284
4.
Chudakova V. (Vira Chudakova). (2020) RESOURCES DEVELOPMENT OF THE
COMPETENCES OF PERSONALITY COMPETITIVENESS IN TERMS OF INNOVATIVE
ACTIVITIES.
Professional competencies and educational innovations in the knowledge
economy
: collective monograph / Editors Lyubomira Popova, Mariana Petrova. Veliko
Tarnovo, Bulgaria: Publishing House ACCESS PRESS, 2020. 532 p. P. 473
–
485.
YOSHLARGA PSIXOLOGIK BILIMLARNING ZARURIYATI HAQIDA
Xodjayeva N.S., AIFU magistranti
Annotatsiya.
Ushbu maqolada i
nsonlar o‘z sog‘lig
ini muhofaza qilishi, psixologik
savodxonligini asrashi uchun ham psixologik bilimlarga ega bo‘lishi bugungi kunning
dolzarb masalalari haqidagi fikrlar yoritiladi. Shuningdek talaba yoshlar bilan
psixologlar o‘rtasida ish hamkorligi yetarli darajada emasl
igi, yoshlarimizning psixologik
bilimlarga ega bo‘lishiga ishtiyoqining pastli haqidagi muammolar o‘rganiladi. Mazkur
yo‘nalishda Psixolog V.V.Boykoning amalga oshirilgan ilmiy
-tadqiqot ishlari tahlil
qilinadi. “Psixologik yonish” rivojlanishining sabablari, “Psixologik bilimlar” shaxsiy
xususiyatlarning shakllanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatib, muhim ahamiyatga ega ekanligini
ta’kidlaydi.
Kalit so‘zlar
:
psixologik savodxonlik, psixologik bilimlar, stress, psixologik
zo‘riqish
, kasbiy beorlik, psixologik yonish, Professor-
o‘qituvchilar, talabalar
, psixologik
salomatlik.
Hozirgi har qanday vaziyatda inson hayot kechirishi uchun psixologik bilimlarning
talab darajasida bo‘lishi ijtimoiy zaruratga aylandi. Psixolog mutaxassislarimiz yuzaga
kelayotgan salbiy psixologik vaziyatning oldini olish va uni qayta tiklashga alohida
e’tibor berib kelmoqda. Insonlar o‘z sog‘ligini muhofaza qilish, psixologik savodxonligini
asrash uchun ham psixologik bilimlarga ega bo‘lishi bugungi kunning dolzarb
masalalaridan hisoblanadi.
Bugungi kunda Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti
odamlardagi kasallikning 45% stress bilan bog‘liq ekanligini ko‘rsatib beradi. Boshqa
mutaxassislar esa uning 2 baravar ko‘rsatkichini aytib o‘tgan. Bu ko‘rsatkichlar oldin
yoshi katta insonlarda uchrasa, hozir esa talaba yoshlarimizda ham tez-tez psixologik
zo‘riqishlarni kuzatamiz. Talaba yoshlardagi psixologik muammolar doimiy charchoqni,
ba’zan bosh og‘rig‘ini, uyqusizlikni, sog‘liqning yomonlashganini his qilishi kabi
murojaatlari bunga isbot bo‘la oladi. Ish yoki o‘qish ularni qoniqtirmaydi, aksincha,
nafratlantiradi. Kishi o‘zini noqulay, qo‘lidan ish kelmaydigandek his qiladi va haqiqatan
ham aniq kasbiy yutuqlar pasayadi, shuningdek, chidamlilik hamda zukkolik ham.
Ko‘pchilik odamlar hayoti davomida bo‘layotgan nojo‘ya xatti
-harakatlardan ruhiy
siqilish (depressiya)ni yoki “stress”ni o‘zidan o‘tkazadi. Bunday qiyin vaziyatda qolgan
odam o‘zini har xil narsalar bilan chalg‘itishadi. Talaba yoshlar bilan psixologlar
o‘rtasida ish hamkorligi yetarli emas
mi? Talaba yoshlarimiz psixologik bilimlarga ega
bo‘lishiga ishtiyoq yo‘qmi? Shu kabi savollarga javob topish uchun ilmiy izlanishlardan
foydalanib maqola tayyorlashni maq’ul ko‘rdik.
Shaxsdagi his-
hayajonlarning zo‘riqishi «psixologik zo‘riqish» deb aytad
igan
bo‘lsak, insondagi bu holatida aybdorlik hissi va ezilish kuzatilmaydi, aksincha
asabiylashish, tajovuz va g‘azablanish kuzatiladi. Aniqlanishicha, kasbiy “psixologik
zo‘riqish” o‘z faoliyatiga jiddiy zarar yetkazadi –
ham iqtisodiy, ham ruhiy-hissiyotli.
Xususan, juda tajribali uchuvchilar uchish oldidan qo‘rquv his qilishadi, o‘zlariga bo‘lgan
285
ishonchni yo‘qotishadi, bu esa yo shaxsiy drammaga yoki halokatga olib kelishi mumkin.
