Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
40
ҚАДИМГИ ТУРКИЙ ТИЛДАГИ СИНОНИМ КОМПОНЕНТЛИ ЖУФТ
ОТЛАР СЕМАНТИКАСИ
(«Олтун ёруғ» асари мисолида)
Киличов Назарбай Раджапбаевич –
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat
universiteti
Ҳозирги туркий тилларда мавжуд бўлган жуфт сўзлар, умуман, сўзнинг
морфологик шакли қадимги туркий тил давридаёқ морфологик жиҳатдан
шаклланган. Қадимги туркий тил намуналарининг барчасида сўзларнинг
жуфтлашган ҳолда янги ясама сўзларни ҳосил қилишини мисол сифатида
келтиришимиз мумкин. Қадимги туркий тилда ҳам худди замонавий туркий
тиллардаги каби жуфт сўзлар орқали айтилмоқчи бўлган фикр, мазмун, маъно
таъкидланган, кучайтирилган, умумлаштирилган.
Жумладан, қадимги туркий тилдаги бир турдаги, яқин предметларнииг
номлари
58
асосида тузилган жуфт сўзларни “Олтун ёруғ” асари лексикасига
таяниб таҳлил қиламиз. Жумладан, асар лексикасидаги ‘bodunï qarasï’ – “халқи,
фуқароси”, ‘il qan’ / ‘ilik qan’ / ‘elig qan’ – “ҳукмдор, подшоҳ, хон”, ‘shlok
taqshut’ – “шеър, мисра, мадҳия, қасида”, ‘ög ana’ – “она”, ‘ög qang‘ – “ота-она”,
‘ana ata’
– “она-ота (она ва ота)”, ‘ash içgü’
– “зиёфат, тўй” каби луғавий
бирликларнинг семантикасини кўриб чиқамиз.
bodunï qarasï
. Ушбу жуфт сўз қадимги туркий тил манбаларидан кўпроқ
“Олтун ёруғ” асари лексикасига хос бўлиб, ижтимоий-сиёсий термин сифатида
мамлакатнинг “халқи, фуқароси” маъносида умумлашма маъно ифодалаш учун
қўлланилган:
bu tïltaghtïn ötkürü biz qamagh tört 12 m(a)xarançlar ötrü ol iliklärig
qanlarïgh 13 bodunï qarasï birlä busushsuz qadghu- 14 suz, inç mängilig qïlghay biz
– ўша сабабдан биз жамики тўрт 12 махаранчлар ўша подшоҳларни, хонларни
13 халқи, фуқароси билан ғам-ташвишсиз, 14 хотиржам, хурсанд қиламиз
59
.
Қадимги турк ижтимоий-сиёсий муҳитида “халқ” тушунчасини äl~el,
bodun~bodun, el-kün, el-ulus cўзлари ифода этган
60
. Жуфт сўз таркибидаги
bodun
компоненти қадимги турккий тилда 1) аҳоли; фуқаро; халқ; 2) халқ оммаси,
авом халқ; 3) миллат (
бирор этник жамоа
); 4) эл, халойиқ
61
маъноларини
ифодалайди ҳамда
bodun buqun, bodun qara, qara bodun, el bodun
жуфт
сўзларини ҳосил қилишда қатнашади. Шунингдек, жуфт сўз таркибидаги
qara
компоненти ранг маъносидаги сўз билан шаклдош бўлиб, “омма, оломон,
халойиқ, авом халқ, фуқаролик бошқаруви, халқ
62
” маъноларини ифодалайди
ҳамда
jïlqï qara
(чорва) жуфт сўзин ҳосил қилишда ҳам қатнашади.
58
Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. –Тошкент: Фан, 1975. 42-43-бетлар.
59
Шу ва бундан кейинги мисоллар қуйидаги манбадан олинади ҳамда асар бўлими кўрсатиб кетилади: Олтун
ёруғ. 1-китоб. Сўз боши, изоҳлар ва қадимги туркийдан ўзбекчага табдил муаллифи Насимхон Раҳмон. –
Тошкент: “Фан” нашриёти, 2009; Олтун ёруғ. 2-китоб. Сўз боши, изоҳлар ва қадимги туркийдан ўзбекчага
табдил муаллифи Насимхон Раҳмон. – Тошкент: MUMTOZ SO‘Z. 2013.
60
Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. – Тошкент, 2006 й.
34-б.
61
Древнетюркский словарь. – Л.:1969, С. 108.
62
Ўша асар, С. 424.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
41
“Олтун ёруғ” асарида
qara bodun
бирикмаси жуфт сўз эмас, балки
сифатловчи-сифатланмиш муносабатидаги битишувли сўз бирикмаси бўлиб,
“қора халқ” маъносини ифодалайди:
İnçip yalanguqugh 1 (ädgükärü ötlägü) ol
qamagh
qara
2
bodun
ïn
– Шу тариқа инсонга яхши(лик қилиш учун маслаҳат
беради), ўша жамики
қора
2
халқ
ига (VIII. 36а/b). Ёки:
Ädgügärü inçip ödläyür
4 qamagh
qara bodun
ïn
– Шу тариқа (у) жамики 4 қора халқини яхшиликка
даъват этади (VIII.37a).
il qan / ilik qan / elig qan.
