ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
155
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ASPEKTUAL KONSEPSIYANING RIVOJLANISH TARIXI
Muratova Manzura Islamovna,
QarshiDU katta o’qituvchisi,
+998 95 480 27 27
Annotatsiya:
Maqolada zamonaviy tilshunoslikning diqqat markazidagi masalalardan
biri aspektual konsepsiya, uning sentaktik fremlari va kognitiv modellashuvi tadqiqot obekti
sifatida olingan. Vaholanki, kognitiv tilshunoslikning asosiy birligi konsept sanaladi va
lingvistik hodisaning semantik jihatlarini to‘la o‘rganmay turib, uning mohiyatini shuningdek,
tabiatini to‘la ochib bo‘lmaydi.
Kalit so‘zlar:
konsepsiya, sintaktik freym, kognitiv model, mental tizim, neytral
munosabatlar, natijaviylik konsepsiyasi, iterativlik konsepsiyasi.
Kognitiv tilshunoslikda konsepsiya, sintaktik freym, kognitiv model kabi tushunchalarga
murojaat qilish nafaqat aspektuallik turlari va vositalari haqida to‘liq ma’lumot olishga, balki u
yoki bu konstruksiya nima uchun ishlatilishiga yordam beradi. Konsepsiya atamasiga kognitiv
atamalar lo‘g‘atida quyidagicha ta’rif beriladi: “konsepsiya - bu bizning ongimizning aqliy yoki
psixologik resurslari birliklarini va inson bilimi va tajribasini aks ettiruvchi axborot tuzilmasini
tushuntirishga xizmat qiluvchi atama”.
Konsepsiya atamasni ilk bor S.A.Askoldov qo‘llagan bo‘lib, unga “...bir tur yoki boshqa
turdagi tushunchalar xaqida fikrlash jarayonini o‘zida
aks ettiradigan birlikdir”, deb ta’rif
beradi. Tilshunoslikda esa konsepsiya atamasini birinchilardan bo‘lib, R. Jekendofning (Rey
Jekendoff) “What is a concept, that a perso may prasp it” (1989)asarida, J. Lakoffning (George
Lakoff) “Mataphors we live by”, (1980) asarida, J. Miller, J.Bruner, R.Langaker va
boshqalarning asarlarida uchratish mumkin.
Xozirgi kunga kelib, konsepsiyaga bag‘ishlangan ko‘pgina nazariy va amaliy ishlar
mavjud. Jumladan, YE. S. Kubryakova konsepsiyaga quyidagicha ta’rif beradi: "konsepsiya - bu
bizning ongimizda mavjud bo‘lgan ma’lum bir ma’no, g‘oya demakdir. Asosiysi, bunday g‘oya
anglash jarayonida operativ birlik sifatida mavjud bo‘ladi va butunlay mustaqil va boshqalardan
aniq ajralib turadi”.
Konsepsiya o‘zbek tilshunoslari N.Maxmudov, Sh.S.Safarov,
A.YE.Mamatov,
M.B.Mamatov, H.Q.Yusupov va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan bo‘lib, Sh.S.Safarov uni
“moddiy dunyo idroki ayni paytda idrok etilayotgan predmet – hodisalar haqida tushunchaning
tug‘ilishini, keyinchalik ushbu tushuncha mental namuna konsept sifatida shakllanib, moddiy
nom olishi” deb ta’riflaydi. H.Q.Yusupov “tashqi yoki ichki dunyodagi biror bir narsa yoki
hodisa haqidagi ongimizdagi bilimlar majmuasi, u haqidagi obrazlar va unga bo‘lgan ijobiy,
salbiy, neytral munosabatlar, ya’ni baholashlardir”, deydi. M.B.Ergashev esa uni “bir vaqtning
o‘zida ham psixologik, ham kognitiv - semantik va lingvokognitiv jihatlarni namoyon etuvchi
ko‘p qirrali va ko‘p qatlamli mental tizim” sifatida ta’riflaydi. (Ergashev, 2024)
Aspektual konsepsiyalar tuzilishi haqida YE. S. Kubryakova “Tilda konseptual tizimlarni
muqobil vositalar bilan amalga oshirishning o‘ziga xos xususiyati bir xil mazmunni tilda
yetkazish mumkinligidir”, degan juda qiziqarli fikrni bildirgan. Bundan tashqari, ma’lum bir
tushuncha inson tafakkuri uchun qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, unda lingvistik vositalar va
lingvistik shakllar tizimi shunchalik murakkabroq ifodalash mumkin”. (Kubryakova, 2004).
