Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
264
“SADDI ISKANDARIY” DOSTONIDAGI HIKOYATLARDA
TASHBEH SAN’ATI
Otanazarova Shodiya A’zambek qizi
–
Urganch davlat universiteti
“Tashbeh – Sharq adabiyotida keng tarqalgan san’atlardan biri bo‘lib,
”o‘xshatish” ma’nosini ifodalaydi. Bu ikki narsa yoki tushunchani ular o‘rtasidagi
haqiqiy (real) yoki majoziy munosabatlarga ko‘ra o‘xshatish san’atidir. Tashbih
san’ati tasvirlanayotgan shaxs, buyum yoki tushunchani o‘quvchi ko‘z o‘ngida
aniqroq, jozibaliroq gavdalantirishga xizmat qilib, asar timsollari ma’naviy qiyofasini
yorqinroq ochish, binobarin, shoir g‘oyasini o‘quvchi ongiga to‘laroq yetkazishga
imkon beradi”
221
.
Tashbeh san’atining bir necha turi mavjud bo‘lib, ular tashbehi mutlaq, tashbehi
kinoya, tashbehi mashrut,tashbehi tavsiya, tashbehi aks,tashbehi izmor va tashbehi
tafzil nomlari bilan ataladi
222
. ”Saddi Iskandariy”dostonidagi hikoyatlarda bu
san’atning “tashbehi mutlaq” turi tez-tez ko‘zga tashlanadi. ”Aniq o‘xshatish”
ma’nosini ifodalovchi bu xil san’at
go‘yo, singari, kabi, yanglig‘, -day, -dek
kabi so‘z
yoki qo‘shimchalar vositasida hosil qilinadi. Masalan,”Iskandar bila ul gadolig‘
ixtiyor etgan podsho” hikoyatida shunday bayt keltiriladi:
Qolibmu ekin bir aningdek kishi –
Ki, qilsam ruju’ anga mulk ishi?
223
Baytdan shunday bir kishi qolibdimi, unga saltanat ishlarini topshirsam degan
ma’no anglashiladi va
-dek
qo‘shimchasi mutlaq tashbehni yuzaga keltirgan.
Dedi:”Himmat o‘lmish manga hamnishast,
Sen istardek ermas, vale asru past”.(99)
Bu baytda ham
-dek
qo‘shimchasi orqali yuzaga kelgan mutlaq tashbeh
qo‘llanilgan.
Tashbeh san’ati unsurlari to‘rttadir:
1.
Mushabbih – nima o‘xshatilgan bo‘lsa, o‘sha narsa yoki tushuncha.
2.
Mushabbihun bih – nimaga o‘xshatilgan bo‘lsa, o‘sha narsa yoki tushuncha.
3.
Vajhi shabih – mushabbih bilan mushabbihun bih orasidagi munosabat.
4.
Vositayi tashbih – o‘xshatilish belgisi.
224
“Bulbul” hikoyatidan olingan mana bu baytda:
Chu gul yo‘qturur o‘n bir oy bog‘ aro,
Erur ro‘zg‘orim seningdek qaro.
Baytda “ro‘zg‘orim” so‘zi – mushabbih,”seningdek” so‘zi
–
mushabbihun bih,
“qaro” so‘zi
–
vajhi shabih, seningdek so‘zidagi “-dek” qo‘shimchasi – vositayi
tashbih.
Hamma juzvi mavjud bo‘lgan
o‘xshatish
“
tashbihi mufassal”
deb ataladi
225
.
Yuqoridagi bayt tashbihi mufassalga misol bo‘ladi.
221
Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. – T.: Sharq, 1999. –B.14.
222
Hojiahmedov A. Mumtoz badiiyat malohati. – T.: Sharq, 1999. –B.18.
223
Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami. T.11. – T.: Fan, 1993. –B. 97. Keyingi o‘rinlarda sahifani ko‘rsatish bilan
cheklanamiz.
224
Hojiahmedov A. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. –
T.: Sharq,1998. B.14.
225
O’sha asar. – B.15.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
265
She’riyatda vajhi shabih juzvi qo‘llanmasligi ham mumkin. Bu xil o‘xshatish
“
tashbihi mujmal
” hisoblanadi
226
.
Masalan, Navoiyning “Ul bolig‘lar…” hikoyatidagi baytda
Ne girdobkim, charxi gardandadek,
Ne igrim, sipehri navardandadek.(425)
“Girdob” so‘zi
–
mushabbih, “charxi gardanda” so‘zi – mushabbihun bih,
“-dek” qo‘shimchasi vositayi tashbih hisoblanadi.
Mumtoz adabiyotimizda ko‘pincha vajhi shabih va vositayi tashbihning har
ikkisi tushirib qoldiriladi. Bu holda faqat mushabbih va mushabbihun bihdan tashkil
topgan o‘xshatish “
tashbihi muqayyad
” deb ataladi. Tashbihi muqayyad tashbihi
mufassalga qaraganda o‘xshatish belgisining kuchliligi bilan ajralib turadi.
