Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
65
ERGONIMLARNING SHAKLLANISH TAMOYILLARI VA TURLARI
Yangiboyeva Sohiba Ro‘zmat qizi –
UrDU Filologiya fakulteti yoshlar bilan ishlash
bo‘yicha dekan muovini
Onomastika tilshunoslikning bir tarmog‘i bo‘lib, u XX asrning I yarmidan
boshlab, maxsus predmet sifatida shakllana boshladi. Bu soha xususiy nomlar,
ularning vazifalari, rivojlanishi, paydo bo‘lish tarixini geografik, tarixiy, sotsiologik,
filosofik, etnografik va psixologik aspektda o‘rganadi. Shuni ta’kidlash kerakki,
xususiy nomlar juda qadimdan boshlab paydo bo‘lgan, ammo ularni o‘rganish yaqin
o‘tmishda yuzaga kelgan.
So‘nggi yillarda xususiy nomlarni semantik, etimologik jihatdan o‘rganish
ishlari ancha yuqori bosqichga ko‘tarildi. Tilshunoslik sohasida germenevtika
yo‘nalishi paydo bo‘ldi. Hermeneuö – yunoncha so‘z bo‘lib, tushuntirish, izohlash,
tarjima qilish ma’nolarini anglatadi. Ushbu nazariyaning asosiy mohiyati so‘z
ma’nosini avvalo o‘zing anglab olasan, keyin boshqalarga tushuntirasan.
Rus tilshunosligida onomastika bo‘yicha ko‘plab munozaralar yuzaga keldi.
Masalan, A.A.Reformatskiy xususiy nomlarni ikkiga bo‘ladi. 1. Onomastika (shaxsiy
ismlar: familiya, ism, laqablar. Bunga hayvonlar nomi ham kiritiladi). 2. Toponimika
(geografik nomlar – tog‘lar, past tekisliklar, cho‘l, dengiz, daryo, mamlakatlar,
viloyatlar, shaharlar, aholi yashaydigan turli makonlar)
1
.
V.D.Bondamtov esa onomastikaga tildagi mavjud bo‘lgan barcha nomlarni
kiritadi. U xususiy nomlarni quyidagi turlarga bo‘ladi:
1. Antroponimlar – inson nomlari (ism, familiya, laqab, taxallus);
2. Toponimlar – geografik obyektlar nomlari (daryo, dengiz, okean, tog‘,
shaharlar, qishloqlar, maydonlar, yulduz, planeta, kometa);
3. Zoonimlar – hayvon nomlari (ot, sigir, tuya, it, mushuk, qushlar, baliq);
4. Teonimlar – xudolar, mifologik personajlar nomlari;
5. Ktematonimlar – yunoncha “ktenatos” – buyum, boylik so‘zidan olingan
bo‘lib u korxona, muassasa, tashkilot, tarixiy voqealar, bayramlar, matbuot organlari,
nashriyotlar, san’at va adabiyot asarlari, paroxodlar, poyezdlar, yer yo‘ldoshlari,
teatrlar, magazinlar, ayrim predmetlar (to‘p, qo‘ng‘iroq) nomlarini o‘z ichiga qamrab
oladi
2
.
Rus tilshunosligida bunday qarashlar ko‘pchilikni tashkil etadi. Ularga baho
berish bizning vazifamiz doirasidan chetda qoladi.
Binobarin, onomastika yunoncha atama bo‘lib, onomastukoc – ismga oid,
onoma-ism, nomni anglatadi. Tilshunoslikning ushbu tarmog‘i o‘zbek olimlarining
ta’kidlashlaricha ikki qismga bo‘linadi. 1. Ismlar, urug‘ va qabilalar, elatlar,
millatlarning nomlari (etnonimika) va geografik atamalar (toponimika) haqidagi fan.
2. Leksikologiyaning atoqli otlarni familiyalar (oila va urug‘ ismlari) ni o‘rganadigan
tarmog‘idir. Atoqli otlar kelib chiqishi (turdosh otlar bilan aloqadorligi, boshqa
tillardan o‘tganligi)ga ko‘ra, lug‘at tarkibida tutgan o‘rni, ulardan turdosh otlarni
1
Реформатский А.А. Введение в языковедение – М.: 1967. –Б.62.
2
Бондаметов В.Д. Русская ономастика. – М.: Просвещение, 1983. –Б.3.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
66
yasash imkoniyatlari jihatidan ahamiyatli. Shuningdek, atoqli otlar shu ismlarni
tashuvchi kishilar mansub bo‘lgan urug‘, qabila, elat yoki xalq tarixi uchun muhim
ahamiyatga ega. Masalan, o‘zbek tilidagi ismlar kelib chiqish tomonidan turlichadir:
sof o‘zbekcha nomlardan tashqari turli tillardan o‘tgan ismlar ham mavjud. Bu ismlar
orasidagi xorijiy elementlar o‘zbek xalqi va tili qanday tarixiy jarayonlarni
kechirganligi, qaysi xalqlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy hamkorlikda
bo‘lganligini namoyish qiladi. Onomastika til va jamiyat tarixiga oid ma’lumotlarni
puxtalashtirish imkonini beradi.
Leksikologiyaning bu tarmog‘i atoqli otlardan turdosh otlarning yasalishi va ular
anglatadigan ma’nolarni o‘rganadi.
O‘zbekistonda onomastika va uning tarmoqlari xususida ko‘pgina ishlar amalga
oshirilgan
3
. Bu ishlarda asosan toponim, antroponim, etnonim, ergonim kabi sohalar
tadqiq qilingan bo‘lib, ergonim, faleronim, emporonim, xrematonim kabi onimlar
haqida so‘z yuritilmagan.
Buning sotsial – iqtisodiy sabablari bor, albatta. Sho‘ro davrida xususiy
korxonalar ochish mumkin emas edi. Shu sababli savdoga aloqador va aloqador
bo‘lmagan barcha muassasa va tashkilotlar davlat tasarrufida bo‘lib, unga oddiy, real
nomlar qo‘yilar edi. Shu sababli ergonim va shu qatordagi boshqa nomlar tadqiqot
doirasidan chetda qolib keldi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan keyin hayotimiz keskin o‘zgardi,
tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalar rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ydi. Natijada
ko‘plab fermer xo‘jaliklari, firmalar, savdo-sotiqqa aloqador do‘konlar, xususiy
korxonalar paydo bo‘la boshladi. Har bir obyekt paydo bo‘lar ekan, u o‘z nomiga ega
bo‘lishi kerak.
O‘tgan asrning 90-yillaridan boshlangan bu yangiliklar hozirda cho‘qqisiga
chiqdi. O‘z navbatida, tilshunoslik ilmiga ko‘plab yangi atamalar kirib keldi.
E.Begmatov o‘z tadqiqotida o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan quyidagi atamalarni sanab
o‘tadi: antroponimiya, zoonimiya, teonimiya, toponimiya, kosmonimiya, fitonimiya,
xrononim, politonim, ergonim, faleronim, dignitonim, poreyonim, mifonim,
anemonim, stratonim, gemeronim, ideonim. Tadqiqotchi mana shu 19 ta atamaning
15 tasiga izoh berib, ularning aksariyati o‘zbek tilshunosligida hali o‘z
tadqiqotchilarini kutib turganligini qayd qiladi
4
. Shularning orasida ergonimlar ham
bor.
Shu narsani ham ta’kidlab o‘tish lozimki, hayotimizda ro‘y berayotgan ijobiy
o‘zgarishlar negizida shakllanayotgan mazkur obyektlar o‘zining munosib nomiga
ega bo‘lishi kerak. Bu masalada xalqning madaniy saviyasi, didi, farosati, umuman,
3
Қаранг: Бегматов Э. Топонимлар имлоси муаммолари. // Ўзбек тили ва адабиёти, №3, 1996. – Б. 26-30;
Норқулова М. Арабча ўзлашма исмлар семантикасига доир. // Ўзбек тили ва адабиёти, №4, 1997; Отажонова А.
Аргин ва олчин этнотопонимларининг этимологиясига доир. // Ўзбек тили ва адабиёти, №4, 1997. – Б.66-69.
Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикологияси асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1995. (128); Неъматов Ҳ.
Сўз, унинг тил ва нутқдаги ўрни. //Ўзбек тили ва адабиёти. №6, 1988. – Б.38-43; Муҳаммедов С. Ўзбек тили
лексикаси ривожланишининг айрим семиотик хусусиятлари. // Ўзбек тили ва адабиёти, №, 1988. – Б.43-49;
Латипов Ж. Ўзбекистон топонимикасининг ўрганилишига доир. // Ўзбек тили ва адабиёти. №3, 1973. – Б.65-69;
Найимов С. Бухоро вилояти этноойконимлари. // Ўзбек тили ва адабиёти, №3, 1984. – Б.24-27; Шоабдураҳмонов
Ш. Антропонимик формантларнинг таркибий-функционал ривожи ҳақида. // Ўзбек тили ва адабиёти, №4. 2003.
– Б.20-22; ва б.
4
Бегматов Э., Авлоқулов Я. Кўрсатилган мақола, 37-бет.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
67
millat mentaliteti katta rol o‘ynaydi. G‘arb davlatlarida, jumladan Rossiyada ham
ergonimik atamalar mohiyat jihatidan e’tiborga loyiqdir.
