Olamning lisoniy tasvirida ikkilamchi interpretatsiya

CC BY f
28-31
30
16
Поделиться
Юлдашев, А. (2022). Olamning lisoniy tasvirida ikkilamchi interpretatsiya. Развитие лингвистики и литературоведения и образовательных технологий в эпоху глобализации, 1(1), 28–31. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/dllseteg/article/view/5438
Акмаль Юлдашев, O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

PhD, dotsent

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Jahon tilshunosligida so‘z yasalishi muammosi turli tillar misolida chuqur o‘rganilgan. Biroq ta’kidlash joizki, ko‘chma ma’noli til birliklarining olam lisoniy tasvirini aks cttirishdagi o‘mi muammosi yctarli darajada tadqiq etilmagan.


background image

Respublika ilmiy-amaliy konferensiya

28

OLAMNING LISONIY TASVIRIDA IKKILAMCHI INTERPRETATSIYA

Yuldashev Akmal Gulamjanovich

O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti

PhD, dotsent

E-mail: akmal1909@mail.ru

Jahon tilshunosligida so‘z yasalishi muammosi turli tillar misolida chuqur

o‘rganilgan. Biroq ta’kidlash joizki, ko‘chma ma’noli til birliklarining olam lisoniy
tasvirini aks ettirishdagi o‘rni muammosi yetarli darajada tadqiq etilmagan.

B.Uorf “olamni idrok etish usuli sub’ektlarning qanday tillarda fikrlashiga

bog‘liqdir” [9, 174] deb ta’kidlagan edi. V.A.Maslovaning fikricha, olamning lisoniy
tasviri – millatning umummadaniy boyligi, u aniq tuzilmaga ega bo‘lib ko‘pqirrali
hisoblanadi. Aynan olamning lisoniy tasviri insonning ichki va tashqi dunyosini aks
ettiradi [8, 79]. Abdulla Avloniyning so‘zlari bilan aytganda, “Har bir millatning
dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotdur. Milliy tilni
yo‘qatmak millatning ruhini yo‘qotmakdir” [1, 60]. Albatta, olamning lisoniy tasviri
tillar qiyosida yorqin namoyon bo‘ladi.

“Olamning lisoniy tasviri” terminining asoschisi L.Vaysgerber “har bir tilda til

sohibining olamga nisbatan nuqtai nazari ifodalanadi” [5, 111-112] deb ta’kidlagan
edi. L.Vaysgerber izidan M.M.Makovskiy ushbu masalaga quyidagicha fikr bildiradi,
shaxs olamning o‘zi bilan emas, uning ifodalanishi, kognitiv tasvirlari va modellari
bilan munosabatda bo‘lishini ta’kidlab, olamning lisoniy tasviri olamni ko‘rayotgan
xalq prizmasi, madaniyati va tili orqali namoyon bo‘ladi [7, 16]. G.V.Kolshanskiy
fikriga ko‘ra “Doimo rivojlanib turuvchi, olam haqidagi bilimlar va tasavvurlarning
birinchi navbatda aniq tabiiy tilda ifodalanuvchi tizimi olamning lisoniy tasviri
hisoblanadi” [6, 47]. Darhaqiqat, har bir madaniyatga tabiatni ko‘rish va o‘rganish
borasida mutlaqo individual yondashuv xos yoki har bir madaniyatning o‘ziga xos
tabiati borki, unga hech bir boshqa insonlar ega emas. Shuningdek, har bir madaniyat,
har bir alohida inson o‘ziga xos va betakror tarixga ega.

Olam lisoniy tasviri shakllanishida tilning lug‘at boyligi, shu jumladan, ma’nosi

ko‘chimga uchragan til birliklarining alohida o‘rin tutishi e’tirof etib bo‘lingan
haqiqatdir. Obyektiv olamni nomlashda inson ularning ma’no ko‘lami, tuzilishini
e’tiborga olgan holda yondashadi. Tilda yangi so‘zlar u yoki bu xalqning madaniy,
tarixiy tajribasi aks etgan voqelikni obrazli qabul qilishi natijasida yuzaga kelishi
mumkin. Nomlashda voqelikning o‘ziga xos jihatlarini tanlash tasodifiy jarayon
emas. Nomlash jarayoniga ushbu voqelikni ma’lum xalq tomonidan his etilishi jiddiy
ta’sir ko‘rsatadi. Milliy o‘ziga xoslik til birliklarining metaforiklashuvi jarayonida
namoyon bo‘ladi. Mazkur holatlarni ko‘chma ma’noli so‘zlar misolida tahlil qilish
qayta idrok etilgan olamning lisoniy tasvirini ifodalash imkonini beradi.

