Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
58
GAZETA MATNLARIDA NUTQ FE’LLARINING USLUBIY
XUSUSIYATLARI
Zuhra Jamalova
– Nukus DPI O‘zbek tili kafedrasi o‘qituvchisi
Fors tili gazeta matnlarida fe’lning barcha semantik guruhlari qo‘llanadi.
Mazkur maqolada nutq fe’llarining gazeta matnlarida qo‘llanishida o‘ziga xos
xususiyatlari tahlil qilinadi. Binobarin, nutq fe’llari barcha tillarda bo‘lgani kabi
fors tilida ham axborot yetkazishda faol qo‘llanuvchi vositalardan biri sanaladi
67
.
Nutq – inson faoliyati turlaridan biri. Faoliyat substansiya, holat yoki
xususiyat emas, balki jarayondir. Shu ma’noda nutq fe’llari ma’nosining asosiy
komponentlaridan biri jarayon tushunchasi hisoblanadi. Fors ti lidagi نتفگ
gapirmoq
fe’lining
“tildan foydalanish ko‘nikmasi (malakasi)ga ega bo‘lmoq”
ma’nosi ana shunday sememalar qatoriga kiradi. Bu semema strukturasi
“gapirish ko‘nikmasiga egalik”
va
“gapiruvchi (subyekt)”
komponentlaridan
iborat. Nutq fe’llarining boshqa ma’nolari bu sememaga nisbatan ancha
murakkab strukturaga ega: ular tarkibida gapiruvchi (subyekt), tinglovchi,
jarayon, mazmun kabi elementlar mavjudligi sezilib turadi. Lekin bu semantik
elementlarning mavqei barcha sememalar tarkibida bir xil emas. Nut q fe’llari
ma’nolari strukturasining turliligi mazkur fe’llarning semantik tomondan turlicha
guruhlanishini keltirib chiqaradi
68
.
Ma’lumki, publitsistik uslub boshqa uslublardan o‘zining ko‘p janrliligi
bilan ajralib turadi. Uning janrlari ichida axborot (informatsion) janri o‘ziga xos
o‘ringa ega. Axborot matni muhim voqealar haqida xabar berib, ma’lumotni
operativ ravishda yetkazib berishga yo‘naltirilganligi uchun fe’llarning faol
qo‘llanishini taqozo etadi. Axborot matnlarida fe’l semantikasi o‘ziga xos
xususiyat kasb etadi. Unda axborot, ta’kid va tasdiq ma’nosiga ega nutq fe’llari
asosiy o‘rinni egallaydi
69
.
D.Ahmedovaning “Fors tili so‘z turkumlarining gazeta matnlarida
funksional va uslubiy xususiyatlari” (Toshkent, 2018) nomli monografiyasida
Eron gazeta matnlarida faol qo‘llanuvchi نتفگ
“
aytmoq
”, ندرک دیکات
“
ta’kidlamoq
”,
نتشاد دیکات“
ta’kidlamoq
”, ندوزفا
“
qo‘shimcha qilmoq
”, ندرک ناشنرطاخ, دش روادای
ن
“
eslatib o‘tmoq
”,
داد حیضوت
ن
“
izohlamoq
”,
درک حیرصت
ن
“
aniqlamoq
”, داد همادا
ن
“
davom etmoq
”,
ظا
درک راه
ن
“
izhor etmoq
”, نتشاد نایب
“
bayon qilmoq
” kabi nutq
fe’llari keltirilgan.
Mazkur guruh fe’llari bir tomondan axborot olish manbasiga, ikkinchi
tomondan uning ishonchliligiga ishora qiladi. Axborot matnlarida nutq
fe’llarining asosiy semantik belgisi berilayotgan axborotning ishonchliligi va
uning tasdig‘i hisoblanadi
70
.
Ma’lum bir uslubning spetsifikasini aniqlashda mazkur uslubning dominant
funksiyasini amalga oshirishda faol qo‘llanuvchi leksik guruhlarni o‘rganish
67
Ahmedova D. Fors tili so‘z turkumlarining gazeta matnlarida funksional va uslubiy xususiyatlari. – Toshkent, 2018.
68
O‘sha asar.
69
O‘sha asar.
70
Ahmedova D. Fors tili so‘z turkumlarining gazeta matnlarida funksional va uslubiy xususiyatlari. – Toshkent, 2018.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
59
katta ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, publitsistik uslubga informativ va ta’sir
etuvchi funksiya xosligi inobatga olinsa, nutq fe’llari mazkur uslubni
shakllantiruvchi leksika sifatida xizmat qiladi
71
.
