Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
133
ҚАРАҚАЛПАҚ ТИЛИНДЕГИ ИЙТ, КӨПЕК, ТӨБЕТ ҲӘМ КҮШИК
СӨЗЛЕРИНИҢ ЭТИМОЛОГИЯСЫ ЖӨНИНДЕ
Жаңабаев Азизбек Турдыбек улы –
Әжинияз атындағы НМПИ студенти
Илимий басшы: ф.и.д. А.Пирниязова
Қарақалпақ тилиниң лексикалық қурамын этимологиялық жақтан изертлеў
– қарақалпақ тилиниң алдында турған әҳмийетли мәселелеринен бири.
Бул мақаламызда қарақалпақ тилиндеги ийт, көпек, төбет ҳәм күшик
сөзлерине этимологиялық тәрептен қатнас жасадық. Бул сөзлердиң түркий
тиллердеги лексикалық мәнисин, олардың қолланылыўын үйрениўге ҳәрекет
еттик.
Ийт – жыртқышлар топарынан есапланатуғын үй ҳайўаны [1:264]. Ҳәзирги
түркий тиллеринде it, iyt, ıt, et сыяқлы формаларда ушырасатуғын бул сөз
дерлик барлық түркий тиллери ушын ортақ сөз. Ески түркий тилинде ıt/ït
[2:215, 221] тулғасында, Махмуд Қашғарийдиң «Девани луғатит ат-түрк»
шығармасында да усы тулғада, қарақалпақ тилинде қолланылатуғын мәнисинде
[3:74] көрсетиледи.
Бул сөздиң этимологиясы ҳаққында гәп кеткенде төмендеги пикирлерди
қосымша айтыў орынлы.
Өзбек тилиниң этимологиялық сөзлигин дүзиўши Ш.Рахматуллаев
Э.В.Севортянның «Этимологический словарь тюркских языков» мийнетин
силтеме етип, ийт сөзи тийкарынан «ары қозғалтыўшы», «ары
жылыстырыўшы» мәнисин билдирген болып, ески түркий тилинде «ары
жылыстыр» мәнисин аңлататуғын ийт фейил сөзи де бар екенлигин көрсетеди
[4:126].
Сондай-ақ, түркмен этимологы С.Атаниязов ески түркий тилинде ийт
мәнисинде küt (küd)/güt (güd) деген сөз қолланылғанлығын, ўақыт өте сөз
басындағы «k/g» сеси түсип қалып, «ü» сеси «ı/i» сеси менен орын
алмасқанлығын айтады [5:184].
Қарақалпақ тилинде жыныслық жақтан ийттиң еркегин атаў ушын көпек
сөзи қолланылады.
Көпек сөзин пайдаланатуғын түркий тиллер еки топарға ажыралады:
соннан, түрк, қырым татары, қумық, гагауз, урым ҳәм қырымшақ тиллеринде
улыўма ийт уғымында, ал әзербайжан, түркмен, өзбек ҳәм қарақалпақ
тиллеринде ийттиң еркегин атаў ушын қолланылады.
Бул сөз Орхон-Енисей жазыўларында, М.Қашғарийдиң «Девани луғатит
ат-түрк» шығармасында тилге алынбаған, бериге келип, Юсуп Ҳас Ҳажибтиң
«Қутадғу билиг» мийнетинде «Onlar akrep gibi sokarlar, sinek gibi kanımı emerler,
köpek gibi havlarlar; hangisine yetişeyim» [6:474] (Олар шаяндай шаншады,
шыбындай қанымды сорыйды, ийттей үреди; қайсысына үлгерейин. Түп
нусқада «köpäk teg ürärlär» [2:317]) қатарлары арқалы көрсетиледи.
Келтирилген мағлыўматларға қарағанда, бул сөз түркий тиллер лексикасында
XI әсирден айланысқа түскен.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
134
Көпек сөзи жөнинде әдебиятларда бир-еки этимологиялар келтирилген.
Э.В.Севортян өз мийнетинде «алдын «жүни узын, мамық ийт»лерди көпек деп
атаған», – деп көрсетеди. Усыған бола, ол аталмыш сөздиң этимонын «жумсақ,
мамық» мәнисинде қолланылатуғын «көп» сөзи екенлигин айтып, ол -ек
қосымтасы арқалы жасалған деген шамалаўларын келтиреди [7:112].
Ал, түрк тилиниң этимологы Ҳасан Эренниң изертлеўлери бойынша, көпек
сөзи ийттиң «göv-göv, köv-köv» деп шығарған сесинен пайда болып, оған
түркий тиллердеги киширейтиўши мәнисиндеги -ек (-ак) қосымтасының
қосылыўы арқалы жасалған [8:257].
