S H A R Q M A S H ’ A L I
79
ﻦیوﺰﻗ
راﺪﻧﺎﺘﺳا
ﯽﺘﻤه
نوﺪیﺮﻓ
نﺎﻣزﺎﺳ
ناﺮیﺪﻣ
راﺪید
رد
ﺖﺵاد
رﺎﻬﻇا
ﺐﻠﻄﻣ
ﻦیا
نﺎﻴﺑ
ﺎﺑ
ﺮﺛﻮﮐ
ﯼدﺎﺼﺘﻗا
....
ﯽﺘﻤه
ﺪﺵرا
ﺖیﺮیﺪﻣ
ﯼﺎه
ﺖیﻮﻟوا
و
ﺎه
ﻪﻣﺎﻧﺮﺑ
ﻪﺑ
ﻩرﺎﺵا
ﺎﺑ
دﺮﮐ
نﺎﻴﺑ
بﺁ
ﺖیرﺪﻣ
و
ﯽهﺪﻧﺎﻣﺎﺳ
صﻮﺼﺧ
رد
نﺎﺘﺳا
Юқоридаги
мисолда
ҳам
мақоланинг
боши
-
да
атоқли
от
тўлиқ
шаклда
,
кейинги
қатор
-
ларида
фақат
фамилияни
англатиб
келмоқда
.
в
)
Ой
номлари
.
Газета
матнларида
ҳам
милодий
,
ҳам
ҳижрий
йил
,
ой
номларини
англатиб
келган
атоқли
отлар
учрайди
.
Эронда
ҳижрий
йил
ҳисоби
бўлгани
сабабли
мамлакат
ичидаги
воқеа
-
ҳодисалар
шарҳида
шамсий
ва
қамарий
ойлар
,
халқаро
саҳнада
юз
бераётган
воқеалар
ривожи
билан
таниш
-
тириш
жараёнида
милодий
ой
номларини
англатиб
келган
атоқли
отлар
қўлланади
.
رد
ﻞیروا
ﻩﺎﻣ
نﺎﻬﺟ
ناﺮﺒهر
ﺎﻣﺎﺑوا
رﻮﻬﻤﺟ
ﺲﻴﺉر
،
ﯼاﺮﺑ
ار
دﺮﮐ
تﻮﻋد
ﻦﺘﻨﺵاو
ﻪﺑ
ﯼا
ﻪﺘﺴه
ﺖﻴﻨﻣا
سﻼﺟا
رد
ﺖﮐﺮﺵ
،نﻻﻮﺌﺴﻣ
رﻮﻀﺡ
ﺎﺑ
،ناﺮیا
نﺎﮔﺪﻨﻨﮐردﺎﺻ
ﺲﻧاﺮﻔﻨﮐ
ﻦﻴﺘﺴﺨﻧ
زا
ﺶﻴﺑ
نﺎﮔﺪﻨیﺎﻤﻧ
و
رﺎﺠﺗ
،نﺎﻧﺎﮔرزﺎﺑ
،ناﺮﻈﻧ
ﺐﺡﺎﺻ
700
ﺖﮐﺮﺵ
ﯽﻧاﺮیا
ﻂﺳﻮﺘﻣ
و
ﮏﭼﻮﮐ
16
ﻦﻤﻬﺑ
ﺪﺵ
ﺪهاﻮﺧ
راﺰﮔﺮﺑ
ناﺮﻬﺗ
رد
От
сўз
туркуми
ўзида
предмет
маъно
-
сини
ўз
ичига
олган
бўлиб
,
бу
маъноларсиз
бирор
фикрни
ифодалаш
мумкин
эмас
,
шу
сабабли
от
сўз
туркумининг
қўлланиши
нутқ
фаолиятининг
асосий
шарти
саналади
.
Китобий
услуб
–
расмий
,
илмий
,
пуб
-
лицистик
услубларда
от
сўз
туркумига
мурожаат
қилиш
бошқа
услубларга
нис
-
батан
устун
саналади
.
Чунки
ташкилот
,
шахс
,
фаолиятни
номлашда
отга
мурожаат
қилиш
бу
услубларга
хос
хусусиятдир
.
