Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
112
I. YUSUPOVTÍŃ PROZALÍQ SHÍǴARMALARÍNDA FEYILLERDIŃ
LEKSIKA-SEMANTIKALÍQ ÓZGESHELIGI
Qaypanova Mexriban –
Ájiniyaz atındaǵı NMPI Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı
qánigeligi 2-basqısh magistrantı
Ilimiy basshısı: S.Shınnazarova – filologiya ilimleriniń kandidatı, docent
Tildiń sózlik sostavındaǵı hárbir sózdiń leksika – semantikalıq ózgesheligi sol
sózdiń obyektivlik leksikalıq mánisi arqalı konkretlesedi. Máselen, atlıqlardıń
leksikalıq mánisi zat yamasa zatlıq mánidegi uǵımlardı, kelbetliktiń leksikası zattıń
túr-túsi, reńi, tulǵa, sapa t.b belgilerin, sanlıq zattıń muǵdarın, ráwish is-hárekettiń
isleniw ornın, waqtın t.b belgilerin, feyiller zatlardıń is-háreketin bildiredi. Demek,
tildıń leksikalıq birlikleri semantikalıq jaqtan bir-birinen ajıralıp turadı. Sózlerdiń bul
sıyaqlı leksika-semantikalıq ózgeshelikleri leksikalıq birliklerdi sóz shaqaplarına
klassifikaciyalawda tiykarǵı belgilerdiń biri retinde qaraladı.
Feyiller tiykarınan, ulıwma háreket bildiriwshi sóz shaqabı dep atalǵan menen,
onıń leksika-semantikalıq ottenkileri júdá keń.
I.Yusupovtıń prozalıq shıǵarmalarında feyiller birneshe leksika-semantikalıq
ózgesheliklerge iye bolǵan halda tómendegishe qollanılǵan.
1.
Qıymıl-qozǵalıs feyilleri
. Bul mánidegi feyiller keńisliktegi ulıwma
qozǵalıstı, qıymıl qozǵalıstıń bir orınnan ekinshi orınǵa ótiwin, bet alıs-baǵdarın
bildiretuǵın feyiller. Bunday leksika-semantikalıq ózgeshelikke iye bolǵan feyiller
I.Yusupovtıń prozalıq shıǵarmalarında keń qollanılǵan. Mısalı: Oqıwshı balalarımız
mektepten kelgennen keyin paxtaǵa kómek beredi, al sabaqqa keshte tayarlanadı. Bul
gáptegi “kómek beredi” feyili leksika-semantikalıq ózgesheligi jaǵınan keńisliktegi
ulıwma qıymıl-qozǵalıs feyilleri toparına kiredi. Bizge paxtanıń tárbiyasında
agronom qanday násiyat berse, bárin derlik isledik. Biraz diyqanlar háwli aldındaǵı
jartı diywal paxsaǵa “qonaqlastı da”, birazı shógirmelerin qaptallarına qoyısıp,
taqiyashań, olarǵa qarsı jerge otırıstı. Bunda isledik, qonaqlastı, otırıstı, qaptalına
qoyısıw feyilleri de joqarıdaǵı mısallar sıyaqlı leksika-semantikalıq ózgeshelikke iye
feyiller qatarına kiredi.
I.Yusupovtıń prozalıq shıǵarmalarında keńisliktegi qıymıl-qozǵalıstıń betalıs-
baǵıtın bildiretuǵın feyiller de júdá keń qollanılǵan. Diń aspanǵa
kóterilgen
qırǵıy
móldir hawa shegelep qoyǵanday bir orında tıpırshıp biraz turadı da, júwerilikke ózin
taslaydı
. Seydulla aǵa eshegin
jılıstırıp
, terimge qayta oralǵanda kún batıwǵa eki
arqan boyı qalǵan edi. Seydulla aǵa hayalı hám eki inisi menen otızınshı jıllarda-aq
kolxozǵa
kirgen
. Allaniyaz bay awıldaǵı egislik hám pishenlik jerdiń úshten biriniń
kóbisin iyelep jatırǵan qaraqalpaqtıń iri baylarınan bolıp, hátte úy-jayı bar diyqanlar
da onıń xızmetin qılıwdan
qashıp qutıla almaytuǵın edi
. Baydıń ózine mámleketlik
salıq hám paxta planı salınıp, Lar boyındaǵı kópten egin egilmey jatırǵan bozǵa
kóshirip jiberildi.
