Respublika ilmiy-amaliy konferensiya
332
TIRKEWISHLERDI «INSERT» USILI ARQALI OQITIW
Tańirbergenov Shamshetbay –
Ózbekstan Respublikası IIM Nókis
«Temurbekler mektebi» áskeriy-akademiyalıq liceyi
Qaraqalpaq tili hám ádebiyatı páni oqıtıwshısı
Akademiyalıq liceylerde 1-kurs oqıwshılarına teoriyalıq bilim beriwde
tirkewishler, olardıń mánilik túrlerin «Insert» usılı arqalı da úyretiw múmkin.
«Insert» usılında toparda neshe oqıwshı bolsa olardıń hárbirine tómendegi tártipte
1 danadan tekst beriledi. Al, oqıwshılar sol tekstke qaray otırıp, tirkewishler
boyınsha óz bilimlerin, túsiniklerin sáwlelendire aladı. «Insert» usılında tórt
ketekshege tómendegi belgiler qoyıladı:
V –bul tirkewish sóz bizge tanıs.
( – ) –tekstte tirkewish sózler joq.
(+) – bul tirkewish sóz mánilik túri boyınsha atawısh, túpkilikli yamasa feyil
tirkewsih ekenligi jazıladı.
? – qaysı sóz shaqabı hám qaysı seplikli sóz benen kelgenligi jazıladı. [2.107]
Akademiyalıq liceydiń 1-kurs oqıwshılarına arnalǵan házirgi qaraqalpaq ádebiy
tili sabaqlıǵınıń 108 hám 109-shınıǵıwlarında jámi 13 gáp hám bir neshe sózler
berilgen bolıp, onı insert tablicasına jaylastıramız [1.14-15].
«Insert» usılı
Tekst
V
(– )
+
?
1. Men Qızılqumdaǵı sharwalar arasına
muǵallim bolıp kelgenimdi aldın-ala
bilgenimde anam úyde joq edi, al ákemniń tóbe
shashı tikke turdı.
2. Aǵam kóz aldınan uzap ketkenligime
qayılshılıǵı bolmadı.
3. Men dúnyanı kim ushın jıynadım?
4. Meniń sennen basqa qarar kózim joq.
5. Kózimniń aldında alshańlap basıp
júrgenińniń ózi men ushın bárinen artıq.
6. Qáytken menen de júregim sharwalar
arasına qarap alıp-ushtı da turdı.
7. Úydiń ishinde qayta tınıshlıq ornadı.
8. Àlbette, bunıń bárin men Aybergen aǵanıń
úyinde, tań aldında esime túsirdim.
9. Jap salmalarda suw burqıp aǵıp atır.
10. Baǵ egiw ushın ashılǵan on eki gektarday
jerdi Sultan ǵarrı suwǵarıp júr.
11. Ol berilgen sorawlarǵa qısqa sóz benen
juwap berdi.
12. Úyine kelgennen keyin Sultan ǵarrı pechke
ottı wajlatıp jaqtı.
13. Palsánem jumıs kiyimlerin kiyip, fermaǵa
qaray ketti.
Globallashuv davrida tilshunoslik va adabiyotshunoslik taraqqiyoti hamda ta’lim texnologiyalari
333
Sonday-aq, 1-kursta tirkewish temasın úyrengende kespe qaǵazlardan da orınlı
paydalanıp, onda berilgen tapsırmalarda tirkewishlerdiń túrlerin anıqlaw, tirkewish
sóz shaqabın qaysı mánili sózler menen dizbeklesip kelgenligin, qaysı sepliklerdiń
basqarıwında kelgenligin anıqlaw múmkin. Mısalı, bul ushın T. Seytjanovtıń bir ǵana
qosıqlar toplamınan alıp, kespe qaǵazǵa 1 kupletten tirkewishli qosıq qatarların jazıp,
onı morfologiyalıq jaqtan tapsırma sıpatında beriw de oqıwshılardıń biliminiń
nátiyjeliligin asıradı. Mısalı:
1-kespe qaǵaz: Ómir ushın qanday ılǵal etseńiz,
Bawırıma altın tuqım sepseńiz,
Daqıllardı darqan qılıp atırman,
Hám baǵlardı jayqaldırıp atırman. [3.5]
2-kespe qaǵaz: Paraz etiń, eger de men bolmasam,
Ústimde sizlerdi saqlap barmasam,
Onday kóresinin kórmesin kózler,
Qushaǵi bolıńlar adamlar sizler. [3.7]
3-kespe qaǵaz: Àlpiń alısıp oynamay,
Ashılǵan gúldey jaynamay,
Kóp penen birge toylamay,
Tabılmas saǵan abıray. [3.16]
4-kespe qaǵaz: Abıray ushın at salıs,
Abıray ataq ar-namıs,
Sol ushın barlıq atlanıs,
Bárqulla kerek abıray. [3.16]
Juwmaqlap aytqanda, tirkewish sóz shaqabın qaraqalpaq tili sabaǵında tıyanaqlı
úyretiw barısında onı aldınǵı pedagogikalıq texnologiyalar tiykarında oqıtıw sabaqtıń
ele de sapalı ótiliwine tiykar bola aladı.
Àdebiyatlar
1. Дәўлетов А., Дәўлетов М. Қарақалпақ тили. (7-класс ушын сабақлық) –
Нөкис, Билим, 2010.
2. Азизхожаева Н. Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат. – Т.:
«Адабиёт жамғармаси» нашри, 2006.
3. СейтжановТ. Таңламалы шығармалары еки томлығы. – Нөкис, 1993.
4. Dáwletov A., Dáwletov M., Qudаybergenov M. Házirgi qаrаqаlpаq ádebiy
tili. Аkаdemiyаlıq liceydiń II kurs tаlаbаlаrı ushın sаbаqlıq. – Nókis: «Bilim»
bаspаsı, 2010.