ЭРОН
ВА
АФҒОН
ТИЛШУНОСЛАРИНИНГ
ГРАММАТИК
АСАРЛАРИДА
СЎЗ
ТУРКУМЛАРИ
ТАСНИФИ
МАСАЛАСИ
ЎКТАМОВА
ҲИЛОЛА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
ХХ
асрда
Эрон
ва
Афғонистонда
машҳур
тилшунослар
томонидан
яра
-
тилган
,
форс
ва
дарий
тиллари
грамматикасига
бағишланган
асарларда
келтирилган
сўз
туркум
-
ларини
таснифлаш
бўйича
билдирилган
тилшуносларнинг
фикрлари
қиёсий
таҳлил
қилинди
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
сўз
туркумлари
,
тасниф
,
семантика
,
сўз
.
Аннотация
.
B c
татье
проанализирован
сравнительный
анализ
взглядов
лингвистов
на
класси
-
фикацию
фраз
в
ХХ
веке
,
опубликованный
известными
учеными
в
Иране
и
Афганистане
,
посвя
-
щенный
персидской
грамматике
и
языка
дари
.
Опорные
слова
и
выражения
:
части
речи
,
классификация
,
семантика
,
слово
.
Abstract.
The article analyzes the comparative analysis of linguists’s opinions on the classification of words in
the works of 20
th
-century scholars in Iran and Afghanistan, dedicated to Persian and Dari grammar.
Keywords and expressions:
part of speech, classification, semantics, word.
ХХ
асрда
дарий
тили
Афғонистоннинг
расмий
тилларидан
бири
сифатида
белгиланиб
,
форс
тилидан
батамом
мустақил
тил
сифатида
ажралиб
чиққанидан
сўнг
,
бу
икки
тил
грам
-
матикасида
ҳам
айрим
тафовутлар
яққол
кўзга
ташланиб
қолди
.
Мазкур
мақолада
форс
ва
дарий
тилларида
сўзларни
туркумларга
таснифлашдаги
умумийлик
ва
фарқларни
очиб
бе
-
риш
мақсад
қилиб
белгиланди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
80
Теҳрон
университетининг
беш
нафар
профессори
А
.
Ғариб
,
М
.
Баҳор
,
Б
.
Форузанфар
,
Ж
.
Ҳумоий
ва
Р
.
Ёсамий
томонидан
яратилган
“
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zab
ā
n-e f
ā
rsi
(“
Форс
тили
грамматикаси
”
1
)
асарида
муаллифлар
сўз
туркумларини
тўққизтага
ажратишган
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
),
сон
(
دﺪﻋ
adad
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd),
олд
кўмакчи
(
ﻪﻓﺎﺿا
فﺮﺡ
h
а
rf-e ez
ā
fe
),
боғловчи
(
ﻂﺑر
فﺮﺡ
h
а
rf-e rabt
),
ундов
(
تﻮﺻ
sout
).
Ҳумоюн
Фаррух
“
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
ﻊﻣﺎﺟ
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e j
ā
me’ zab
ā
n-e f
ā
rsi
(“
Форс
тилининг
тўлиқ
грамматикаси
”)
китоби
2
да
олтита
сўз
туркумини
келтирган
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd
),
ёрдамчи
сўзлар
(
فوﺮﺡ
horuf
).
Муаллиф
таснифда
сон
ва
ундовни
сўз
туркуми
сифатида
ажратмаган
,
кўмакчи
ва
боғловчи
эса
бир
гуруҳ
(
فوﺮﺡ
horuf
)
га
бирлаштирилган
.
Абдурасул
Хайёмпур
“
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zab
ā
n-e f
ā
rsi
(“
Форс
тили
граммати
-
каси
”)
китоби
3
да
олтита
сўз
туркумини
ажратиб
кўрсатган
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd
),
ёрдамчи
сўзлар
(
ﻪﻠﻤﺟ
ﻪﺒﺵ
šebh-e jomle
),
ундов
(
تﻮﺻ
sout
).
Унинг
таснифида
олмош
ва
сон
сўз
туркуми
сифатида
ажратилмаган
.
