Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
248
HAZRAT NAVOIY NAZMIDA TAVBA TALQINLARI
Salomat Matkarimova, Munisa Matkarimova
– Urganch davlat universiteti
Hazrat Alisher Navoiyning gazallarida tariqat maqomlari mohiyatan chuqur
talqin qilinadi. Shulardan biri – Tavbadir. “Tavba – qaytish demak, ya’ni kamolotga,
oliy axloqiy sifatlarga qaytish. Tavbani bob ul-abvob – eshiklarning eshigi ham
deydilar, chunki tariqatga qadam qo‘ygan odamning niyati va mohiyati avvalo shu
tavbasida ayonlashadi” deydi Najmiddin Komilov
199
. Ko‘rinadiki, tavba – tariqatga
kirish eshigidir. Tavba maqomi shoir ga‘zallarida ikki xil mazmunda sharhlanadi:
oddiy odamlarga xos qo‘rquv tavbasi hamda so‘fiylar tavbasi.
Qo‘rquv tavbasi, ya’ni gunohga iqror bo‘lish – oddiy odamlarga xos tavbadir,
Bu tavba kufrdan qaytish, shariat man etgan nahy va yomon ishlardan qaytish,
zamima axloqdan hamida axloqqa qaytish, qabih ishlar, qabih fe’l va qabih fikrdan
qaytish, dunyoning ma’nisizligi, arzimasligini anglab, zulm-u adolatsizlikdan
qaytishni bildiradi. Hazrat Navoiy inson umrini g‘animat bilib, bilib-bilmay qilgan
gunohlaridan afsus-nadomat chekishi va ularni qayta qilmaslikka ahd qilib, Allohdan
qilgan gunohlarini kechirishini so‘ramog‘i lozimligini uqtiradi:
Ey Navoiy, dema ko‘p harza-vu, qil istig‘for,
Tengridin ofiyat-u tavba tavallo aylab
200
.
Shoir aytadi: ko‘p harza yolg‘on aytib o‘tirmasdan Tangridan tavallo qilib,
yalinib-yolvorib ofiyat, tavba berishini so‘rab, istig‘for qil. Chunki, Alloh tavfiq
bermasa, ofiyat-u tavba bermasa, inson ma’siyat ko‘chalirag kirib qolib, undan
chiqish yolini topolmay, hatto ma’siyat ko‘chasida ekanligini ham anglamay, adashib
yuraveradi. Har ishda Allohdan tavfiq va hidoyat lozim. Xatokor inson gunohlar
ko‘pligidan tavbaga ham tili aylanmay qoladi. Qilingan bir gunoh ikkinchi,
uchunchisini iziga ergashtiradi. Isyonlar kasrati-ko‘pligidan, gunoh qilishdan
hayiqmaslik, gunoh ustiga gunoh qilaverish va bunda Allohdan hayo qilmaslik
oqibatida til istig‘forga, tavbaga aylanmaydi. Turli xil bahonalar bilan gunohlarini
oqlab, o‘zini o‘zi alday borish barobarida har bir gunoh sabab qalbda hosil bo‘lgan
qora nuqta ziyoda bo‘lib, kattalashib boraveradi, isyonda bardavom bo‘lib
borilaveradi. Qur’oni Karimning “Baqara” surasida Alloh tug‘yonga ketganlarni o‘z
hollariga tashlab qo‘yishi va oxirda ularga alamli azob borligidan ogohlantiradi. Agar
Allohning tavfiqi yetmasa, isyondagi bandaning tavba qilib, to‘g‘ri yo‘lga tushishligi
imkonsizdir. Til istig‘forga aylanishi uchun ham Robbning madadi, rahmkeshligi
lozim. Shuning uchun ham solik Allohdan rahm qilishini, tavfiq berishini va tilini
tavbaga evrulishligini iroda qilishini yolvorib so‘raydi:
Rahm qil, yo rabki, isyon kasratidin yo‘qturur,
Oncha fursatkim tilim evrulgay istig‘forg‘a
201
.
Tavba insonning gunohlar sabab qoraygan qalbini yuvib, unga poklik hissini ato
qiladi. Ammo tavba shunchaki yuzaki, tilde qilingan tavba emas, balki yurakning tub-
tubidan qattiq afsus chekib, o‘zi bilan Ma’shuqi Azal orasiga to‘siq bo‘lgan gunoh
yukidan ezilib, ko‘zlaridan nadomat yoshlarini to‘kib qilingan tavba suvigina botinni
chirk va g‘uborlardan tozalab, poklaydi:
199
Komilov N. Tasavvuf. – T.: “Movarounnahr”-“O‘zbekiston”, 2009. – B. 27.
200
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.4. –T.: Fan, 1988. –B. 49.
201
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.3. –T.: Fan, 1988. – B. 432.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
249
Arit sirishk bila botiningda bor esa chirk,
Yu tavba suyi bila bo‘lsa botining aro shux
202
.