Nutq fe’llari gazeta matnlarida axborot berish funksiyasini bajarib, “axborot
berish” semasi ostida birlashadi. Leksik semantik maydonning asosini نتفگ
fe’li
tashkil etadi. Gazeta matnlarida nutq fe’llarining qo‘llanishidagi o‘ziga xoslik
shundaki, unda turli fe’llar bir ma’noda qo‘llanishi mumkin. Masalan,
باوج
نداد
“javob bermoq”
va نتفگ
“aytmoq”
bir ma’noda “demoq, aytmoq” ma’nosida
qo‘llanishi mumkin
72
.
Gazeta matnlarida qo‘llangan nutq fe’llari nafaqat ko‘chirma gap tarkibida,
balki oddiy gap tarkibida ham keng qo‘llanishi kuzatiladi. Nutq fe’llarining
leksik-semantik tahlili natijasida ular asosiy semasi “nutqni amalga oshirmoq”
bo‘lgan “faktlar haqida axborot bermoq”, “biron narsa bilan bog‘liq fikrni
bildirmoq”, “biror narsa haqida guvohlik bermoq”, “biror narsaga ishora qilmoq”
kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Eng asosiy xususiyati esa nutq fe’llari “xabar
bermoq” ma’nosida qo‘llanishidir
73
.
Gazeta matnlarida درک
ن
راهظا (uning sinonimi sifatida
راهظا
نتشاد
f e’li) ملاعا
ندرک
fe’llari nafaqat
“ma’lum narsa haqida axborot berish”,
balki ma’lum
rasmiy shaxsning so‘zlarida ifodalangan
“nutq jarayoni”
kuchi va yo‘nalishini
ifodalaydi
74
:
:تشاد راهظا یو
۲۴
یم هسلج نآ زا شیپ ،دوب زاین رگا و دوب دهاوخ ام یدعب هسلج نیدرورف
میراذگ
75
.
Uning ta’kidlashicha, 24-farvardinda keyingi majlis bo‘lib o‘tadi va agar
lozim bo‘lsa, undan oldin majlis o‘tkaziladi.
لقن
ندرک
,
وگزاب
ندرک
,
ندرک فیرعت
fe’llarining leksik ma’nosi gazeta matnlarida
“
axborot bermoq
” dominant fe’li semantikasi bilan uzviy bog‘liq
76
.
Ushbu nutq fe’llari ishtirokidagi gaplar siyosiy matnlarda deyarli uchramadi,
bu esa mazkur fe’llarning siyosiy matnlar tarkibida kammahsul ekanini ko‘rsatdi.
ندرک داهنشیپ fe’li ham gazeta matnlarida “
biror narsa haqida xabar berish
”,
“
biror ishning bajarilishini talab etish
”, “
biror nomzodni tavsiya etish
” kabi
ma’nolarni anglatadi.
Nutq fe’llarining asosiy ma’nosi gazeta matnlarida kommunikantlarning
ijtimoiy mavqei, nutqning rasmiy, norasmiyligi, nutq mavzusini namoyon etuvchi
nutq sharoiti sistemasida namoyon bo‘ladi. Fe’llarning funksiyasi ularning leksik
ma’nosi bilan belgilanadi. Gazeta matnlarida nutq fe’llari gazeta-publitsistik
uslubining asosiy funksiyalaridan biri axborot hamda ta’sir etish funksiyalarini
amalga oshirishda asosiy omillardan hisoblanadi
77
.
Eron gazeta matnlari doirasida asosiy (bosh, o‘z) ma’noda qo‘llangan nutq
fe’llarini o‘rganish jarayonida ularning ma’nosi va uslubiy bo‘yog‘i nutq holati
71
O‘sha asar.
72
O‘sha asar.
73
Ahmedova D. Fors tili so‘z turkumlarining gazeta matnlarida funksional va uslubiy xususiyatlari. Toshkent, 2018.
74
O‘sha asar.
75
هبنشکی| 11 دادرم1394 |.زور تسایس همانزور
76
Ahmedova D. Fors tili so‘z turkumlarining gazeta matnlarida funksional va uslubiy xususiyatlari. Toshkent, 2018.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
60
asosida aniqlanishi ma’lum bo‘ladi. Shunday qilib, nutq vaziyatida unda
qatnashuvchi nutq adresant va adresati, nutq jarayonida qatnashuvchilarning
o‘zaro munosabati, nutq mavzusi, holat va vaziyati kabi komponentini aniqlash
mumkin
78
.