У
сонларни
саноқ
сифатлар
(
ﯽﺵﺮﻤﺵ
ﺖﻔﺻ
sefat-e šomoreši
)
таркибида
таърифлаган
.
Муаллиф
сонларни
мустақил
сўз
туркуми
сифатида
ажратишга
ҳеч
қандай
сабаб
йўқ
,
деб
ҳисоблаган
.
Унинг
фикрича
,
форс
тили
сўз
туркумларини
таснифлашда
уларни
фақат
гапдаги
вазифаларидан
келиб
чиқилади
.
Хайёмпур
сўз
туркумларини
таснифлашда
асос
сифатида
морфологик
,
семантик
ва
сўз
ясовчи
белгиларни
четга
сурган
ҳолда
,
фақат
синтактик
мезонни
олади
.
Машҳур
олим
Парвиз
Нотел
Хонларий
“
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zab
ā
n-e f
ā
rsi
(“
Форс
тили
грамматикаси
”)
асари
4
да
саккизта
сўз
туркумини
ажратиб
кўрсатган
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd
),
кўмакчи
(
ﻪﻓﺎﺿا
فوﺮﺡ
horuf-e ez
ā
fe
),
боғловчи
(
ﻂﺑر
فوﺮﺡ
horuf-e rabt
),
ундов
(
تاﻮﺻا
osv
ā
t
).
Муаллиф
сўз
туркумларини
таснифлашда
синтактик
меъёрларга
асосланган
.
У
сўз
туркумларига
гап
бўлаклари
орқали
ифодаланувчи
сўз
сифатида
қараган
.
Аббосали
Мавлавий
“
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zab
ā
n-e f
ā
rsi
(“
Форс
тили
грамматикаси
”)
асари
5
да
олтита
сўз
туркумини
ажратиб
кўрсатган
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd
),
ёрдамчи
сўзлар
(
فوﺮﺡ
horuf
),
ундов
(
ﻪﻠﻤﺟ
ﻪﺒﺵ
šabh-e jomle
).
Муаллиф
олд
кўмакчи
ва
боғловчиларни
ёрдамчи
сўзлар
(
فوﺮﺡ
horuf
)
таркибига
киритган
.
Кейинчалик
эса
Ҳасан
Анзалий
6
,
Меҳди
Муъиниён
7
,
Аҳмад
Гивий
ва
Ҳасан
Анварий
8
,
Ҳабибуллоҳ
Омузгор
ва
Масъуд
Заъферонжий
9
нинг
ишларида
еттита
сўз
туркуми
ажратилганини
кўриш
мумкин
:
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
феъл
(
ﻞﻌﻓ
fe’l
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
),
равиш
(
ﺪﻴﻗ
qeyd
),
ёрдамчи
сўзлар
(
فوﺮﺡ
horuf
)
ва
ундов
(
تاﻮﺻا
osv
ā
t
).
А
.
Хайёмпур
,
П
.
Н
.
Хонларий
ва
А
.
Мавлавий
сингари
ХХ
асрнинг
70–80
йиллар
тил
-
шунослари
олмошни
мустақил
сўз
туркуми
сифатида
эътироф
этишни
маъқул
кўрмадилар
.
Рус
1
ﯽﻤﺳﺎی
ﺪﻴﺵر
،ﯽیﺎﻤه
لﻼﺟ
،ﺐیﺮﻏ
ﻢﻴﻈﻌﻟاﺪﺒﻋ
،ﺮﻔﻧازوﺮﻓ
نﺎﻣﺰﻟا
ﻊیﺪﺑ
،رﺎﻬﺑ
اﺮﻌﺸﻟا
ﮏﻠﻣ
.
ﺎﻬﻧﺎﺘﺳﺮﻴﺑد
مود
و
لوا
لﺎﺳ
ﯼاﺮﺑ
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
1328
–
1329
2
نﻮیﺎﻤه
خﺮﻓ
ﻢﻴﺡﺮﻟاﺪﺒﻋ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
ﻊﻣﺎﺟ
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺗ
1339
3
ع
رﻮﭙﻣﺎﻴﺧ
.