Odatda ergonimlar savdo-sotiqqa aloqador va aloqador bo‘lmagan nomlar
o‘rtasidagi oraliq holatni ishg‘ol qiladi. Uni biror tashkilotga qo‘yish lozim degan
yuridik qonun ham yo‘q. Agarda asosiy atamalarni ko‘rib chiqqanda va savdo-sotiqqa
aloqador va aloqador bo‘lmagan xarakterdagi nomlarni hisobga olganda uning tizimi
quyidagicha bo‘ladi:
Ktematonim
Urbanonim
Savdo-sotiqqa aloqador nomlar
Oykodomonim
Emporonim
Reklamaviy
nomlar
Ergonim
Firmonim
Shunday qilib, “Ktematonim” atamasi urbanonimlar, savdo-sotiqqa aloqador
nomlar va ergonimlar uchun umumiy yoki qarindosh atama hisoblanadi. Urbanonim
savdo-sotiqqa aloqador bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Shu sababli ular
savdo-sotiq nominatsiyasiga aloqador bo‘lsa ham, to‘la ravishda mazkur yo‘nalishdan
joy ola olmaydi. Urbanonimlarga oykodonimlar (istagan bir bino nomi) ham
aloqadordir.
Savdo-sotiq nominatsiyasiga emporonimlar (savdo tashkilotlari nomi),
reklamaviy nomlar va firmonimlar ham kiradi.
Ergonimlar esa urbanonim va savdo-sotiq nominatsiyalari oralig‘idan joy oladi.
Ular muassasa nomlarini ham o‘z ichiga qamrab olishi mumkin. Bu jihatdan
urbanonim va oykodonimlarga yaqinlashadi. Shu bilan birga ergonimlar to‘garak,
jamiyat nomlarini ham anglatishi mumkin.
To‘la ravishda ergonimlarni quyidagicha guruhlash mumkin:
Ergonimlar
Savdo-sotiqqa
xoslangan
Savdo-sotiqqa
xoslanmagan
Restoran,
kafe,
magazin,
kinoteatr va b.
nomlar.
Jamiyatlar,
to‘garaklar,
musiqa
ansambllari
OTM,
kasalxona,
poliklinikalar
nomlari
Jamiyatlar,
to‘garaklar va
b. nomlar.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan xususiyatlardan kelib chiqib, ergonimlarni unga
yaqin bo‘lgan atamalardan farqini quyidagicha belgilash mumkin:
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
68
1.
Ergonimlar savdo-sotiqqa xoslangan va xoslanmagan barcha muassasalarga
nom sifatida tanlanishi mumkin.
2.
Ergonimlar – kishilardan iborat barcha korxona birlashmalarining xususiy
nomi sifatida tanlanishi mumkin. Bu korxonalar yuridik huquqqa ega bo‘lishi shart
emas.
3.
Ergonimlar muayyan tashkilotlar (teatr, mehmonxona, magazin, kafe) nomi
sifatida, shuningdek, turli to‘garaklar, jamiyatlarga ham nom sifatida qo‘yilishi
mumkin.
Ergonimlar istagan bir lingvistik atama kabi semiologik tizim birligi
hisoblanadi.
Ergonim xususiy nom sifatida faoliyat ko‘rsatganligi sababli predmetlarni
nomlash va ularni bir-biridan farqlashga xizmat qiladi. Ular istagan bir so‘z
turkumidan hosil bo‘lishi mumkin (sifat, fe’l, olmosh, ravish) Ushbu so‘z turkumlari
substantivatsiya natijasida ot turkumiga aylanadi. Ergonimlar bir so‘zdan tortib,
butun bir gap tarzida shakllanishi mumkin. O‘z navbatida, bu hodisa o‘zgaruvchan va
kam yashovchandir. Shuningdek, ular, asosan, ramziy nomlash xususiyatiga ham ega.
Ularning o‘zgaruvchanligiga asosiy sabab obyekt nomlarining kengayishi, xizmat
ko‘rsatish usulining yangilanishi va bozordagi raqobatning kuchayishidir. Ushbu
omillar obyekt nomlarining yangilanishiga, takomillashishiga, ba’zan esa kasodga
uchrashiga olib keladi.
Ergonimlarning yasalishi turli tuzilmalar orqali amalga oshadi. Morfemizm
doirasida
turli
qo‘shimchalar
yordamida
shakllanadi:
“Chorvachilik”,
“Kommunalchi”, “Aloqachi”, “Bog‘bon”, “Paxtakor” kabi.
Bir tomondan olib qaraganda ergonimlarning turli toifalari hayotimizdagi
yangiliklarni ifodalash orqali leksik boyligimizning oshishiga ham o‘ziga xos hissa
qo‘shayotir. Ikkinchi tomondan ushbu holat keng ommaga tushunarli emas. Ularning
katta qismi oddiy kishilarga tanish emas, balki mavhum tushuncha sifatida qabul
qilinadi. Ularni izohlash, tadqiq qilish tilshunoslikning birinchi galdagi vazifasidir.