Inson yoshlikning betizgin hoy-u havaslari, hayot go‘zallklariga oshuftaliklari
sabab o‘zini kamolotga yetkazish uchun riyozat chekmoq, qiyinchilikka yuz burib,
nafsini ortiqcha hasham-u bezaklardan tiymoqqa o‘zida rag‘bat sezmaydi. Shuning
uchun ham ish-u maydan tavba qilishga chqirilganda nishot chog‘ida bu chaqiriqqa
parvo qilmaydi. Yigitlik chog‘i qilingan turli beadabliklar yoshlik sho‘xliklari deb
qaralib, ko‘pda ayb sanalmaydi. Ammo umr oxirlab, keksalik yaqinlashib kelgan sari
o‘tgan umr sahifalarida bu beadabliklar qora dog‘lar bo‘lib ko‘rinib, ko‘ngil
kengliklarini siqib kela boshlaydi, Bundan qutulish uchun yagona chora – tavba,
Navoiy ta’kidicha, kechirim so‘rash uchun fursat g‘animat, qarigan chog‘da
yoshlikda qilingan xatolarga nadomat chekish, qarilikka yetgan ekan, bundan
foydalanib qolish, tavba qilib ulgurish kerak:
Navoiy, yigitlikni qo‘y, chun qariding,
Qilib tavba, bo‘l zuhdu taqvog‘a tolib
203
.
Hazrat Navoiy g‘azallarida so‘fiylar tavbasi Yaratganga oshiq qalb tilidan bayon
qilinadi.Olim N.Komilov ta’biri bilan aytganda ”So‘fiylar tavbasi – qalb istijobi,
ya’ni istijobat — uzilish, o‘zgarish tavbasidir, Tavbaning haqiqati shuki, solik
Xudoga yetishish yo‘lida g‘ov bo‘ladigan jamiki narsalardan yuz o‘girishga
qasamyod etadi, butun intilishi, tavajjuhini Allohga qaratadi, avvalgi hayot tarzidan
butunlay voz kechadi”
204
. Bunda solik o‘z nuqsonlarini ko‘ra bilishi, o‘zining
ahvolini anglashi lozim. U endi oddiy insonlar qiladigan gunohlardan mutlaqo xoli,
gunoh qilish istagi unda tug‘ilmaydi. Solik gunoh deganda Ma’shuqi Azal – Allohdan
boshqani ko‘ngliga keltirish, uni yod qilishdan bir nafas to‘xtash, qilgan amallarida
riyoga yo‘l qo‘yish, o‘zidan qoniqish, ajz-u niyozda sustlik qilishni tushunadi. Bu
kabi gunohlar solikning chekkan barcha riyozatlari-yu erishgan darajalarini har safar
yo‘qqa chiqaraveradi. Solik esa har safar yana va yana tavba qilib, barchasini
boshidan boshlayveradi. Bu holatning takroriyligi uni holdan toydiradi, ramaqijon
holga keltirib qo‘yadi. Shuning uchun ham u bu kabi tavbadan joniga yetganligidan
yozg‘irib, Yor vasliga yetish yo‘lidagi mashaqqatlarga bardosh berish, buning uchun
jonni asrab qolmoq uchun soqiyga murojaat qiladi:
Soqiyo, jonimg‘a yettim tavbadin, joning uchun
Bo‘l manga bir lab-balab paymona birla dastgir
205
.
Bunda soqiy – “haqiqiy yetuk inson, ulkan ma’rifat sohibi – piri komil”dir
206
.
Ayni paytda soqiy “sevgili” ma’nosidadir
207
. “Fayyozi mutlaq, butun fayz va
sevgining asosi bo‘gan Alloh”dir
208
. “Paymona” – may piyolasi, qadah
209
.
Kuzatiladiki, ushbu o‘rinda soqiy Ma’shuqi Azall ma’nosida kelgan. Oshiq Allohdan
boshqani ko‘ngliga keltirish, uni yod qilishdan bir nafas to‘xtash, qilgan amallarida
202
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.4. –T.: Fan, 1988. – B. 80.
203
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.5. –T.: Fan, 1988. – B. 39.
204
Komilov N. Tasavvuf. – T.: Movarounnahr-O‘zbekiston, 2009. – B. 27.
205
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.3. – T.: Fan, 1988. –B. 167.
206
Avaznazarov O. Alisher Navoiy ijodida soqiy obrazi. F.f.f.d. Diss. Avtoref. – Qarshi, 2020. – B. 10.
207
Pala I. Ansiklopedik divǎn şiiri sőzlűǧű. Akçağ, 1990. –S. 387.
208
Uludaǧ S. Tasavvuf terimleri sőzlűǧű. Istanbul, 1995. S.- 450.