Тилимиздиң лексикалық қурамында ийттиң еркегин атаў ушын тағы да
төбет сөзи қолланылады. Бул сөзди пайдаланатуғын түркий тиллери санаўлы
ғана. Қыпшақ тиллер топарынан, қазақ тилинде төбет – «үлкен ийт», қырғыз
тилинде дөбөт – «ийттиң, қасқырдың еркеги», ноғай тилинде тоьбет – «ийттиң
еркеги, үлкен ийт», татар тилинде төбет – «үлкен, қара-ала падашы ийт»
мәнилеринде ҳәм қарақалпақ тилиниң лексикасында ушырасады. Төбет
сөзиниң этимологиясы туўралы да илимий әдебият бетлеринде еки-үш түрли
мағлыўмат бар. Татар тилиниң этимологиялық сөзлигин дүзиўши
Р.Г.Ахметьянов төбет сөзин «Тибет» этнониминен шыққан деп көрсетеди.
Өйткени, тибетлилердиң ийти үлкен, геўдели болып, оларды паданы қорыў
ушын сақлаған [9:288]. Қырғыз тилинде сингармонизмниң ерин үнлеслиги
сақланғанлығы ушын оларда дөбөт болып, еки буўында да теңдей ө сеси
келеди. Ал, қазақ, қарақалпақ, ноғай ҳәм татар тиллеринде төбет болып
жумсалады. Ески түркий тилинде бул этноним «Tüpüt» көринисинде «Тибет,
тибет халқы» мәнисинде қолланылған [2:598]. Демек, төбет сөзи төмендеги
үлгиде усы ҳалына келген: түпүт>төбөт, төбет.
Қазақ илимпазы Әлибек Нурмағамбетов төбет сөзиниң этимологиясын
төмендегише баянлайды: монғол тилинде «ирилик, үлкенлик» мәнисин
аңлататуғын «тойв», «томо» деген сөзлер бар. Төбет сөзи солардың бири менен,
мысалы, «тойв» сөзине тилимиздеги ийт сөзиниң дизбеклесиўинен
қәлиплескен. Дизбектен кейин бириге баслаған сөз түркий тиллериндеги сес
нызамлықларына бағынып, «в» сеси «б», «й» сеси «е» сесине өзгерген. Демек,
тойв+ит>товит>төбет схемасында қәлиплескен [10:276].
Күшик – ийттиң жаңа туўылған баласы, ержетпеген ийт [1:84].
Күшик сөзи де ҳәзирги түркий тиллеринде ҳәм ийт, ҳәм ийттиң баласы
мәнисинде
пайдаланылады. Бул
сөздиң
ески
этимоны, жоқарыда
айтқанымыздай, küt (küd)/güt (güd) деген түркий сөз болып, ол «ийт» мәнисин
аңлатқан. Ямаса, күшик сөзи ийтти шақырғанда қолланылатуғын «күш-күш!»
ҳәм оны қуўғанда қолланылатуғын «күш!» сөзине кемситиў яки жақсы көриў
мәнисиндеги сөзлерди жасаўшы -jük қосымтасы қосылыўы арқалы жасалған.
Демек, күш+жүк>күшүк>күшик [5:184]. Қарақалпақ тилинде ерин үнлеслиги
сақланбағанлығы себепли екинши буўындағы «ү» сеси «и» менен алмасқан.
Сөзимиздиң туўрылығы ретинде, бурын küt этимоны ҳәр қыйлы тиллердиң
топарында сөз пайда етиўде қолланылған, мысалы, рус тилиндеги «күшик»
мәнисинде қолланылатуғын «кутёнок» сөзи де усы этимоннан екенлигин
көрсетиў мүмкин [5:184; 9:456], – дейди С.Атаниязов.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
135
Усылай лексикология илиминде бул сөзлердиң келип шығыўы туўралы ҳәр
қыйлы пикирлер жүр. Ҳәр илимпаз өзинше қатнас жасайды.
Демек, жуўмақлап айтатуғын болсақ, изертлеў объектимиздеги сөзлер
түркий тиллерде ҳәр қыйлы лексикалық мәниге ийе, оларды лексикалық,
этимологиялық жақтан еле де тереңирек үйрениў—қарақалпақ тилиниң, пүткил
тюркологияның баслы мәселелеринен болып есапланады.
Әдебиятлар:
1. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Төрт томлық. II том. – Нөкис:
Қарақалпақстан, 1984.
2. Древнетюркский словарь. – Москва: Наука, 1969.
3. Кашгари М. Диван Лугат ат-Турк. – Алматы: Дайк-Персс, 2005.
4. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). –
Тошкент: Университет, 2000.
5. Atanyýazow S. Türkmen diliniň sözköki (etimologik) sözlügi. – Aşgabat:
Miras, 2004.
6. Hâcib Y.H. Kutadgu bilig. – Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1959.
7. Этимологический словарь тюркских языков. – Москва: Языки русской
культуры, 1997.
8. Eren H. Türk dilinin etimolojik sözlüğü. – Ankara, «Bizim Büro», 1999.
9. Ахметьянов Р.Г. Татар теленең этимологик сүзлеге. Ике томда. I, II том.
– Казань: Мәгариф—вакыт, 2015.
10. Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз (сөз төркіні). – Алматы: Рауан, 1994.