Vaziyatdan kelib chiqib, har bir nutq vaziyati ichida rasmiy va norasmiy
muloqot vaziyati ajratiladi. Mana shu muloqot vaziyati fe’l leksemalarni tanlab
olishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli turli leksik semantik guruhdagi fe’llarning
turli nutq vaziyatida qo‘llanishi faolligi turlicha. Eron gazeta matnlarida xabar,
muloqot, ta’sir, murojaat hamda nutq faoliyati kabi leksik semantik guruhiga oid
nutq fe’llari qo‘llanadi. Mazkur leksik semantik guruh fe’llari turli nutq
vaziyatlarida qo‘llansa, ba’zilari rasmiy va ba’zilari esa norasmiy vaziyatda
qo‘llanishi faolligi aniqlandi. Masalan, rasmiy nutq vaziyatida, asosan, xabar
leksik semantik guruhga oid fe’llar faol bo‘lsa, nutq faoliyati leksik semantik
guruhiga oid fe’llar nofaol qo‘llanishi kuzatiladi. Buni esa, adresatga biror
axborotni yetkazish rasmiy muloqotning asosiy vazifasi sanalishi bilan asoslash
mumkin.
Fors tilida ko‘p fe’llarning yuqori uslubdagi variantlari mavjud. Gazeta
matnlari rasmiy xabarlar, davlat rahbbarlari ma’ruzalari va hokazolarni o‘z ichiga
olgani sababli uning tarkibida yuqori uxlubga xos fe’llarning keng qo‘llanishi
gazeta tilining o‘ziga xos jihati hisobalanadi
79
.
Bunday fe’llarni D.
Azimjanova o‘zining “Синонимия глагольной лексики
персидского языка” nomli dissertatsiyasida keltirib o‘tgan
80
. Fors tilida
rasmiylik va hurmat ekspressiyasini berish uchun ma’lum fe’llar qo‘llanadi:
نتفگ
o‘rniga
ندومرف
,
نتفر
o‘rniga
ندرب فیرشت
,
ندمآ
o‘rniga
ندروآ فیرشت
,
تخاس
ن
o‘rniga
ندیرفآ
.
Gazeta matnlari tahlili jarayonida ularda qator fe’llarning yuqori uslub
variantlari qo‘llanilishi ma’lum bo‘ldi.
Umuman, fe’llarning gazeta matnlarida qo‘llanishini o‘rganish orqali,
uning gazeta-publitsistik uslubidagi semantik va uslubiy imkoniyatlari
namoyon bo‘ladi. Bu imkoniyatlarning namoyon bo‘lishida fe’lning nisbat,
zamon, mayl va shaxs-son kategoriyalari muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, vaziyatdan kelib chiqib, har bir nutq vaziyati
ichida rasmiy va norasmiy muloqot vaziyati ajratiladi. Mana shu muloqot
vaziyati fe’l leksemalarni tanlab olishga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli turli
leksik semantik guruhdagi fe’llarning turli nutq vaziyatida qo‘llanishi
faolligi turlicha bo‘ladi.
Shuningdek, Eron gazetalarining siyosiy ruknlarida rasmiy fe’llarning
farovonligi va ba’zi fe’llarning yuqori uslub formasi ishlatilishi guvohi
bo‘ldik. Jumladan, Fors tilida rasmiylik va hurmat ekspressiyasini berish
uchun ma’lum fe’llar qo‘llanadi:
نتفگ
o‘rniga
ندومرف
,
نتفر
o‘rniga
فیرشت
درب
ن
,
78
O‘sha asar.
79
O‘sha asar.
80
Азимджанова Д. Синонимия глагольной лексики персидского языка. Дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент,
1997. – С.66-67.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
61
ندمآ
o‘rniga
ندروآ فیرشت
,
نتخاس
o‘rniga
ندیرفآ
va hokazo. Fe’llarning gazeta
matnlarida qo‘llanishini o‘rganish orqali, uning gazeta-publitsistik
uslubidagi semantik va uslubiy imkoniyatlari namoyon bo‘ladi. Bu
imkoniyatlarning namoyon bo‘lishida fe’lning nisbat, zamon, mayl va shaxs-
son kategoriyalari muhim ahamiyatga ega.
