lib xizmat qiladi.
Sohibqiron Amir Temurning ibratli, hayotiy pand-
nasihatlari va purma’no
o‘gitlarining har bir mazmun va ma’no kengligi, mantiqning kuchliligi, ta’siri,
umuminsoniy qadriyatlar asosiga qurilganligi bilan alohida ahamiyat kasb etadi, ularni
hadsiz xazina, odob-axloqqa oid dasturlar deya olamiz. Ishbilarmon, mardlik va shijoat
sohibi, azim qat’iy, tadbirkor va hushyor bir kishi ming
- minglab tadbirsiz, loqayd
kishilardan yaxshidir. Garchi ishning yakunlanishi taqdir pardasi ortida yashirin b
o‘
lsa
ham aqli raso va hushyor kishilardan kengashu tadbir istab, fikrlarini bilmoq lozimdir.
Raiyat ahvolidan ogoh b
o‘
ldim, ulu
g‘
larni o
g‘
a qatorida, kichiklarni farzand
o‘
rnida
k
o‘
rdim.
O‘g‘
illarim, nabiralarim va yaqinlarimni uylantirmoq tashvishida kelin
tanlamoqda e’tibor berdim. Bu ishni davlat yumushlari bilan teng ko‘
rdim. Kelin
b
o‘
lmishning nasl- nasabini yeti pushtini surishtirdim. Xos odamlar orqali so
g‘
liq-
salomatligini, jismonan kamolatini aniqladim. Kelin b
o‘
lmish nasl- nasabi, odob- axloqi,
so
g‘
lom va baquvvatligi bilan barcha qusurlardan xoli b
o‘
lsagina el-yurtga t
o‘
y-
tomosha berib, kelin tushurdim.
O‘g‘
illarim, nabiralarim va yaqinlarimga biron tomchi sharob ichib, xotinlariga
yaqinlashishni man etdim. Zero, sharobning ta’sirida bunyodga kelgan farzand nasl
-
nasabning buzilishiga ta’sir etgay, debon shu pokiza yo‘
lni tutdim.
Ma’rifatparvar, faylasuf,davlat arbobi Nizomiddin Alisher Navoiy inson tafakkuri,
aqli, bilimini va ilmi
y bilimlarini yuksak qadrlagan.U “Bilim va donishmandlik
insonning bezagidir”
- deb yozadi. Alisher Navoiy bola tarbiyasiga va uni shaxs sifatida
shakllantirishga kata ahamiyat berib, bolani hayot “chirog‘i|” deb ta’riflaydi.Bola oilaga
baxt keltiru
vchi ziyodir.Alisher Navoiy bolalarga kichik yoshligidanoq bilim, ma’lumot
230
va tarbiya berishlikni k
o‘
rsatib,
o‘g‘
il va qizlarni 6 yoshdan tarbiyalashga muallimga
berish lozimligini aytadi. Ana shu yoshlar ilk yoshidayoq fanlarni va xunarlarni egallab
olmoq
ligi lozimligini ta’kidladi.
Alisher Navoiy pedagog-
mudarris.U ta’lim
-
tarbiya masalalariga alohida e’tibor
berar ekan, tarbiya jarayonlarini, vositalarini, talablarini k
o‘rsatadi. U ta’limda ilmiylik,
asoslanganlik, tarixiylik kabi talablarni asos qilib oladi.
O‘
z davrida musulmon
maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. U
o‘
qituvchi haqida gapirar ekan,
muallim
o‘
z shogirdlarini ham,
o‘zi ta’lim berayotgan fanni ham sevgan bo‘
lishi zarur,
deydi.
O‘
ziga ham
o‘
quvchiga ham talabchan b
o‘
lishni uqtiradi [2]. Alisher Navoiy odobli
inson barcha odamlarning yaxshisi ekanligini, u mansabdor kishilardan g
o‘
zalroq va
badavlat odamlardan hurmatliroq ekanligini ta’kidlaydi.Uning fikricha, gozal ko‘
ngilni
ochadi, xunuk hayotni
o‘
ksitadi, yaxshi xulqli g
o‘
zal
–
jannat huridir, yomon tabiatli
xunuk- d
o‘
zaxbon devdir.Navoiy g
o‘zallikni,nafis san’atni yuksak qadrlab, nafis san’at
inson ma’naviy olami, kamoli uchun kalit ekanligini ta’kidlaydi
[4].
Turmush madaniyati, odob-axloq, sevgi-muhabbat borasida
o‘
ziga xos qaytarilmas
fikrlar sohibi buyuk bobokalonimiz Alisher Navoiyning
o‘
rni va ahamiyati nafaqat sharq
xalqlari, balki il
g‘or taraqqiyparvar omillari uchun bebahodir. Uning “Mahbub
-ul-
qulub”
asari buyuk allomaning maishiy turmush, odob,tarbiya muammolariga ba
g‘
ishlangan
yirik risoladir.Navoiy bu asarida butun hayoti davomida k
o‘
rgan,bilgan yutuqlar, oddiy
xalqning turmush tarzi, fe’l
-atvorlari, ruhiy hayoti, urf-odatlari, yaxshi va yomon
xislatlari b
o‘
yicha t
o‘
plagan kuzatishlarini bayon etadi.
Sharqda yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashga qadimdan jiddiy ahamiyat
berilgan. Ular “Nasihatnoma”,
“Pandnoma”,
“Hikmatnoma” tarzida bizgacha yetib
kelgan.Bu manbalarda yoshlarni hayotga tayyorlashda, ularga birinchi navbatda insoniy
fazilatlar shakllangan b
o‘
lishi , oila muqaddas, uni avaylab-asrash haqida ibratli fikrlar
bugungi kun y
o‘
slari uchun dasturul amal b
o‘
lib xizmat qiladi.
Ta’lim jarayonida turli xil
innavatsion metodlar yordamida
o‘
quvchilarni fanga oid bilimlarini shakllantirish
mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot y
o‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi
bosqichga k
o‘
taramiz.
–
Toshkent: “O‘zbekiston”, 2017. –
537 bet
2.
Iskandarov
I.
O‘
zbek
pedagogikasi
antologiyasi.
–
Toshkent:
“O‘qituvchi”nashriyo
ti 1995.
–
17-bet.
3.
Shoumarov
G‘
.B. Oila psixologiyasi
–T.“Sharq“, 2013. –
16-17 betlar.
4.
Umarov E., Karimov R., Mirsaidova M., Oyx
o‘
jayeva G. Estetika asoslari.
–
Toshkent: Ch
o‘
lpon nomidagi nashriyot-manbaa ijodiy uyi, 2010.
–
B. 24-26.
XORIJ DAVLATLARIDA PEDAGOGIK TESTLASH JARAYONINING RIVOJLANISH
TARIXI
Xudaynazarova K.Sh., TDPU,
O‘
zbekiston
Annotatsiya:
mazkur ishda xorij davlatlarida pedagogik testlash jarayonining
rivojlanish tarixi yoritib
o‘
tilgan b
o‘
lib, unda xorij davlarida pedagoglarning testlash
jarayonidan voz kechilishi va yana qayta qabul qilinishi bilan bo
g‘
liq jarayonlar yillar
kesimida keltirilgan.
Kalir s
o‘
zlar:
pedagogika, testlash, pedagogik
o‘
lchov, IQ.