Мазкур жуфт сўз ҳам қадимги туркий тил
манбаларидан кўпроқ “Олтун ёруғ” асари лексикасига хос бўлиб, “ҳукмдор,
подшоҳ, хон” маъноларини ифодалайди:
yir oruntaqï ilik qanïgh 20 bägig ishig
bodunugh qaragh köyü közätü tutmaqïngïz çin kirtü ärürmü 22 tip ayïtu y(а)rlïqadï
–
юртнинг подшоҳини, 20 бекини, амалдорини, халқини, оломонни муҳофаза
қилиб 21 сақлашингиз ҳақиқатми?” 22 деб сўради (III.33b). Қадимги туркий тил
луғатида (ДС.170) ушбу сўз жуфт сўз мифатида изоҳланмаган, аммо “Олтун
ёруғ” асарида
il/ ilik
ҳамда
qan
сўзлари бирга қўлланилиб, умумлашма маъно
ифодалайди ва жуфт сўз ҳосил қилган:
Birük il qan 14 bäg iishi bodun qara nomça
15 törüçä yorïsarlar
– Агар эл, хон, 14 беку амалдор, халқу оломон нўм бўйича,
15 қонун-қоида бўйича юрсалар (III. 34b).
shlok taqshut.
Ушбу жуфт сўз қадимги туркий тил луғатида умумий бир
маънога эга бўлиб, компонентлари ўзлашма сўз + ўз қатлам сўз шаклида
тузилган, “шеър” маъноларини ифодалайди. “Олтун ёруғ” асарида эса “шеър,
мадҳия” маъноларида қўлланилган:
Ol ilik bäg tünlä küntüz <ürüg>
63
uzatï
5 lïnxua çäçäk yolashuruqlugh ögdi 6 üzä turqaru üç ödki burxanlarïgh shlok
taqshutin ögär küyläyür 8 ärti
. – Ўша элиг кечаю кундуз узоқ 5 нилуфар гулга
қиёслагулик (даражада) мақтов 6 билан тўхтовсиз уч замондаги бурхонларни
7 шеърлар орқали мадҳ қилар, куйлар 8 эди (V. 1b). Жуфт сўзнинг
shlok
компоненти санскритча ‘şloka’ сўзидан олинган (ДС: 524), кўпроқ қадимги
туркий тилнинг уйғур ёзуви манбаларида учрайди. Ушбу сўз “Олтун ёруғ”
асарида “мисра, шеър, мадҳия, мадҳия” маъноларини ифода этган:
älik tümän
23
shloklug qamagh sànï tört yüz (... änä)tkäkçä nom bitiklärig 2(qalïsïz ötkür)üp
tawghaç tilinçä
3(äwitip
– Эллик туман 23 мисрали, жами миқдори тўрт юзта
ҳиндча нўм битигларни 2 (битта ҳам) қолдирмай, табғач тилига 3 (ўгирди)
(I.2a/b). Ёки:
bir shlok änätkäkçä azu türkçä
– бир мисра ҳиндча ёки туркча
(I.18a). Ёки:
Anta ötrü inça tip 3 shlok sözlädi
– Шундан кейин (у) қуйидагича
3 қасида айтди (VII.16a).
Taqshut / taγshut
компоненти эса қадимги туркий қатламга хос. Умуман,
буддизм таъсирида турк шеъриятида қадимги küg~kög, taqšut~tağšut,
qošuq~qošuğ, yïr~ïr билан бир қаторда šlok (<скр.šloka), padak (<скр.padaka),
käränt (<скр.grantha) сингари янги турлар ҳам шаклланди
64
.
ög ana.
Бу сўзлар бир хил маънога эга бўлса ҳам, матн доирасида лексик
дублетлар сифатида “Олтун ёруғ” асарида жуфт сўз кўринишида қўлланилган:
yükünmäkin yükünürm(ä)n yirtinçüning 4 yigingä ög analar 5 arasïnta qamaghdïn
63
Туркия нашрида шу сўз бор.
64
Содиқов Қ. Туркий ёзма ёдгорликлар тили: адабий тилнинг юзага келиши ва тикланиши. – Тошкент,
2006.179-б.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
42
yig adruq sän
– Таъзим этиб, сажда қиламан оламнинг 4 асл мақтови (билан),
оналар 5 орасида ҳаммадан яхшисиз (VII.19a). Ушбу жуфт сўзлар таркибидаги
ög
ва
ana компонентлар
асл туркийча луғавий бирликлари бўлиб, ҳар иккаласи
айни бир
хил “она” маъносини англатади (
қаранг:
ДС. 43; 378). Фикри
ожизимизча, улар қадимги туркий тил давридаёқ диалектал хосланишга эга
бўлган, яъни ҳар қайси алоҳида диалектларда қўлланилган ва тил тарихий
тараққиётида
ög
сўзи истеъмолдан чиққан,
ana
сўзи эса ҳозирги туркий
тилларнинг барчасида баъзи фонетик фарқлар билан сақланиб қолган
65
.