227
Jumladan, shoirning
Eshittimki, bir turfa barno edi,
Yuzi dilkash-u qaddi ra’no edi.(284)
Baytidagi “yuzi” va “qaddi” so‘zlari – mushabbih,”dilkash” va “ra’no” so‘zlari
mushabbihun bih sanaladi. Navoiy qisqa va aniq tashbihni qo‘llar ekan, u mufassal
holdagi o‘xshatishga qaraganda qahramonning latofatini yorqinroq gavdalantiradi.
She’riy ijodda tashbih qo‘llanilarkan, ko‘pincha o‘xshatilayotgan narsa
(mushabbih) nomi tushirib qoldiriladi-da, o‘xshatilgan narsa (mushabbihun bih)
nomigina saqlanadi. Ammo mushabbihni, ya’ni nima o‘xshatilayotganini osongina
aniqlash mumkin. Bu o‘shatishning nomi “
tashbihi kinoya
” deb nomlanadi.
228
Ushbu bayt bunga misol bo‘la oladi:
Kulub dedi sohibdil: ” Ey bulhavas,
Emasmu edi tajribang muncha bas? ”(286)
Birinchi misradagi “bulhavas” so‘zi aslida “har narsaga havas qiluvchi” deb
tushuniladi. Ammo o‘quvchi bu so‘zda “har narsaga havas qiluvchi,beqaror yigit”
ma’nosini anglaydi. So‘zning bunday shaklda kelishi so‘z ma’nosiga xalal bermagan,
aksincha, uning ma’nosini yanada kuchaytirgan.
Tashbihi mashrut (shartli o‘xshatish).
Bu xil tashbehda bir narsaning ikkinchi
bir narsaga o‘xshashi ma’lum shartga bog‘liq qilib qo‘yiladi.
229
Navoiyning quyidagi
baytlari shu san’atga asoslanib yozilgan:
Demakka javob o‘lmadi saxtko‘sh
Qish ayyomi bulbuldek o‘ldi xamo‘sh (403).
Ikkinchi baytda qish ayyomi bulbulga o‘xshashi uchun uning “qish ayyomi
bulbuldek o‘ldi xamo‘sh bo‘lishi”, ya’ni jim bo’lishi shart qilib qo’yilyapti, ana shu
talabga javob bersagina, qish ayyomi bubulga o‘xshaydi.
Tashbihi tafsil
. Bu xil tashbehni qo‘llar ekan, shoir avval bir narsani ikkinchi
bir narsaga o‘xshatadi-yu, keyin o‘z o‘xshatishidan voz kechgandek bo‘ladi. Bu voz
kechish jiddiy bo‘lmay, aksincha, tasvirlanayotgan belgini yanada kuchaytirish
maqsadini ko‘zlaydi
230
.
226
Hojiahmedov A.She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. –T.: Sharq, 1998. – B.15.
227
Hojiahmedov A.She’riy san’atlar va mumtoz qofiya. –T.: Sharq, 1998. – B.15.
228
Hojiahmedov A.Mumtoz badiiyat mohiyati. –T.: Sharq, 1999. – B.19.
229
Hojiahmedov A.Mumtoz badiiyat mohiyati. –T.: Sharq, 1999. – B.20.
230
Hojiahmedov A.Mumtoz badiiyat mohiyati. – T.: Sharq,1999. -B.21.
Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
266
Sarosar go‘yo ul nay guhardir,
G‘alat qildim, labolab nayshakardir.
Ma’lumki, she’riy san’atlar badiiy asarda ifodalangan hayotiyroq, ta’sirchanroq
ifodalanishiga, lirik va epik timsollarning yorqinroq gavdalantirilishiga, misralar,
baytlar, bandlarning lafziy nazokati, musiqiyligi, jozibadorligini ta’minlashga xizmat
qiladi.
Xulosa qilganda, buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy ijodidagi badiiy
san’atlar har tomonlama mukammaldir. Jumladan, tashbeh ham, o‘zining badiiy
nafosati bilan xilma-xil ifodalarda berilgan. Biz tahlilga tortgan hikoyatlarda
tashbehning “tashbihi mutlaq”, ”tashbihi mufassal”, ”tashbihi muqayyad”, ”tashbihi
kinoya”, ”tashbihi mujmal” kabi turlari qo‘llanilgan. Bu tashbehlar hikoyatlarda
tasvirlanayotgan shaxs yoki tushunchani o‘quvchi ko‘z o‘ngida aniqroq, jozibaliroq
gavdalantirishga xizmat qilgan. Shuningdek, mazkur tashbehlar asar timsollari
ma’naviy qiyofasini yorqinroq ochishga va shoir g‘oyasini o‘quvchi ongiga to‘laroq
yetkazishga imkon bergan.
Adabiyotlar:
1. Hojiahmedov A. Mumtoz badiiy malohati.
–
T.: Sharq, 1999.
2. Hojiahmedov A. She’riy san’atlar va mumtoz qofiya.
–
T.: Sharq,1998.
3. Navoiy A. Mukammal asarlar to‘plami.
–
T.: Fan, 1993.