Har bir ko‘chma ma’noli so‘zlar inson faoliyatining nutqiy fikrlash, anglash va

atash jarayonini aks ettiradi, shuning uchun bunday leksik birliklarning tadqiqi bizni
o‘rab turgan borliq qanday qilib qismlarga ajralishi va nomlanishi, odatda, bunday
alohidalanish qanday tamoyillar asosida ro‘y berishi borasida hukm chiqarish
imkonini beradi. Ko‘chma ma’noli so‘zlarni o‘rganish inson tomonidan predmetning


background image

Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari

29

qaysi belgisi unga xos va yaqqollik sifatida qabul qilinishini belgilash imkonini
beradi. So‘z yasalishining aniq modelini o‘rganish uni nomlash mohiyatini tahlil
qilishga yordam beradi, chunki har bir andoza bizni o‘rab turgan borliqdagi mavjud
munosabatlarning barchaga ma’lum turlarini umumlashtiradi.

Olam tasvirida predmetlar, holatlar, jarayon va xususiyatlarlarning barchasi ham

nomlanmagan bo‘lsa-da, alohida so‘z bilan atalganlarining hammasi u yoki bu sabab
bilan inson diqqat-e’tiborini jalb etgan. Demak, nomlashda voqelikning ayrim
jihatlarigina tanlab olinadi. Albatta olamning lisoniy tasvirini o‘rganishda
interpretatsiyaning o‘rni muhim sanaladi. Kognitiv tilshunoslik nuqtai nazaridan
interpretatsiya birlamchi va ikkilamchi interpretatsiyaga bo‘linadi. Birlamchi
interpretatsiya – bu insonning olamni idrok etishda faol, maqsadli ishtiroki, u bilan
muloqot qilish tajribasini sxemalashtiradi. Bu til yordamida bilim birliklarini
konseptlarga ajratishni va ularni umumiy lisoniy belgi bilan kategoriyalarga
birlashtirishni nazarda tutgan holda uning obyekt va hodisalarini birlamchi
konseptuallashtirish va birlamchi kategoriyalashtirish jarayonlarining interpretatsion
tabiatida namoyon bo‘ladi. Olamni birlamchi interpretatsiya qilishning natijasi – bu
tilning bevosita ishtiroki bilan amalga oshiriladigan tabiiy kategoriyalash tizimlari
bo‘lib, ular leksik sinflar va kategoriyalar tizimi shaklida amalga oshiriladi.

Ikkilamchi interpretatsiya natijasi, avval interpretatsiya qilingan obyektlar yoki

ularning individual xususiyatlarini subyektiv tushuntirishni ochib beradi [4, 21]
ikkilamchi konseptuallashtirish va kategoriyalashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan olam
haqidagi yangi bilimlar hisoblanadi [2, 29]. Ikkilamchi interpretatsiyaning obyekti –
olam, obyekt va hodisalar kategoriyalari haqidagi mavjud va allaqachon tilda
ifodalangan jamoaviy bilimdir. Uning natijasi – bu olamdagi obyektlar va hodisalar,
shu jumladan, ikkilamchi konseptuallashtirish va ikkilamchi kategoriyalashtirishga
ajratish jarayonlari bilan bog‘liq bo‘lgan yangi bilimdir [3, 8-9]. Ikkilamchi
interpretatsiya individual xususiyatga ega bo‘lib, ma’lum bir kishining individual
konseptual tizimidagi jamoaviy bilim va jamoaviy kognitiv sxemalarning
interpretatsiyasi sifatida namoyon bo‘ladi. Tildagi ma’nosi ko‘chimga uchragan til
birliklari aynan ikklamchi interpretatsiya hosilasi sanaladi. Quyida ingliz tilida

head

komponentli ma’nosi ko‘chimga uchragan qo‘shma so‘zlar tahlilga tortiladi.

Airhead

– “a stupid person” [OALD 2010: 33] (

air – havo, head – kalla

) ingliz

tilida mazkur leksema badiiy uslubda qo‘llaniladi, o‘zbek tilida esa u anglatgan
ma’no

esi yo‘q odam

so‘z birikmasi orqali ifoda etiladi.