“Psixologik zo‘riqish” ta’sirida uzoq vaqt bo‘lish ruhiy zarbaga olib ke
ladi, unga xos
bo‘lgan simptomlar yuzaga keladi. Ular orasida yurak
-qon tomiridagi buzilishlar, nevroz,
ovqat hazm qilish traktidagi yaralar, immunitetning pasayishi kabilar bor. Befarqlik,
“kasbiy beorlik”, mijozlarga va o‘z ishiga nisbatan salbiy munosabat kabilar o‘sib boradi.
Ba’zan barchaga nisbatan nafrat, atrofdagilardan, taqdirdan, hukumatdan bekorga
norozilik hislari paydo bo‘ladi. Hayot ma’nosiz, bo‘shliqdan iboratday, ish esa jonga
tekkanday tuyuladi. Ayniqsa “yoqimsizlik” tuyg‘ulari insonlar bilan bo‘ladigan
munosabatlarga o‘z ta’sirini ko‘rsatib boradi. Natijada esa psixologik yonishning bu
ko‘rinishini “kishilardan zaharlanish” deb ham atashadi. Shu o‘rinda aytish joizki,
o‘quvchilar, talabalar ham “psixologik yonish”ga moyillikda kam emaslar.
Psixologik yonishning sababi nimada? Psixolog V.V.Boykoning fikriga ko‘ra[1], his
-
hayajonli yonish bu shaxs tomonidan shakllangan ruhiy jarohat ta’siriga javoban his
-
tuyg‘uning to‘liq yoki qisman yo‘qolishi ko‘rinishidagi ruhiy himoya mexanizmidir. U his
-
h
ayajonli, ko‘proq kasbiy qolipga ega. “Psixologik yonish” qisman funksional taxlit bo‘lib,
kishiga energetik resurslarni tejab sarflash imkonini beradi. Ayni paytda uning kasbiy
faoliyat va hamkorlar bilan munosabatda salbiy ta’siri ham paydo bo‘ladi (hamk
or
atamasi ostida kasbiy faoliyat sub’yekti tushuniladi, pedagogik faoliyatda bu o‘quvchi
yoki talabalardir.). Asab tizimi ba’zi muloqotliligiga ega, ya’ni bir kunda bir kishi to‘liq
e’tiborni faqat cheklangan sonli kishilargagina qaratishi mumkin. Agar ul
arning soni
ko‘payib ketsa, charchash paydo bo‘ladi, keyin esa yonishga olib keladi. Boshqa ruhiy
jarayonlarda ham xuddi shu limit mavjud (qabul qilish, masalani hal etish, diqqat). Bu
chegara juda harakatchan va asab tizimining taranglashuviga bog‘liq, ya’ni uyqusizlik,
hal etilmagan muammolar va shu kabi ko‘pgina sabablar tufayli kayfiyatning yanada
tushushiga bog‘liq.
Yana bir sabab-
to‘liq natijaning yo‘qligi. Kishilar bilan ishlash
ko‘pincha “sezish” to‘g‘ri baholash mumkin emasligida ifodalanadi. Aldas
h yoki harakat
qilish mumkin, lekin natijasi bir xil: talabalar o‘qishga kelishadi, baho olishadi, uyga
qaytishadi. Bu aniq harakatlar natijani oshirishga loqaydlik pasaytirishga olib keladi, deb
aytish qiyin. Chunki oliy ta’lim muassasalar hayotidagi yutuqlar ko‘rsatkichlari odatda
vaqtli, tez o‘tuvchi bo‘lib, ular chorakdan chorakkacha o‘zgarib turadi, o‘qish tugagandan
so‘ng esa o‘z qiymatini yo‘qotadi. “Psixologik yonish” rivojlanishining yana ko‘p
sabablarini topish mumkin. Lekin bularsiz ham shunisi aniq-
ki, ko‘ngilga urgan, zerikarli
oddiy ish ham og‘ir, lekin qiziqarli ishga nisbatan juda charchatishi mumkin. Talaba
yoshlar uchun “Psixologik bilimlar”ning rivojlanishi shaxsiy xususiyatlarning
shakllanishiga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatib boradi.
Hozir
gi paytda ko‘p kishilar ijtimoiy va semantik mehnat sohasiga jalb etilganlar,
ular mexanizmlar va jismoniy holatlar bilan emas, balki kishilar va ular haqidagi axborot
bilan ishlashadi. Shuning uchun jamiyatda “Psixologik yonish”ning butun epidemiyasi
kuza
tilmoqda. Oliy ta’lim muassasalardagi professor
-
o‘qituvchilar oldida turgan
mas’uliyatli vazifalar va talabalarga quyiladigan talablar hajmi juda ko‘p.