T.V.Beloshapkova aspektual konsepsiyani bir qadar chuqurroq o‘rganib, uni to‘qqiz
konsepsiyalar majmuidan: “namoyon bo‘lish darajasi”, “boshlanish”, “davom etish”,
“yakunlash”, “birlik”, “davomiylik”, “natijaviylik”, “takroriylik” va “meyor”dan iboratdir”,
(stepen proyavleniya, nachalo, prodoljeniye, konets, yedinichnost, dlitelnost, rezultativnost,
povtoryayemost, sootnosheniye s normoy) deydi. (Beloshapkova, 2007). Olima bu
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
156
Samarkand State Institute of Foreign Languages
konsepsiyalarni ikki elementar va elementar bo‘lmagan guruhga ajratadi. Elemintar guruhga
“boshlanish”, “davom etish”, “yakunlash”, “birlik” va “davomiylik”ni hamda elementar
bo‘lmagan guruhga “namoyon bo‘lish darajasi”, “natijaviylik”, “takroriylik”, “meyor bilan
munosabat”ni kiritadi. Shuningdek u, strukturaviylik nuqtai nazaridan konsepsiyani ikki guruhga
bo‘ladi: oddiy (so‘z bilan ifodalangan) va murakkab (so‘z, iboralar, jumlalar va matnlarda
taqdim etiladigan).
Quyida biz T.V.Beloshapkova nazriyasiga asosan to‘qqiz turdagi konsepsiyani ingliz va
o‘zbek tilidagi badiiy adabiyotlardan keltirilgan misollarda ko‘rib chiqamiz.
Boshlanish konsepsiyasi –
ish – harakatning boshlanishini anglatib, bir so‘z, sodda gap
bilan ifodalanadi. Ingliz tilida start, begin, commence fe’llari bilan ifodalanadi:
Several times
Thornton started to speak,..(J.London, p.52); Men gasped and began to breathe again,
(J.London, p.66); – Ketdik. (O‘.Hoshimov, 7 - b.); Mashina bir silkindi-yu, shiddat bilan yurib
ketdi. (O‘.Hoshimov, 7 - b.);
Davom etish konsepsiyasi
sodda gapda ifodalanadi va ish – harakat ma’lum bir vaqt
oralig‘ida davom etadi. Ingliz tilida continue, go on, endure, lengthen fe’llari shuningdek
davomli zamon fe’l konstruksiyasi ( to be + verb + ing ) bilan ifodalanadi:
For half a day this
continued. (J.London, p.75); He was whining softly (J.London, p.80); o‘zbek tilida boshladik,
ketdik, v.h.k. fe’llar va gapning kesimiga – yapti, qo‘shimchasini qo‘shish orqali yasaladi: –
Menga qarang, qayoqqa ketyapmiz o‘zi? (O‘.Hoshimov, 7 - b.).
Birlik konsetsiyasi
ish-harakatning namoyon bo‘lishining yagonaligini ko‘rsatish orqali
uning miqdoriy xususiyatini bildiradi. U so‘z va sodda gap, matn orqali uzatiladi:
“Can you lend
me a thousand?” he asked, almost in a whisper. “Sure,” answered O’Brien,... (J.London, p.63);
Murodjon qolipni yerga uloqtirgancha shu tomonga yugurdi. O‘n qadamcha yugurgandan keyin
qattiq hatladi. Nasiba o‘rtada ariq borligini endi idrok etdi. (O‘.Hoshimov, 8 - b.).Ushbu
matnlarda ish – harakat bir marta sodir bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin.