Big-headed

– “a person who

is too proud and considers himself/herself so clever” [OALD 2010: 135] (

big – katta,

head – kalla, ed – suffiks

) ushbu yasama qo‘shma so‘zi o‘zbek tilida

takabbur,

dimog‘dor

sodda va yasama so‘zlari bilan beriladi.

Blockhead

qo‘shma so‘zi “a very

stupid person” [OALD 2010: 150] (

block – to‘nka, chig‘ir, head – kalla

) o‘zbek tilida

uning ma’nosi

ahmoq

so‘zi orqali beriladi.

Bonehead

qo‘shma so‘zi “a stupid person”

[OALD 2010: 161] (

bone – suyak, head – kalla

), o‘zbek tilida bu so‘z

o‘jar, qaysar

so‘zlariga to‘g‘ri keladi.

Deadhead

(

dead – o‘lik, head – kalla

) qo‘shma so‘zii

quyidagi ma’nolarni ifoda etadi: “1) stupid person; 2) someone who uses a free ticket
to go to an event or to travel, to remove dead flowers from a plant” [OALD 2010:
387] qo‘shma so‘zning birinchi ma’nosi o‘zbek tilida

zehni past

so‘z birikmasi orqali;

keyingi ma’nosi

imtiyozli, imtiyozi bor

birliklari orqali beriladi.

Egghead

qo‘shma


background image

Respublika ilmiy-amaliy konferensiya

30

so‘zi “a person who is very intelligent and is only interested in studying” ma’nosini
anglatadi [OALD 2010: 488] (

egg – tuxum, head – kalla

). Bu qo‘shma so‘z o‘zbek

tilida

aqlli

sodda so‘zi bilan ifoda etiladi.

Fathead

qo‘shma so‘zi esa “stupid person”

(

fat – semiz, head – kalla

) ma’nosiga ega. Bu qo‘shma so‘z ifoda etgan ma’no o‘zbek

tilida

nodon

sodda so‘zi orqali beriladi.

Loggerhead

qo‘shma so‘zi “in strong

disagreement” ma’nosiga ega [OALD 2010: 907] (

log – to‘nka, er – suffiks, head –

kalla

). Bu so‘z o‘zbek tilida

ahmoq, galvars

muqobiliga ega.

Talkinghead

qo‘shma

so‘zi “a person on television who talks straight to the camera” [OALD 2010:1580]
(

talking – so‘zlash, head – kalla

), o‘zbek tilida

diktor, suhandon

sodda so‘zlari bilan

ifoda etish mumkin.

Hardheaded

qo‘shma so‘zi “practical and realistic; not

sentimental” ma’nosini anglatadi [OALD 2010: 708] (

hard – qattiq, head – kalla, ed

– suffiks

). Ushbu qo‘shma so‘z ma’nosini o‘zbek tilida

ishbilarmon

qo‘shma so‘zi

yoki

tajribali odam

so‘z birikmasi orqali ifoda etish mumkin.

Hothead

qo‘shma so‘zi

“a person who is impetuous or easily becomes angry and violent” [OALD 2010: 754]
(

hot – issiq, head – kalla

).

Hothead

qo‘shma so‘zi o‘zbek tilida

qiziqqon, jizzaki

so‘zlari orqali ifoda etiladi.

Headhunter

qo‘shma so‘zi “a person who tries to

persuade someone to leave their job and take another job which has better pay and
more status” [OALD 2010: 717] (

head – kalla, hunt – ovlamoq, er – suffiks

), ushbu

yasama qo‘shma so‘zning ma’nosini o‘zbek tilida

tarjibali xodimlarni izlovchi

so‘z

birikmasi orqali ifoda etish mumkin.

Keltirilgan misollardan ma’lum bo‘ladiki, ingliz va o‘zbek tillaridagi qo‘shma

so‘zlar allomorf hisoblanadi. Chunki asosiy hollarda bir tildagi qo‘shma so‘zning
ma’nosi ikkinchi tilda sodda so‘z, yasama so‘z yoki so‘z birikmasi orqali ifoda
etiladi.