Faoliyatimizdagi o‘quv soatlaridan tashqari, tashkiliy ayrim ishlarimiz ham vaqtimizni
oladi va bizni doim asabiylashishtiradi. Faoliyat natijasi samarasiz chiqmaslik xavotirlari
o‘z
-
o‘zidan kuchayadi. Professor
-
o‘qituvchilar va talabalarni tushunish mumkin,
ularning ishi aynan ruhiy-
hissiy yo‘nalishda. Shuning uchun bu ta’lim tizimi ichida
“psixologik yonish”dan qiynaluvchilar ko‘p, bunday holatdan umuman chiqib ketish
uchun psixologiya uslublari talab etiladi. Bunday holatning asoratini tuzatishdan ko‘ra,
oldini olish osondir. Shuning uchun professor-
o‘qituvchilar, talaba yoshlarga psixologik
bilimlarning z
aruriyati yaqqol ko‘rinib turadi. Shu kabi psixologik muammolarning
oldini olishiga psixologik salomatlik va psixologik xavfsizlik qoidalariga rioya qilishlari
286
uchun oliy ta’lim muassasalarining psixologik xizmatini kuchaytirish, psixologik trening
mashg‘u
lotlarini doimiy olib borish, psixologik maslahat ishlarini tashkil etish lozimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati:
1. Дюи Дж. Психология и педагогика мышления (Как мы мыслим)/ Пер. с
англ. –
М., 1999.
-
187 с.
2. Karimova V. Psixologiya. O‘quv qo‘lla
nma.
–
T.: 2002.
SHARQONA TARBIYA METODLARI VA UNING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI
Jabborov X.X., TDSHU dosenti, psixologiya
fanlari bo‘yicha falsafa doktori
,
O’zbekiston
Annotasiya.
Mazkur maqolada yoshlarda milliy tarbiya shakllanishida
qo‘llaniladigan 44 ta sharqona metodlar va qo‘llanilishi sharqona tarbiyaga zid bo‘lgan
13 ta metodning ijtimoiy-psixologik jihatlari ilmiy asoslangan. Shuningdek mazkur
maqolada zamonaviy va milliy
tarbiya borasidagi o‘ziga xos tendensiyalar bilan
tanishishingiz mumkin.
Klit so`zlar:
tarbiya, metod, fazilat, axloq, milliy tarbiya, milliy xarakter, g‘oya,
mafkura
Yoshlarda milliy tarbiyalashning psixologik-pedagogik omillari va metodlari
haqida gap
ketganda beixtiyor taniqli o‘zbek ma'rifatparvari Abdulla Avloniyning
“Tarbiya biz uchun yo hayot
- yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat
masalasidir” degan chuqur ma'noli so‘zlari inson e'tiborini tortadi [2
; 108-118-b.].
Bugungi kunda ijtimoiy fanlarda inson omili va uning ijtimoiy-psixologik jihatlari
bo‘yicha zamonaviy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ularning aksariyat qismida shaxs
ma'naviy va axloqiy tanazzulning asosiy omillari bo‘yicha har xil qiziqarli empirik
ma'lutolar qo‘lga ki
ritilmoqda, lekin bularning ichida odamni tashvishga soladigan bir
qaraganda e'tiborsizdek tuyiladigan, lekin oqibati insoniyat uchun juda katta ma'naviy
tanazzulga, johillikka olib boradigan bir omil, ya'ni tarbiya masalasiga e'tiborsizlik illati
millatla
rning axloqiy tannazulining asosi desak hecham mubolag‘a bo‘lmaydi.
Shuning uchun biz mazkur maqolamizda yoshlarda ijobiy fazilatlarni
tarbiyalashnig metodologik jihatlari, yoshlarni milliy tarbiya masalasiga munosabatlari
hamda hamda milliy tarbiya metodlarini tadqiq qilishga alohida e'tibor qaratdik.
Mazkur masalani dolzarlibligini “Uzluksiz ma'naviy tarbiya” konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risidagi Vazirlar Mahkamasining 1059
-son qarori bilan ham izohlash
mumukin. Mazkur konsepsiyada bugungi yoshlarimizning shaxsiy va ijtimoiy farovon,
baxtli hayot qura olishlari uchun zarur bo‘lgan aniq fazilatlar majmui belgilab berildi.
Bu haqda Qarorning 2-bandida Konsepsiya va uni amalga oshirish chora-tadbirlar
rejasini amalga oshirishning ustuvor yunalishlaridan bi
ri etib “Yoshlarda Vatanga
sadokat, tadbirkorlik, irodalilik, mafkuraviy immunitet, mehr-oqibatlilik, mas'uliyatlilik,
bag‘rikenglik, huquqiy madaniyat, innovasion fikrlash, mehnatsevarlik kabi muhim
fazilatlarni bolalikdan boshlab bosqichma-bosqich shakll
antirish” [1] ta'kidlangan.
Bu davlatimizning yoshlar tarbiyasiga yondashishda maqsadli innovasion
yondoshuv bo‘lib, tarbiya jarayonini ilmiy asosga qurilishini va milliy tarbiya masalasida
uning ijtimoiy-psixologik indikatorlari ishlab chiqishimizni talab qiladi.
