DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
79
ULUG‘BEK HAMDAM LIRIKASIDA SOMATIZMLARNING BADIIY
FUNKSIYASI
Saypidinova Mexmonoy
Buxoro shahar
35-IDUM ona tili va adabiyot fani o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16916962
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Ulug‘bek Hamdam she’rlaridagi
somatizmlar tahlilga tortiladi. Somatizmlarning badiiy matnda qo‘llashdagi
ijodkor mahorati tahlil qilinib, ularning she’rdagi funksiyalari aniqlanadi.
Kalit so‘zlar:
somatizm, funksiya, matn, metafora, ifoda tarzi, somatik
birliklar.
Annotation:
This article analyzes somatisms in the poems of Ulugbek
Hamdam. The creative skill of using somatisms in the artistic text is analyzed,
and their functions in the poem are determined.
Keywords:
somatism, function, text, metaphor, style of expression, somatic
units.
Аннотация:
В статье анализируются соматизмы в стихотворениях
Улугбека Хамдама. Анализируется творческое мастерство использования
соматизмов в художественном тексте и определяются их функции в
стихотворении.
Ключевые слова:
соматизм, функция, текст, метафора, стиль
выражения, соматические единицы.
Somatizmlar asrlar davomida badiiy adabiyotda qo’llanib kelinayotganiga
guvoh bo’ldik. Ular badiiy nutqda sifatlanishi qanday holatidan darak bersa,
tasvirlanishi esa kishilar xarakteri, fe’l-atvori, jamiyatdagi ro’li va o’rnini ifoda
etadi. shuningdek, oyoq ham insonning muhim tana a’zosi hisoblanadi. U orqali
inson yurish harakatini amalga oshiradi. Ulug’bek Hamdam she’rlarida boshqa
somatik birliklarga nisbatan oyoq somatizmi kamroq qo’llangan. Quyida oyoq
somatizmi qo’llangan, sifatlangan misralarni tahlilini ko’rib chiqamiz.
Orzular armoni ko’ngilni yoqar,
ichim lovillaydi,
lovillar tash ham.
Yillarim o’tindek yo’limga yog’ar,
oyoqlar charsillar,
sharsillar bosh ham
1
…
“Najot haqida qo’shiq” she’rda qo’llangan oyoq somatizmi sifatlanishida
yillar davomida yurib-yurib charchagani ifodalanadi. Xalq orasida qattiq
charchasa zirillab oyog’i og’igan kishilar oyoqlarim charsillab yonyapti
iborasidan foydalanadi. Shoir bu o’rinda yillarni o’tinga o’xshatib, har bir
yurayotgan yo’liga sochilib, yonib oyoqlarini yondirayotganini tasvirlaydi.
“Ko’ngil esa…” she’rida ikki o’rinda oyoq somatizmidan fodalanadi:
1
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 36-bet
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
80
Ilgari meni suyab turishardi,
Qo’llarimdan, oyoqlarimdan.
Yelkalarim erkin emasdi,
Ushlab turar edi uni ham kimdir
2
…
Oyoq somatizmni ba’zi so’zlar bilan birikib, ibora sifatida qo’llanadi.
Oyog’idan chalmoq - yiqitmoq, oyoq qo’ymoq – behurmat qilmoq, oyog’ini qo’lga
olmoq – shoshilmoq kabi. Bu o’rinda oyog’idan suyashlik, madad berish, qo’llab-
quvvatlash ma’nosini ifoda etadi.
Tortib oldim oyoqlarim ham,
Yelkalarim tortdim tayanchdan.
Men o’zimga suyandim, birdan
Men yig’ladim so’ngsiz quvonchdan
3
!..
Ushbu misralar Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonida keltirilgan:
O’z vujudingga tafakkur aylagil,
Har ne istarsen, o’zingdan istagil
4
;
yoki Mavlono Rumiyning:
Narsa yo’qki, xoriji olam erur,
Har ne istarsan o’zingda jam erur, baytlari bilan g’oyaviylik kasb
etadi
5
.
Inson biror narsani oldiga maqsad qo’ysa, odamlardan emas, o’zidam izlab
harakat qilsa, maqsadiga erishadi. Haqiqatdan ham biz suyangan hamma narsa
qulashi mumkin, kimgadir suyanish o’ziga ishonchni susaytiradi. O’ziga, o’z
kuchiga ishongan kishi doimo g’olib bo’ladi.
Boshdin-oyoq gunohga botdim,
Aritguvchi savolim qani
6
?
“Men savolman…” she’rida boshdan-oyoq juft so’zlar shaklida qo’llangan
somatik birlik tasavvufona ohangda yozilgan bo’lib, lirik qahramonning o’z-
o’zini savolga tutishi natijasida hamma qilayotgan ishlarim gunoh degan iqrorga
kelishiga savob bo’lgan.
Yaproqlarning qo’shig’ini ema-ema
Shaffof bo’lib qolibdi-ku yuraklarim.
Odamlarning orasida yuray desam,
Bardosh bermas tizzalarim, bilaklarim
7
.
“Baxtli bo’lay derdim” she’rida tizza somatizmi qo’llanadi. Tizza – oyoqning
bukiladigan, boldir bilan son qo’shiladigan joyi
8
. Oyoqning harakatidagi muhim
tana a’zosi. Lirik qahramonning yuragini shaffofligi e’tiborni tortadi. Shaffof so’zi
2
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 44-bet
3
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 44-bet
4
Navoiy Alisher. Lison ut-tayr. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1991. 151-bet.
5
Fish Rashid. Jaloliddin Rumiy. Tarixiy-biografik roman. – Toshkent: 1986. 154-bet.
6
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 67-bet
7
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018. – 185-bet
8
O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 jildlik. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, - davlat ilmiy nashriyoti, 2006
DEVELOPMENT AND INNOVATIONS IN SCIENCE
International scientific-online conference
81
bu juda ham nozik, ingichka, nasif narsalarga nisbatan qo’llanadi. Hayoti
davomida odamlardan zarar ko’rgan, dil og’riqlarini boshidan kechirgan
qahramonning yuragi shaffof holga kelib qolgan. Shuning uchun ham
odamlarning orasida yurishga tizzalarning kuchi, chidami yetmaydi. Chunki
odamlar orasida do’stman deb ham oyoqdan chalib yiqituvchilar hamma
zamonlarda uchrab turadi.
Umuman olganda, o’tkir qalam sohibi Ulug’bek Hamdam
somatizmlarni tasviri, ifodasi, tasvirlanishidan katta moharat bilan foydalangan.
Ularda noziklik, ko’p o’rinda oyoqlari bilan emas, yuragi bilan yurib yashayotgan
shoirni ko’ramiz. Zero, shoir o’zi aytgandek:
Yuragimni mash’aldek,
Ko’targancha boshimga
Tunni kechib o’tgumdir
9
.
Misralardan anglashimiz mumkinki, Ulug’bek Hamdamning yolini
yoritguvchi chirog’i uning qalbi, yuragidir. Qalbi bilan yashagan inson, go’zallik
bilan yashaydi. Go’zallikni ulashadi.
Adabiyotlar:
1.Navoiy Alisher. Lison ut-tayr. – Toshkent: Adabiyot va san’at, 1991
2.Fish Rashid. Jaloliddin Rumiy. Tarixiy-biografik roman. – Toshkent: 1986
3.Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018
4.O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 jildlik. “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, -
davlat ilmiy nashriyoti, 2006
9
Hamdamov U. Eski dunyo va yangi men: saylanma. – T.: Yangi asr avlodi, 2018.