Shuningdek

ikkilamchi

interpretatsiya

asosan

modifikatsiyalashgan

kategoriyalar tizimida va turli darajadagi lisoniy birliklar va kategoriyalarning
funksional o‘zgarishi, jumladan ko‘chma ma’noli so‘zlar shular jumlasiga kiradi.
Birlamchi interpretatsiyaning ikkilamchi interprtatsiyadan farqi shundaki, ularning
interpretatsiya qilish obyekti, vositalari va maqsadlari interpretatsiyaning har ikki
turida bir biridan farq qiladi. Ikklamchi interpretatsiya hosilasi sifatida ma’nosi
ko‘chimga uchragan til birliklari olamning lisoniy tasvirini aks ettiradi.

Адабиётлар:

1. Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилд. Ҳифзи лисон. – Тошкент:

Маънавият, 1998. – 304 б.

2. Бабина Л.В., Дементьева А.Г. Метонимические и метафтонимические

модели вторичной интерпретации (на примере фитонимов английского и
русского языков) // IV International Forum on Cognitive Modeling, 11-18
September 2016, Lloret de Mar, Spain: Proceedings. Ростов н/Д: Фонд науки и
образования, 2016. С. 28-36.

3. Болдырев Н.Н. Антропоцентрическая сущность языка в его функциях,

единицах и категориях // Вопросы когнитивной лингвистики. 2015. № 1. С. 5-12.

4. Болдырев Н.Н. Интерпретация мира и знаний о мире в языке. //

Когнитивные исследования языка. Вып. XIX. C. 20-28.


background image

Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari

31

5. Вайсгербер Й.Л. Родной язык и формирование духа / пер. с нем., вступ.

ст. и коммент. О.А.Радченко. Изд. 2-е. Испр. и доп. – Москва: Едиториал УРСС,
2004. – 232 с.

6. Колшанский Г. В. Объективная картина мира в познании и языке. –

Москва: Наука, 1990. – 103 с.

7. Маковский М. М. Сравнительный словарь мифологический символики в

индоевропейских языках: Образы мира и миры образов. – Москва: Владос,
1996. – 416 с.

8. Маслова В.А. Лингвокультурология – Москва: Академия, 2001. – 208 с.
9. Уорф Б. Отношение норм поведения и мышления к языку. Перевод с

английского Л.П. Патан и Е.С. Турковой // Новое в зарубежной
лингвистике.Выпуск 1 – Москва, Издательство иностранной литературы, 1960.
– 464 с.

10. Oxford Advanced Learner`s Dictionary. Eighth edition. – Uk / India. Oxford

University Press, 2010. – 1796 p.

Библиографические ссылки

Авлоний А. Танланган асарлар. 2-жилд. Ҳифзи лисон. – Тошкент: Маънавият, 1998. – 304 б.

Бабина Л.В., Дементьева А.Г. Метонимические и метафтонимические модели вторичной интерпретации (на примере фитонимов английского и русского языков) // IV International Forum on Cognitive Modeling, 11-18

September 2016, Lloret de Mar, Spain: Proceedings. Ростов н/Д: Фонд науки и образования, 2016. С. 28-36.

Болдырев Н.Н. Антропоцентрическая сущность языка в его функциях, единицах и категориях // Вопросы когнитивной лингвистики. 2015. № 1. С. 5-12.

Болдырев Н.Н. Интерпретация мира и знаний о мире в языке. // Когнитивные исследования языка. Вып. XIX. C. 20-28.

Вайсгербер Й.Л. Родной язык и формирование духа / пер. с нем., вступ. ст. и коммент. О.А.Радченко. Изд. 2-е. Испр. и доп. – Москва: Едиториал УРСС, 2004. – 232 с.

Колшанский Г. В. Объективная картина мира в познании и языке. – Москва: Наука, 1990. – 103 с.

Маковский М. М. Сравнительный словарь мифологический символики в индоевропейских языках: Образы мира и миры образов. – Москва: Владос, 1996. – 416 с.

Маслова В.А. Лингвокультурология – Москва: Академия, 2001. – 208 с.

Уорф Б. Отношение норм поведения и мышления к языку. Перевод с английского Л.П. Патан и Е.С. Турковой // Новое в зарубежной лингвистике.Выпуск 1 – Москва, Издательство иностранной литературы, 1960. – 464 с.

Oxford Advanced Learner`s Dictionary. Eighth edition. – Uk / India. Oxford University Press, 2010. – 1796 p.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов