Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
62
TIL VA MADANIYATNING LINGVOMADANIY ALOQALARI
Sadullaeva Alfiya Nizamaddinovna
Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti
Hozirgi vaqtda madaniyat va tilning, xalqni tashkil etuvchi urf-odat va kishilar
o‘rtasida axborot almashish quroli tilshunoslik fanida markaziy masalalardan biri
hisoblanadi. Shuning uchun ham “til va madaniyat”, “til shaxsi” kabi tushunchalar
alohida ahamiyat kasb etadi.
Ko‘p yillar davomida til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik muammosi
ko‘plab taniqli olimlar o‘rtasida munozaralarga sabab bo‘ldi: ba’zilari til madaniyat
bilan yaxlitlikning bir qismi sifatida bog‘liq desa, boshqalari til faqat madaniyatni
ifodalash shakli deb hisoblashadi. Xususan, Amerika va Rossiya etnotilshunoslik
maktablarining asoschilari E.Sapir va N.Tolstoylarning qarashlariga murojaat qilish
mumkin.
E.Sapirning fikricha til madaniyatdan tashqarida, ya’ni “bizning turmush
tarzimizni tavsiflovchi ijtimoiy meros bo‘lib qolgan amaliy ko‘nikma va g‘oyalar
majmuasi” sifatida mavjud emas deb keltirib o‘tgan [Sapir 1993: 185]. Ya’ni, inson
faoliyati turlaridan biri sifatida til madaniyatning ajralmas qismi bo‘lib, inson
hayotining turli sohalarida: ishlab chiqarish, ijtimoiy, ma'naviy sohalarda inson
faoliyati natijalarining yig‘indisi sifatida belgilanadi. Holbuki, til tafakkur
mavjudligining shakli va eng muhimi, muloqot vositasi sifatida madaniyat bilan bir
qatorda turadi. Agar tilni uning tuzilishi, faoliyati va uni o‘zlashtirish yo‘llari
(mahalliy va xorijiy) nuqtai nazaridan ko‘rib chiqsak, sotsial-madaniy qatlam yoki
madaniyatning tarkibiy qismi tilning bir qismi yoki foni bo‘lib chiqadi.
N.I.Tolstoyning fikricha, “Tilni madaniyatning tarkibiy qismi yoki madaniyat
quroli sifatida qabul qilish mumkin (bu bir xil narsa emas), ayniqsa, adabiy til yoki
folklor tili haqida gap ketganda. Biroq, til bir vaqtning o‘zida butun madaniyatga
nisbatan avtonomdir va uni madaniyatdan alohida ko‘rib chiqish mumkin (bu doimiy
ravishda) yoki ekvivalent sifatida madaniyat bilan solishtirganda va teng hodisalar
orqali amalga oshiriladi” [Tolstoy 1995: 16].
Ter-Minasovaning mulohazalari asosida, til – bu ma'lum bir nutq guruhining
madaniyati, an'analari, ijtimoiy o‘zini o‘zi anglashini saqlash va yetkazish orqali
millatni shakllantiradigan, etnik guruhga inson oqimini shakllantiradigan kuchli
ijtimoiy vosita hisoblanishini ta’kidlab o‘tgan
[
Тер-Минасова 2000].
Ma’lumki, til madaniyatning milliy o‘ziga xos tarkibiy qismlari orasida birinchi
o‘rinni egallaydi. Avvalo, til madaniyat ham muloqot vositasi, ham odamlarni ajratish
vositasi bo‘lishi mumkinligiga hissa qo‘shadi. Demak, ma’lum bir tilda
so‘zlashuvchilari ma’lum bir jamiyatga tegishli ekanligining belgisi hisoblanadi.
Atab aytganda, til tafakkurning tabiatini, dunyoni bilish usulini belgilab
ko‘rsatadi, insonning ongi va xatti-harakatiga taʼsir qiladi. Tilga madaniyat hodisasi
sifatida munosabat, uni ushbu pozitsiyalardan tavsiflash milliy mentalitet belgilariga
e’tibor qaratish va ularning lug‘at, frazeologiya, nutq odobi, axloqiy tushunchalar,
ma’lum bir narsa tashuvchisining nutqiy faoliyati tabiatida aks etishini taqozo etadi.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
63
V.A.Maslovaning taʼrifiga koʻra, lingvomadaniyatshunoslik bu – “Tilshunoslik
va madaniyatshunoslik chorrahasida vujudga kelgan tilshunoslikning bir boʻlimidir”
deb ko‘rsatib o‘tgan [Maslova 2001: 9]. Undan tashqari, “Madaniyatshunoslik va
tilshunoslik, etnolingvistika va madaniy antropologiya ilmiy tadqiqotlar natijalarini
oʻzida mujassam etgan bilimlarning integral sohasi” [Maslova 2001: 32].
Ushbu fukrni V.N.Teliya ham etnolingvistikaning bir qismi sifati deb hisoblab,
uni “til va madaniyatning sinxron oʻzaro taʼsiridagi muvofiqligini oʻrganish va
tavsiflashga bagʻishlangan fan” dep o‘zining ilimiy ishlarida ko‘rsatib o‘tgan [Teliya
1996: 217–218].
V.V.Krasnixning taʼkidlashicha, lingvomadaniyatshunoslik “Til va nutqda
madaniyatning namoyon boʻlishi, aks etishi va fiksatsiyasini oʻrganuvchi fan boʻlib,
dunyoning milliy manzarasini, lingvistik ongini, mental-lingualni murakkab
oʻrganish bilan bevosita bogʻliqdir” deb ko‘rsatib o‘tgan [Krasnyx 2002: 12].
Zamonaviy tilshunoslikda lingvomadaniyatshunoslikning nazariy va uslubiy
tushunchalari V.V.Vorobyovning “Lingvokulturologiya” monografiyasida eng keng
yoritilgan bo‘lib, muallif lingvomadaniyatshunoslikni bir necha jihatlarda tavsiflaydi
[Vorobyev 2008: 32]:
1) bu sintezlovchi tipdagi ilmiy fan, madaniyat va filologiyani (tilshunoslikni)
o'rganuvchi fanlar o‘rtasidagi chegara;
2) lingvomadaniyatshunoslikning asosiy obyekti – madaniyat va tilning faoliyat
ko‘rsatish jarayonidagi munosabati va o‘zaro taʼsiri va bu o‘zaro ta'sirning yagona
tizimli yaxlitlikda talqinini o‘rganish;
3) lingvomadaniyatshunoslikning predmeti – jamiyat borligining til aloqasi
tizimida takror ishlab chiqariladigan va uning madaniy qadriyatlariga asoslangan
milliy shakllari, "dunyoning lisoniy manzarasi"ni tashkil etuvchi barcha narsalar;
4) lingvomadaniyatshunoslik yangicha tafakkur tomonidan ilgari surilgan
madaniy qadriyatlarning yangi tizimiga, jamiyatning zamonaviy hayotiga, fakt va
hodisalarni to‘liq, xolisona talqin qilishga asosiy e’tiborni qaratadi;
5) xalq
madaniyatini
obyektiv,
to‘liq
va
yaxlit
talqin
qilish
lingvomadaniyatshunoslikdan xalq madaniyatining uning tilida, ularning dialektik
o‘zaro taʼsiri va rivojlanishida tizimli tasvirini talab qiladi.
Ko‘rib turganimizdek, V.V.Vorobyovning taʼkidlashicha, tilshunoslik va
madaniyatshunoslik chorrahasida vujudga kelgan lingvomadaniyatshunoslik maʼlum
bir milliy-madaniy hamjamiyat til shaxsining maʼnaviy qadriyatlari va tajribasini
maʼlum bir shaklda shakllangan majmuini oʻrganadigan yangi filologik fan bo‘lib,
birinchi navbatda, jonli kommunikativ jarayonlarni va ularda o‘rganilayotgan
lingvistik iboralarning xalqning sinxron harakat qiluvchi mentaliteti bilan
bog‘lanishini o‘rganadi va ta’limning tarbiyaviy va intellektual vazifalarini
bajarilishini ta’minlashini ta’kidlab o‘tgan [Vorobyev 1999: 77].
Adabiyotlar
:
1. Vorobyev V.V. "Лингвокультурология в кругу других гуманитарных
наук. “
Русский язык за рубежом
3” (1999): – C. 77.
2. Vorobyev V.V. Лингвокультурология. – 2008: – C. 32.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
64
3. Krasnyx V.V. Этнопсихолингвистика и лингвокультурология: курс
лекций – М.: Гнозис, 2002. – С. 12.
4. Maslova V.A. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб.
заведений – М.: Академия, 2001. – C. 32.
5. Teliya V.N. Русская фразеология: Семантический, прагматический и
лингвокультурологический аспекты. – М.: Языки русской культуры, 1996: – C.
217–218.
6. Тer-Minasova S.G. Язык и межкультурная коммуникация: Учеб. пособие.
М.: Слово/slovo, 2000: – C. 624.
7. Tolstoy N.I. Язык и народная культура: Очерки по славянской
мифологии и этнолингвистике. М.: Издательство "Индрик", 1995: – C. 16.
8. Sepir E. Избранные труды по языкознанию и культурологии. – М.:
Универс, 1993: – C. 185.