مود
پﺎﭼ
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﺰیﺮﺒﺗ
1334
4
ﯼﺮﻠﻧﺎﺧ
ﺐﺗﺎﻧ
ﺰیوﺮﭘ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺗ
1351
.
5
ﯼﻮﻟﻮﻣ
ﯽﻠﻋ
سﺎﺒﻋ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺗ
1360
.
6
ﯽﻟﺰﻧا
ﻦﺴﺡ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻪﻴﻣورا
1371
7
نﺎﻴﻨﻌﻣ
ﯼﺪﻬﻣ
.
ﺑ
و
ﺮﻌﺵ
عاﻮﻧا
ﻒیﺮﻌﺗ
ﻩاﺮﻤه
ﻪﺑ
مﺪﻗ
ﻪﺑ
مﺪﻗ
ﺐﻴﮐﺮﺗ
و
ﻪیﺰﺠﺗ
ﺎﺑ
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
ﻌ
ﯽﺑدا
ﻊیﺎﻨﺻ
زا
ﯽﻀ
.
،ناﺮﻬﺗ
1372
8
ﯼﻮﻴﮔ
ﺪﻤﺡا
و
ﯼرﻮﻧا
ﻦﺴﺡ
. .
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ناﺮﻬﺗ
1372
.
9
رﺎﮔزﻮﻣﺁ
ﷲﺎﺒﻴﺒﺡ
و
.
ﯽﺳرﺎﻓ
ﺶﻧاد
ﮓﻨهﺮﻓ
.
،ناﺮﻬﺗ
1369
.
ﯽﺠﻧاﺮﻔﻋز
دﻮﻌﺴﻣ
S H A R Q M A S H ’ A L I
81
эроншунос
олими
Ю
.
Рубинчик
сингари
тилшунослар
олмошнинг
ҳам
мустақил
сўз
туркуми
сифатида
тан
олиниши
кераклигини
уқтирган
.
Ҳанузгача
аксарият
тилшунослар
сонни
ҳам
сўз
туркуми
деб
ҳисоблашмайди
,
уни
саноқ
сифат
деб
таъкидлашади
.
Эрон
тилшуносларининг
асарларида
сўз
туркумлари
таснифи
1
Сўз
ту
рк
ум
лари
Беш
профе
ссор
(1949-1950)
Ҳу
м
оюн
Фа
р
ру
х
(1960)
Машк
ур
(1969)
Хайёмпур
(1974)
Xo
нларий
(1976)
Ma
вл
авий
(1981)
Ҳас
ан
Анв
арий
ва
Аҳмад
Ги
ви
й
O
т
ﻢﺳا
ﻢﺳا
ﻢﺳا
ﻢﺳا
ﻢﺳا
ﻢﺳا
ﻢﺳا
Сифат
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
ﺖﻔﺻ
Феъл
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
Олмош
ﻪﻳﺎﻨﮐ
ﺮﻴﻤﺿ
ﻪﻳﺎﻨﮐ
- - -
ﺮﻴﻤﺿ
Равиш
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﻗ
-
Сон
دﺪﻋ
-
دﺪﻋ
- - - -
Кўмакчи
فﺮﺣ
ﻪﻓﺎﺿا
فوﺮﺣ
فﺮﺣ
ﻪﻓﺎﺿا
فوﺮﺣ
فﺮﺣ
ﻪﻓﺎﺿا
فوﺮﺣ
فﺮﺣ
ﻪﻓﺎﺿا
Боғловчи
ﻂﺑر
فﺮﺣ فوﺮﺣ
ﻂﺑر
فﺮﺣ فوﺮﺣ
ﻂﺑر
فﺮﺣ فوﺮﺣ
ﻂﺑر
فﺮﺣ
Ундов
تﻮﺻ
-
تﻮﺻا
ﻪﻠﻤﺟ
ﻪﺒﺷ
تﻮﺻا
ﻪﻠﻤﺟ
ﻪﺒﺷ
ﻪﻠﻤﺟ
ﻪﺒﺷ
Тилшуносларнинг
сўз
туркумлари
таснифини
кўздан
кечирганимизда
қуйидагилар
маъ
-
лум
бўлди
:
Ҳумоюн
Фаррух
сон
ва
ундовни
ажратмаган
,
олд
кўмакчилар
ва
боғловчилар
битта
гуруҳ
(
فوﺮﺡ
horuf
)
га
жамланган
.