Bul kewilsiz kúnler ayran tamshılarınday bir-birine usas
dizilip
ótip atır edi.
Sonsha sózlerim
samalǵa ushtı.
Búgin siyasattan taǵı
sheginip atırsań
.
Túrkstannan kelgende bul gewishti jáńa tiktirip
kiyip shıqqan eken
. Biyshara ǵarrı-
aw, ayaǵın qalay kóterip
basıp baratır
, dep ráhimim kelip, artınan
qarap
kiyatırman
. Seydan aǵa hár ayaǵın kótergende oshaq ornıńday qar iline
kóteriledi
.
“Eltezer qaraǵannıń” diyqanları azanda burınǵa Allaniyaz baydıń háwlisine
jıynaldı
.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
113
Joqarıdaǵı berilgen gáplerdegi kóterilgen, taslaydı, jılıstırıp, kirgen, qasıp qutıla
almaytuǵın, kóshirip jiberildi, dizilip ótip atır edi, samalǵa ushtı, sheginip atırsań, kiyip
shıqqan eken, basıp baratır, qarap kiyatırman, jıynaldı feyilleri leksika-semantikalıq
jaqtan keńisliktegi qıymıl-qozǵalıstıń baǵıtın bildiretuǵın feyilleri sıpatında qollanılǵan
bolsa, al tómendegi mısallarda feyillerdegi qıymıl-hárekettiń belgili bir obyektke
qaratılǵanlıǵın biliwde boladı. Al, ǵarrı qırman jaydı óz zvenosınıń shetinen
salǵan
. Eki
ortada, joldıń boyında brigadanıń paxta qırmanı
jaylasqan
. Áne brigadanıń dańqlı
terimshisi Qatiyra tústen keyin
tergen
paxtasın qanarǵa sıymaǵanlıqtan qarıqtıń ishin
tazalap
jerge
tógip atır.
Úy ishi bizdi miymandoslıq penen
qarsı aldı
. Ol óziniń eki
inisi menen birge bıyıl on úsh yarım gektar paxta
egipti
. Al paxta eskennen keyin
“japıraqtan” jaqsılap
azıqlandırdıq
. Biz alǵan mineral tóginimizdi sıpıramızdaǵı
unımızday qásterlep
paydalandıq
, – deydi ol.
2.
Háreket-halat feyilleri
. Bul feyillerdiń mánisi háreket qozǵalıstı bildirmeydi.
Zatlardıń, hádiyselerdiń halatın, qanday halda ekenligin bildiredi. Bul qásiyetli hám
qúdiretli eki kúshti adam qanshelli joqarı hám úlken maqsetke xızmet qıldıra alsa, ol
sonshelli kórkemlikke bezeledi, sonshelli jasara aladı. Tek islemeytuǵın adam gedey
boladı. Seydan qos aydaǵanda baydıń gúnjaraǵa baqqan mine degen ógizleri de
sharshap júrdi
. Joqarıdaǵı gáplerdegi berilgen jasara aladı, gedey boladı, sharshap
júrdi feyilleri adam yaki janlı maqluqlardın halat processin bildiredi.