Davomiylik konsepsiyasi
harakat yoki holatning miqdoriy xarakteristikasini uning
vaqtinchalik belgilanish o‘lchovini ko‘rsatish orqali bildiradi. U har - xil qisqa lahzali yoki ancha
uzoq vaqt deb hisoblash mumkin.
The crowd was watching curiously. The affair was growing
mysterious. It seemed like a conjuration. (J.London, p.65); Nasiba hamon haykaldek qotib turar,
ro‘parasidagi mana shu odam, loyga belangan mana shu kishi eri ekaniga – Murodjon akasi
ekaniga hecham ishongisi kelmasdi. (O‘.Hoshimov, 8 - b.).
Natijaviylik konsepsiyasi
harakatning sifat va miqdoriy xususiyatlarini bildiradi.
Boshqa konsepsiyalardan farqli o‘laroq, u ikki turdagi - to‘liq va to‘liq bo‘lmagan natijaga
(maqsadga) erishish shakldan iborat. Ingliz tilida natijaviylik tugallangan (perfect tense) zamon
bilan ifodalaniladi.
He had earned it, and he would not be content with less. (J.London, p.34);
From his St. Bernard father he had inherited size and weight, but it was his shepherd mother
who had given shape to that size and weight. (J.London, p.73). O‘zbek tilida esa ega bo‘lmoq,
muvaffaq bo‘moq, qozonmoq, erishmoq, yetishmoq v.h.k. fe’llar bilan ifodalaniladi: Ular ancha
narsaga ega bo‘lishdi. To‘y qilishdi, ota-onasi xohlaganicha, Nasiba istagancha orzu-havas
ko‘rishdi. (O‘.Hoshimov, 10 - b.).
Meyor bilan uyushganlik konsepsiyasi
harakatning miqdoriy xarakteristikasini bildiradi.
U ikki "meyordan ko‘proq"/"meyordan kamroq" variantda taqdim etiladi: Ingliz tilida many,
much, more, the most, less, the least ravishlari bilan qo‘llaniladi:
But it was Dave who suffered
most of all. (J.London, p.34); He saw the movement, or heard sound, and responded in less time
than another dog required… (J.London, p.73); O‘zbek tilida unchalik, bir oz, bir qadar, ozroq,
ancha – muncha, anchagina, v.h.k. daraja miqdor ravishlari bilan ifodalanadi:
Avvalo,
Murodjonning otasi yo‘qligi qiz tomonga unchalik ma’qul kelmadi. (O‘.Hoshimov, 3 - b.);
Nasiba juda hijolatli ahvolda qoldi. (O‘.Hoshimov, 10 - b.).
Takroriylik (interativ) konsepsiyasi
harakatning miqdoriy xususiyatini bildiradi. Yuqorida
aytib o‘tilganidek, miqdoriy o‘zgarishlar ma’lum bir darajani, baholashni talab qiladi, shuning
uchun markazdagi meyor tushunchasi bilan "ko‘p-kam" baholash shkalasidan tashqari, vaziyatni
hamda takrorlanishni hisobga olgan holda miqdoriy aniqlik ham kerak bo‘ladi.
ILMIY VA PROFESSIONAL TA’LIM JARAYONIDA MULOQOT, FAN VA MADANIYATLAR
INTEGRATSIYASI
157
Samarkand State Institute of Foreign Languages
Ko’rinib turibdiki, ba’zi aspektual konsepsiyalar insoniy muloqot uchun muhimroq bo‘lsa,
boshqalari esa kamroq ahamiyatga ega. Shunday ekan, namoyon bo‘lish darajasi (harakat, belgi,
holat) tushunchasi miqdoriy o‘zgarishlarni bildiradi. Tildagi miqdoriy o‘zgarishlar qandaydir
darajani talab qilganligi sababli, baholash markazidagi meyor tushunchasi bilan "ko‘p - kam"
baholash shkalasi paydo bo‘ladi. Shuning uchun, ko‘rib chiqilayotgan konsepsiya elementar
emas - bu "ko‘p - kam" reyting shkalasida baholanadigan namoyonlik darajasi hisoblanadi.