А
.
Хайёмпур
ва
А
.
Мавлавий
эса
олмош
ва
сонни
ажратмаган
,
лекин
ундовни
ажратган
,
улар
ҳам
олд
кўмакчилар
ва
боғловчиларни
битта
гуруҳ
(
فوﺮﺡ
horuf
)
га
киритишган
.
Эрон
тилшунослари
доим
таъкидлайдиган
муаммолардан
бири
–
бу
сўз
туркумлари
орасида
аниқ
чегаранинг
йўқлиги
.
Сифат
ва
равиш
сўз
туркумларининг
аралашиб
кетгани
бирмунча
қийинчиликларни
келтириб
чиқаради
.
Аҳмад
Гивий
ва
Меҳди
Муъиниён
каби
олимлар
равиш
(
ﻊﻗاو
ﺪﻴﻗ
qeyd-e
v
ā
qe’
)
га
айлантириб
бўлмайдиган
мутлақ
сифатлар
(
ﻖﻠﻄﻣ
ﺖﻔﺻ
sefat-e motlaq
)
ни
ажратишнинг
иложи
йўқ
деб
ҳисоблайди
.
А
.
Хайёмпур
сўз
туркумларини
ажратишда
сўзларнинг
фақат
предикативлик
(
دﺎﻨﺳا
esn
ā
d
)
ни
ҳосил
қилишдаги
мақсади
(
ضﺮﻏ
ğ
araz
)
дан
,
яъни
сўзларни
гапдаги
вазифасидан
келиб
чиқиш
кераклигини
айтади
.
Бу
йўл
форс
тилида
бир
-
биридан
фарқ
қилувчи
,
мустақил
аниқ
ажратил
-
ган
олтита
сўз
туркумини
ажратиш
керак
,
деган
фикрга
олиб
келди
.
Шундай
қилиб
,
А
.
Хайём
-
1
Жадвални
тузишда
Н
. A. M
уҳамедов
a
нинг
“
Классификация
частей
речи
персидского
языка
в
работах
иранских
грамматистов
”
мақоласидан
фойдаланилди
.
Бу
ҳақда
қаранг
. M
уҳамедов
a
Н
.
А
.
Кўрсатилган
мақола
//
Восточное
языкознание
.
Сборник
научных
трудов
. –
Т
.:
ТашГУ
, 1990. –
С
. 21–28.
S H A R Q M A S H ’ A L I
82
пур
,
қолаверса
,
А
.
Ҳумоюн
Фаррух
,
Жавод
Машкур
,
Парвиз
Нотел
Хонларий
ва
қисман
А
.
Мавлавий
ўз
таснифларига
фақат
синтактик
мезонни
асос
қилиб
олишган
.
П
.
Н
.
Хонларий
ҳам
гап
бўлаклари
таснифида
синтактик
мезонга
асосланган
.
У
грамма
-
тик
очеркини
одатдагидек
гап
бўлакларидан
эмас
,
гап
ва
унинг
бош
бўлакларидан
бошлай
-
ди
.
Муаллиф
дастлаб
гап
бўлакларини
таҳлил
қилиб
,
сўнг
гап
таҳлилига
ўтиш
тўғри
деб
ҳисоблайди
.
Унинг
фикрича
,
бу
янги
усул
мантиқий
ва
илмий
мунтазамликка
олиб
келиб
,
тилни
ва
турли
тарқоқ
мавзуларни
ўрганишда
тўсқинлик
яратмайди
.
Меҳди
Муъиниён
Ҳумоюн
Фаррух
каби
отлар
(
مﺎﻋ
ﻢﺳا
esm-e ‘
ā
m
)
нинг
орасидан
белги
-
хусусият
отлари
ﯽﺘﻔﺻ
ﯼﺎﻬﻤﺳا
(
esmh
ā
-ye sefati
)
гуруҳини
ажратди
.
Уларни
,
яъни
белги
-
хусу
-
сият
отлари
от
каби
сифат
,
ҳолат
,
вазият
,
ўлчовини
билдиради
.
Масалан
:
گرﺰﺑ
bozorg
“
кат
-
та
”
–
ﮏﭘﻮﮐ
ku
č
ek
“
кичик
”.
Бошқа
олимлар
ҳам
форс
тилида
от
ва
сифат
сўз
туркумларини
ажратишда
аниқ
чегара
йўқлигини
таъкидлайди
.
А
.
Хайёмпур
ҳам
ўз
китобида
,
Ҳасан
Анзалий
ҳам
ўзининг
Эрон
олий
ўқув
юртларига
кириш
тестларига
шарҳлар
ёзилган
дарслигида
сифатлар
баъзида
отларнинг
ўрнини
ва
аксинча
,
отлар
сифатнинг
ўрнини
эгаллашини
айтиб
ўтган
1
.
Ҳабибуллоҳ
Омузгор
ва
Масъуд
Заъфаронжий
луғатларда
ҳам
форсча
сифатлар
отлар
билан
ўрин
алмашиш
хусусиятини
таъкидлайди
2
;
бу
турдаги
сўзлар
луғатда
махсус
белгилар
билан
ажратилган
.
Лекин
Аҳмад
Гивий
ва
Ҳасан
Анварий
бу
муаммога
тўхталмаган
.
Аксарият
эронлик
олимларнинг
бу
ҳақдаги
фикрлари
форс
тилида
кўп
учрайдиган
отларнинг
сифатлар
ўрнида
қўлланилишига
тегишли
.
Лекин
ҳеч
қайси
олим
форс
тилида
сўзлар
семантика
жиҳатидан
ҳам
от
,
ҳам
сифат
сўз
туркумига
(
ناﻮﺟ
jav
ā
n
“
ёш
”
ва
“
йигит
”,
ﺮﻴﭘ
pir
“
қария
”
ва
“
кекса
”,
ﺪﻨﻣدﺮﺧ
х
erdmand
“
донишманд
”
ва
“
доно
”
кабилар
)
тааллуқли
экан
-
лиги
ҳақида
фикр
юритмаган
.
Эрон
тилшунослари
ўз
асарларида
яна
бир
муҳим
масалалардан
бири
–
форс
тилида
равиш
сўз
туркумини
от
,
сифат
ва
олмош
сўз
туркумларидан
ажратишдаги
қийинчиликни
айтиб
ўтади
.
Бу
масалага
собиқ
Иттифоқ
даврида
биринчи
бўлиб
Л
.
И
.
Жирков
эътибор
қаратган
3
,
Ўзбекистонда
эса
Н
.
А
.
Муҳамедова
“
Классификация
частей
речи
персидского
языка
в
работах
иранских
грамматистов
”
номли
мақола
4
ёзган
.
А
.
Хайёмпурнинг
таъкидлашига
кўра
,
олмошни
от
ва
равишдан
ажратиб
бўлмайди
.
Чунки
бир
сўз
ҳам
от
,
ҳам
олмош
бўлиб
келиши
мумкин
бўлганидек
,
гапдаги
вазифасига
кўра
равиш
ва
олмош
бўлиб
келиши
ҳам
мумкин
.
Ҳумоюн
Фаррухнинг
форс
тилида
бир
нечта
ҳам
от
,
ҳам
равиш
сўз
туркумига
(
ﺐﺵ
šab
“
тун
”
ва
“
тунги
”,
زور
ruz
“
кун
”
ва
“
кундузги
”),
ҳам
сифат
,
ҳам
равиш
сўз
туркумига
(
ﮎﺎﭘ
p
ā
k
“
тоза
”,
ﺖﺨﺳ
saxt
“
қийин
”)
мансуб
умумий
равишлар
(
ﮎﺮﺘﺸﻣ
ﺪﻴﻗ
qeyd moštarak
)
борлигини
қайд
этган
.