Zatlardıń ózgeriske ushıraw halatı mánisindegi feyiller
I.Yusupovtıń
prozalıq shıǵarmalarında jiyi ushırasadı. Mısalı: “Bes qonaqta” paxtanıń japıraǵın
suwıq shalǵan, endi olar búgin keshegiden, erteń kórseń búgingiden kóp bolıp
ashılmaqta
. Ǵarrı tut aǵashınıń qosarlanǵan qos gújimdey munarıtqan kórinisi gúzgi
gewgim ishinde
joq bolıp baratırǵanday
, ǵarrı tut aǵashı óziniń bir máháli
qulpırǵan jasıl
sawlatın joǵaltıp
, endi mine sawdıraǵan súyegi ǵana qalıp turǵan
sıyaqlı. Aǵash ta qartaysa óz kórkin
joǵaltadı
. Al háwlisi sonnan beri kooperativ
keńsesine hám skladına
aynalǵan edi
. Bundaǵı ashılmaqta, joq bolıp baratırǵanday,
sawlatın joǵaltıp, qalıp turǵan sıyaqlı, kórkin joǵaltadı, skladına aynalǵan edi feyilleri
leksika-semantikalıq jaqtan zatlardıń ózgeriske ushıraw mánisinde qollanılǵan.
3.
Seziw-oylaw feyilleri
. Feyildiń bul leksika-semantikalıq túrleri adamnıń
seziw orgonları kóz, qulaq, dene arqalı qabıllaw hám oylaw processlerine baylanıslı
is-háreketlerdi bildiredi. Bunday leksika-semantikalıq mánili feyiller I.Yusupovtıń
prozalıq shıǵarmalarında keń qollanılǵan.
Kóriwge baylanıslı feyiller
. Eń bolmasa aydıń ayaǵına deyin lámgershilik
bilmay turǵay-dá! – dep aspannıń ashıq kók jiyegine qaraydı. Ol jerde bayraǵı kóz
jetirim jerden jalınday lawlap kózge túsedi. Al geybirewleri jası qırqtan assa,
ǵarrılıqtı moyınlap, pechtiń quwısın gózley baslaydı. Úsen ishten maqtanǵısı kelmey,
seldirlew qońır saqalın sıypap, kózin jumdı. Qaraydı, kózge túsedi, gózley baslaydı,
kózin jumdı feyilleriniń leksika-semantikalıq mánisi kóriwge baylanıslı feyiller bolıp
tabıladı.
Esitiwge baylanıslı feyiller
. Mına jaqta studentlerdiń zawıqlı dawısı esitiledi…
Sırtta otırǵan diyqanlarmına hawayı kózli jigittiń taza qaraqalpaqsha sóylep, ásirese
tapqırlıq penen máseleni tikke qoyıp otırǵanına ırza bolısıp, esikke qulaǵın túrip,
qızıǵa tıńlastı. Qızdıń dawısı sırtqa anıq esitiledi. Esitiledi, qulaǵın túrip, qızıǵa
tıńlastı feyilleriniń leksika-semantikalıq jaqtan basqa feyillerden ózgeselenip turadı.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
114
Murın hám dene sezimine baylanıslı feyiller
.Seydannıń tap usı saparı shıdamı
jetpedi. Tap soǵan qasarısqanday, onıń zor gewdesi tózimli bolıp, ómir boyına baltırı
sızlap, bası awırıp kórgen joq. Qalniyaz úzliksiz
qaltırap
artına qarar edi.
Oylawǵa baylanıslı feyiller
. – Sen jora, sózdiń mánisine túsinip alıw ushın,
“jón aldı qarabaraq” shaba bermey sabır et. Ǵarrınıń ótkendegi turmısı jóninde kútá
az nárse bildik. …ómir haqqında qıyal súrdim. Hmm..dáw degen nárseniń ras bar
bolǵanı ǵoy dep oyladım. Iynindegi jıńǵıldan góre ayaǵındaǵı gewishleri sál kem eki
ese awırlaw ǵoy dep shamaladım. Oylawǵa baylanıslı feyiller túsinip alıw ushın,
qıyal súrdim, oyladım, shamaladı t.b. sıyaqlı bir neshe sózler arqalı bildirilgen.
4.