(Beloshapkova, 2007)
Semantika nuqtai nazaridan, aspektuallik kategoriyasi ikki guruh konsepsiyalar miqdor
va sifat kabi ikki turdagi xususiyatlar orqali birlashtiriladi. Miqdoriy xususiyatlarni bildiruvchi
konsepsiyalar - namoyon bo‘lish darajasi, birlik, davomiylik, natijaviylik (variant to‘liq
bo‘lmagan natija), takroriylik meyor bilan bog‘liqlik bo‘ladi. Sifat xususiyatlarni bildiruvchi
konsepsiyalar boshlanish, davom etish, yakunlash, natijaviylik (natijaga/maqsadga erishish
varianti) sanaladi. Konsepsiyalarning ikkala guruhi ham miqdorning sifatga aylanishiga abadiy
intilishi bilan birlashadi; miqdor va sifat bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Aytish kerak ki,
aspektual konsepsiyalarni semantik jihatdan sodda, ya’ni inson muloqoti va tafakkuri asosida
yotgan leksik universallar to‘plami deb tasniflash mumkin. (Vejbitskaya, 1996)
Shunday qilib, aytish mumkinki, namoyon bo‘lish darajasi, boshlanish, yakunlash, birlik,
davomiylik, meyor bilan munosabat konsepsiyalari murakkab konsepsiya sanaladi. Natijaviylik
va takroriylik konsepsiyalari murakkab shakllanishlar bo‘lib, variantlardan biri murakkab,
ikkinchisi esa oddiy bo‘ladi. Murakkab variantlar quyidagilardir: to‘liq bo‘lmagan natija
(natijaviylik konsepsiyasi), takroriylik (iterativlik konsepsiyasi). Oddiy konsepsiya -
davomiylikdir. Shuningdek, aspektuallik kategoriyasining konseptual tuzilishi tilning konseptual
tizimining asosiy darajasiga tegishli ekanligini ko’rish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ergashev M.B. International scientific and practical conference “Methodology of teaching
foreign languages. Traditions. Problems and their solutions”March 15. 2024
2. Белошапкова Т. В. Когнитивно-дискурсивное описание категории аспектуалности в
современном русском язике. - М. : УРСС, 2007. - 328 с. - библиогр. : С. 297 – 313.
3. Вежбитская А. Язик. Культура. Познание / А. Вежбитская. М., 1996.
4. Кубрякова Е. С. Об установках когнитивной науки / Е. С. Кубрякова // Известия АН. 2004.
т. 63, М З. с.
5. Кубрякова Е. С. Язык и знание / Е. С. Кубрякова. М., 2004. С. 316
6. Safarov. Sh.S.Kognitiv tilshunoslik. Jizzax, Sangzor – 2006y. 208 – b.
7. Шомуродова, Ш. Ж., Назарова, Н. Б., & Акрамова, К. (2020). Barriers of teaching foreign
languages in junior classes. Евразийский научный журнал, (6), 63-65.
8. JAHONOVNA, S. S., FURQATOVNA, S. Y., & QIZI, X. Z. X. Make Use of Interactive Forms
and Methods in Teaching a Foreign Language. JournalNX, 6(11), 260-263.
9. Шомуродова, Ш. (2018). Роль инновационных технологий в широкомасштабной
реформации образовательного процесса. Иностранная филология: язык, литература,
образование, 3(2 (67)), 30-33.
10. Jahonovna,
S.
S.
(2022).
FEATURES
OF
SEMANTIC
AND
STYLISTIC
TRANSFORMATIONS OF STABLE WORD COMBINATIONS. International Journal of Early
Childhood Special Education, 14(7).
11. Jahonovna, S. S., & Avazbekovna, I. M. (2024). The importance of terminology in the study of
specialized language. Science and innovation, 3(Special Issue 19), 279-282.
12. Мирсанов, Г. К. (2009). Инглиз ва ўзбек тилларида юриш-ҳаракат феълларининг акционал
ва аспектуал хусусиятлари. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф.