209
Navoiy A. Navoiy asarlari lug‘ati. – T.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1972. -B. 498.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
250
riyoga yo‘l qo‘yish, o‘zidan qoniqish, ajz-u niyozda sustlik qilish kabi gunohlardan
goh unisi, goh bunisi sabab qayta-qayta tavba qilaverib, jonidan ayrilar darajaga
yetgan. Ammo u Ma’shuqi Azall – Alloh vasliga yetmoq istagidan kechishni
xayoliga ham keltirmaydi. Joniga yetgan jon o‘zi vasliga intilayotgan sevgilisiga,
soqiyga “joning uchun ishq, vahdat mayidan lab-balab to‘la qadah bilan menga
dastgir bo‘l”, deya murojaat qiladi, Bunda Alloh nurida unga singib ketishni
orzulayotgan jon vahdatul vujud maqomida jon-bilan jononning farqi qolmasligi,
qaysi jon-u qaysi barcha jonlarni o‘ziga ohanrabodek tortayotgan jonon ekanligi
anglashilishi imkonsizligini nazarda tutib, soqiyga “joning uchun” deydi. Chunki jon
va jonon birlashgan lahzalarda jon bu – jonon, jonon esa – jondir.
Oddiy insonlar qiladigan tavbadan so‘fiylar tavbasi farq qiladi. Chunki solik
jannatga tushish umidida yoki do‘zaxga tushish vahmi tufayli istig‘for qilmaydi.
Ma’shuqi Azal vaslisiz unga Jannat tatimaydi, Yor hijroni o‘ti oldida jahannam o‘ti
taftsizdir. Solik uchun faqat bir istak orzu bor – Haqning vasliga yetish. Undan
boshqa hamma narsani ko‘nglidan chiqarib tashlaydi. Yor nавоси uni “тавба
тавбасида насуҳ’ qiladi:
Buyurma tavba yana, nosihoki, mug‘bachalar
Havosi qildi meni tavba tavbasida nasuh
210
.
Haqiqiy do‘st – Allohga yetmoqlik talabida bo‘lgan, Uning diydorini tilagan,
solik g‘aflat uyqusidan uyg‘onib, o‘z ahvolini anglamoqligi, maqsad va niyatni
to‘g‘rilab olgani holda butun ruhi va vujudi bilan faqat Uning visoli umidida harakat
qilmoqligi lozim. Bunda qilayotgan toat-ibodatlari ham do‘zax otashidan qo‘rqib,
unga tushmaslik yoki jannatga yetishmoqlik umidida bo‘lmasligiga e’tibor qilmog‘i,
agar shundayligini sezib qolsa, darrov bundan tavba qilishi kerak:
Do‘st matlub ersa g‘aflat uyqusidin ko‘z ochib
Uchmoq ummidi, tomug‘ biymidin istig‘for qil!
211
.
Navoiy yolg‘iz Allohning muhabbatiga emas, uning yaratiqlaridan bo‘lgan
Jannat umidi va do‘zax qo‘rquvi sabab qilinadigan ibodat-u yukinishni tavbaga loyiq
ish, deb qaraydi. Chunki bunda xolis Alloh muhabbati emas, ta’magirlik, o‘z asl
maqsadini ibodat bilan niqoblash, riyo mujassam. Binobarin, “Kim qilayotgan
ibodatiga Ollohdan evaz tama’ etsa, u minnatchi, ta’machidir”. Go‘yo jannatni
xohlagani yoki do‘zaxdan qo‘rqqani uchun ibodat qiladi. Orif kishi esa Ollohning
zoti uchu ibodat etadi, yagona orzusi ham Ollohning zoti
212
.
Ammo tavba o‘lim farishtasi yetib kelib, jon tanani tark qiladigan lahzalarga
qadar kechiktirilmasligi lozim. Quyidagi baytlar Umr Tangriga isyon bilan, ya’ni
Alloh tomonidan qaytarilgan ishlarni qilish bilan o‘tib, oxir bu dunyodan ketar
chog‘da qilinmasligi lozimligidan bahs etadi:
Rindlar, tavbam ne tongkim, umr o‘tub isyon bila,
Do‘sti oliy dargahig‘a azm aylar chog‘ edi.
Shu o‘rinda tavba qilmoqchi bo‘lsang, uni hamma eshitadigan, ko‘radigan qilib
oshkora qilma, o‘zingni Tangriga topshirib, qalbdan tavba qil, deydi. Navoiy. Chunki
ochiq-oshkora qilingan harakat ko‘ngilda “odamlar meni ko‘p tavba qilib,
210
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.3. –T.: Fan, 1988. –B. 100.
211
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.3. – T.: Fan, 1988. – B.309.
212
Abu Homid G‘azzoliy. Ihyou ulumid din. – T.: O‘zbekiston, 2019. – B. 56.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
251
gunohlaridan poklangan inson deb o‘ylashadi” degan fikrning qalbdan beixtiyor o‘tib
ketishi bilan riyo paydo bo‘lishiga, va tavbasi xo'jako‘singa bo ‘lib, Haqning oldida
bee’tibor qolishiga olib keladi:
Tavba qilmoq istar ersang, qilma da’vo oshkor,
Tengriga topshur o‘zungni, qilmag‘il izhor shart.
Xulosa qilganda, Hazrat Navoiy ga‘zallarida Tavba maqomi o‘zining tub ma’no-
mohiyati bilan namoyon bo‘ladi va inson qalbini ma’naviy kirlardan, chang-u
g‘uborlardan forig‘ bo‘lishiga zamin hozirlaydi.