Sóylew feyilleri
. Men de onı qansha úgitledim! Gápti kelgende aytpay,
ólgende aytamız ba, men sizlerge Seydan aǵanıń sol ataqlı gewishi jóninde bir qızıq
aytıp bereyin. Ǵarrı keshte járdemshi jaslarǵa kúndegishe shın kewilden alǵıs aytıp,
jas balalarǵa tán shıyraqlıq penen eshegine ırǵıp mindi.
5.
Psixologiyalıq processlerge hám emociyaǵa baylanıslı feyiller
. Mıne
sonnan berli ǵana balalar onı uzaqtan turıp boqlaǵanı yamasa keseklegeni bolmasa,
ǵarrıǵa jaqınlasıwǵa qorqa basladı. Biyshara ǵarrı-aw, ayaǵın qalay kóterip basıp
baratır, dep ráhimim kelip artınan qarap kiyatırman. – Way, qoy endi Pańqıldaq,
ishegimiz úzildi. Kim buǵan quwanbasın. Biraq ol óz qáteligin túsingenlikten juwasıy
basladı.
6.
Eliklew feyilleri
. Bul topardaǵı feyiller semantikalıq jaqtan tábiyat
qubılúslarındaǵı kórinis hám seslerge, adamnıń yamasa basqa janlı hám jansız
zatlardıń sırtqı beyne hám seslerine eliklew mánisindegi is-háreket processlerin
bildiredi:
Tábiyattaǵı hár qıylı obyektlerdiń kórinisi hám seslerine baylanıslı feyiller:
Gúz dalalarǵa, miywe aǵashlarına óziniń altın sarı boyawın jaǵıp sırlap atır. Sol
sebepli jas jigit gezinde bir tiktirgen sherim etigin qısta pırım-pırım bolǵansha
paytabanıń látteleri hám kendir jip penen shandıp kiye berdi
. Sırlap atır, pırı-pırım
bolǵansha
t. b feyiller qollanılǵan.
Adam hám basqa da janlı maqluqlardıń sesine baylanıslı feyiller
. Gúz gá
shirege tolıp torlaǵan gúlabıday
shırt-shırt etedi,
gá paxta ǵozalarınıń merwert tisleri
arqalı gúmis kúlki menen kúledi, geyde taw eteginde iyirilgen aq bultqa usap
punktlerde qırman bolıp kóterilip jatadı. Bul gáptegi “shırt-sırt etedi” feyili leksika-
semantikalıq jaqtan eliklew feyili bolıp, tábiyattaǵı hár túrli obyektlerdiń sesine
eliklew ushın qollanılǵan feyil bolıp tabıladı.
Adamnıń yamasa basqa zatlardıń sırtqı beynesine baylanıslı feyiller. Ol
tańlanǵanınan bir maydanǵa deyin qaqqan qazıqtay
zińireyip
bir orında turıp qaldı.
7.
Biologiyalıq processlerge baylanıslı feyiller.
Bul mánidegi feyiller janlı hám
jansız zatlardıń ónip ósiw, kóbeyiw, jańa sapaǵa ótiw, ózgeriw, t.b processlerin
bildiredi. Bul boyawdan diyqan kózi “pisti!” degen quwanıshlı sózlerdi oqıydı.
Pısti
ósimliklerdiń biologiyalıq ózgerisine baylanıslı feyil. Eki zvenonıń aralıǵında,
brigada qırmanınıń artında munarlanǵan náhán ǵarrı tut aǵashı
ósedi.
Ol bir
tamırdan jup bolıp shıǵıp
, qosarlana
ósip ketken
etegi qalıń shóp..
Juwmaqlap aytqanda, feyiller hám onıń leksika –semantikalıq tábiyatı hár
tárepleme izertleniwi kerek.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
115
Ádebiyatlar
1.
Юсупов И. «Тумарис ҳәм басқа да поэмалар» (қосықлар ҳәм поэма). –
Нөкис, 1974.
2. Юсупов И. Өмир саған ашықпан. – Нөкис, 1999.
3. Юсупов И. Ғарры туттағы гүз. – Нөкис, 1963.