Sinonimlarning yuqoridagiday ko‘rinishlarining paydo bo‘lishida madaniy-tarixiy
muhit muhim rol o‘ynagani shubhasiz. Shu tufayli ham ma’lum bir leksik birlik
qadimgi turkiy tilda o‘rnashib, ma’no jihatdan shu so‘zga
teng boshqa so‘z
iste’moldan chiqa boradi. Madaniy-tarixiy muhit, o‘z navbatida, ma’lum bir davrdagi
til mezonini yaratadi
66
.
Шунингдек, “Олтун ёруғ” асарида
ög
ва
ana
компонентлари иштирок
қилган
ög qang, ana ata
жуфт сўзлар ҳам мавжуд.
ög qang:
inçip altï yol içintäki
16 ög qangqa qadash bolmïsh tïnl(ï)ghlarïgh 17 örlättim ämgättim isig özlärin –
18 tin öngi adïrtïm ärsär
– Шу тариқа олти йўл ичидаги 16 она, отага қариндош
бўлган жонзотларга 17 азоб бердим, жонларидан 18 эртароқ жудо қилдим (III.
5a). Ёки:
ärtmish ög qanglarïm ozghu qutrulghu üçün
– (оламдан) ўтиб кетган ота-
оналарига нажот бағишлаш учун (III. 37a).
ana ata:
Y(a)rlïqançuçï köngüllüg ana
ata yarïm küçüg asarlar
. – Марҳаматли қалбга эга бўлган она (ва) ота ярим
кучини оширадилар. (VIII. 29a)
ash içgü
. «Олтун ёруғ» асари тилидаги
ash
сўзи матн таркибида якка ҳолда,
бошқа сўзлар билан жуфтлашиб ёки мустақил сўзлар билан бирикиб, турли хил
маъновий муносабатларни ҳосил қилади. Масалан:
Kïn bir tushta
qïz ashu
11tïltaghïnta ud, qoyn, tonguz,
12qaz, ördäk taghïquda ulatï
13öküsh tälïm özlüglärig
ölürüp,
14ulugh
ash içgü
qïltï.
Àsh qïlu
15tükätmishtä kin on kün ärtmäzkän,
16ötrü
ol bäg bälingtäg,
17aghïr iglädi –
Сўнг вақти (келиб) қизининг тўй (бўлгани)
11 сабабидан сигир, қўй, тўнғиз, 12 ғоз, ўрдак, товуқ каби 13 кўплаб
жонзотларни ўлдириб, 14 катта зиёфат қилди. 15 Зиёфатни тугатгандан кейин
ўн кун ўтмасдан 16 ўша бек даҳшатли, 17 оғир хасталикка йўлиқди.
“Олтун ёруғ” асаридан олинган ушбу гапдаги
qïz ashu
бирикмаси
этнографик мазмундаги ‘кичик зиёфат, қизлар базми, қиз узатиш маросими,
тўй’ маъноларида
, ash içgü
сўзлари жуфтлашиб, ‘зиёфат, тўй’ маъноларида
, àsh
сўзи ҳам якка ҳолда “маросим” маъноларини англатган. Мазкур луғавий бирлик
ҳозирги туркий тилларда кенг ва тор маъноларда қўлланилади: умуман егулик,
таом маъносида кенг ва маълум бир овқат тури сифатида (масалан, палов ёки
суюқ овқат) тор маънода истифода этилади.
qashï qadashï.
Ушбу жуфт сўз “қавм-қариндоши, туғишганлари, уруғ-
аймоғи, дўст-ёрлари” каби маъноларни ифодалайди:
Anï körüp,
7qamagh qashï
qadashï
8bashlap kim ol törüdä yïghïlmïsh
– У(нинг аҳволини) кўриб, 7 ҳамма
уруғ-аймоғи 8 бошлашиб, бу маросимга йиғилган эдилар (I. 3a).
65
Исмаилов И. Туркий тилларда қавм-қариндошлик терминлари. – Тошкент: Фан, 1966. 12-б.
66
Rahmonov N., Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. –Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2009. 85-86-betlar
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
43
Умуман, қадимги туркий ёдгорликлар, хусусан, “Олтун ёруғ” асарининг
тил хусусиятлари, хусусан лексик қатлами ўзига хослигини аниқлашда
уларнинг маъно тараққиёти ва ҳозирги туркий тилларга муносабатини тадқиқ
этиш диахрон тилшунослик учун муҳим масалалардан биридир ҳамда
замонавий туркий тилли халқлар дунёқараши шаккланишидаги оламнинг
лисоний манзараси тасвирини ёритишда асосий манба ҳисобланади.