Меҳди
Муъиниённинг
айтишича
,
ҳозирги
форс
тилида
равиш
сифат
билан
“
умумий
” (
ﺪﻴﻗ
ﮎﺮﺘﺸﻣ
qeyd moštarak
):
ﺢﺒﺻ
sobh
“
тонгда
”
ва
“
тонгги
”,
ﺮﺼﻋ
asr
“
кечки
”,
ﻞﮑﺸﻣ
moškel
“
қийин
”.
А
.
Мавлавийнинг
фикрича
, “
умумий
”
равиш
–
бу
равиш
ва
бошқа
сўз
туркумлари
орасида
турувчи
равиш
.
Равишни
олмошдан
қатъий
чегара
билан
ажратиш
муаммосини
А
.
Хайёмпур
ҳам
таъкидлаган
:
ﺎﺠﮐ
koj
ā
қаерда
,
ﯽﮐ
key
қачон
ва
бошқалар
.
1
ﯽﻟﺰﻧا
ﻦﺴﺡ
.
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
رﻮﻨﺳد
.
،ﻪﻴﻣورا
1992
.
2
رﺎﮔزﻮﻣﺁ
ﷲا
ﺐﻴﺒﺡ
و
ﯽﺠﻧاﺮﻔﻋز
دﻮﻌﺴﻣ
ﺮﺘﮐد
.
ﻧاد
ﮓﻨهﺮﻓ
ﯽﺳرﺎﻓ
ﺶ
.
،ناﺮﻬﺗ
1990
.
3
Жирков
Л
.
И
.
Персидский
язык
.
Элементарная
грамматика
. –
М
., 1927.
4
Мухамедова
Н
.
А
.
Классификация
частей
речи
персидского
языка
в
работах
иранских
грамматистов
.
Восточное
языкознание
.
Сборник
научных
трудов
. –
Т
., 1990.
S H A R Q M A S H ’ A L I
83
Афғон
тилшуносларининг
асарларини
таҳлил
қилишдан
аввал
шуни
айтиб
ўтиш
жоизки
,
улар
Эрон
тилшуносларидан
фарқли
равишда
сўзларни
икки
гуруҳга
мустақил
(
ﻞﻘﺘﺴﻣ
ﻪﻤﻠﮐ
kalema-ye mostaqel
)
ва
мустақил
бўлмаган
–
ёрдамчи
сўзлар
(
ﻪﺘﺴﺑ
ﻪﻤﻠﮐ
ﻞﻘﺘﺴﻣﺎﻧ
ﻪﻤﻠﮐ
ﺎی
kalema-ye
nâmostaqel yâ kalema-ye basta
)
га
бўлиб
ўрганади
.
Юқорида
келтирилган
маълумотларда
Эрон
тилшунослари
кўмакчи
,
юклама
ва
боғловчиларни
,
умумий
қилиб
айтганда
,
ёрдамчи
сўзларни
сўз
туркуми
деб
ҳисоблаган
бўлсалар
,
афғон
тилшунослари
уларни
мустақил
бўлмаган
сўзлар
таркибида
ўрганадилар
.
Афғон
тилшуносларининг
фикрича
,
ёрдамчи
сўзлар
мустақил
келганда
ҳеч
қандай
маъно
билдирмайди
.
Афғон
тилшуносларининг
грамматик
асарларида
сўз
ва
гап
таҳлили
алоҳида
фаслларда
таҳлил
қилинган
бўлса
-
да
,
уларда
ҳам
баъзи
жойларда
морфология
ва
синтаксиснинг
ёнма
-
ён
келган
ҳолларини
кўриш
мумкин
.
Баъзи
сўз
туркумларининг
турларини
ажратишда
уларнинг
гапдаги
вазифасидан
келиб
чиққанлиги
яққол
кўзга
ташланади
.
Афғонистон
маориф
вазирлигида
1967
йилда
Абдулҳабиб
Ҳамидийнинг
“
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zabân-e dari
(“
Дарий
тили
грамматикаси
”)
китоби
1
нашр
этилди
.
Ушбу
китоб
гарчи
хатолардан
холи
бўлмаса
-
да
,
дарий
тили
равнақига
катта
ҳисса
қўшди
.
Ушбу
китобнинг
муваф
-
фақияти
шунда
эдики
,
Абдулҳабиб
Ҳамидий
дарий
ва
форс
тилларининг
ўзаро
муносабати
:
ўхшаш
ва
фарқли
жиҳатларини
талаффуз
,
феълнинг
анилитик
шакллари
ёритилган
илк
китоб
эди
.
Китоб
ўзида
дарий
тилининг
умумий
масалаларини
ўзига
хос
тарзда
изоҳлаб
берган
.
Дарий
тилини
ўрганишда
1969
йилда
нашр
этилган
Муҳаммад
Насим
Негҳат
Саидий
-
нинг
“
ﯼرد
نﺎﺑز
ﺮﺻﺎﻌﻣ
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e mo’âsser-e zabân-e dari
(“
Дарий
тилининг
замонавий
грамматикаси
”)
китоби
2
муҳим
босқич
бўлди
.
М
.
Н
.
Негҳат
Саидий
ҳам
муаллиф
,
ҳам
педагог
сифатида
талабаларни
тўғри
ўқиш
ва
ёзишга
ўргатишни
ўз
олдига
мақсад
қилиб
қўйди
.
Муаллиф
ушбу
китобида
гап
ва
гап
таркиби
,
яъни
сўз
туркумлари
ҳақида
сўз
юрита
-
ди
.
Сўзларни
икки
турга
ажратади
:
мустақил
ва
мустақил
бўлмаган
сўзлар
.
Сўз
туркумларини
учга
бўлади
:
феъллар
гуруҳи
(
ﺎﻬﻠﻌﻓ
ﻩوﺮﮔ
goruh-e fe’lhâ
);
равишлар
гуруҳи
(
ﻩوﺮﮔ
دﻮﻴﻗ
goruh-e qoyud
);
исмлар
гуруҳи
(
ﺎﻬﻤﺳا
ﻩوﺮﮔ
goruh-e esmhâ
).
Равишлар
гуруҳига
ҳолат
(
ﺪﻴﻗ
ﺖﻟﺎﺡ
qayd-e
hâlat
),
замон
(
نﺎﻣز
ﺪﻴﻗ
qayd-e zamân
),
макон
(
نﺎﮑﻣ
ﺪﻴﻗ
qayd-e makân
),
миқдор
(
راﺪﻘﻣ
ﺪﻴﻗ
qayd-e meqdâr
)
ва
сўроқ
(
ﯽﺸﺳﺮﭘ
ﺪﻴﻗ
qayd-e porseši
)
равишларини
,
исмлар
гуруҳига
от
(
ﻢﺳا
esm
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
)
ни
киритади
.
Шунингдек
,
китобда
сўз
турлари
ва
сўз
ясалишига
бағишланган
боб
ҳам
мавжуд
.
Муал
-
лиф
сўзни
содда
ва
қўшма
сўзларга
ажратади
ва
уларга
таъриф
беради
.
Ўз
ўрнида
мураккаб
сўзларнинг
беш
турини
ажратиб
кўрсатади
:
аралаш
мураккаб
,
такрор
мураккаб
,
боғловчили
мураккаб
,
иккита
турлича
сўздан
иборат
мураккаб
сўз
ва
боғланган
мураккаб
сўзлар
.
Мазкур
китоб
дарий
тили
грамматикасини
ўрганишда
назарий
асос
бўлиб
хизмат
қилади
.
Сабаби
,
китоб
содда
ва
равон
тилда
ёзилган
бўлиб
,
дарий
тилини
энди
ўрганаётган
ўқувчилар
учун
тушунарли
ҳамда
сўз
ва
гап
,
сўз
туркумлари
ҳақида
барча
маълумотларни
қамраб
олганлиги
билан
диққатга
сазовор
.
Мазкур
асарнинг
камчилиги
шундаки
,
морфоло
-
гия
ва
синтаксис
соҳалари
алоҳида
ажратилмаган
.
Гарчи
маълумотлар
кетма
-
кет
келса
ҳам
,
ўқувчи
ўқиётган
нарсаси
морфологияга
тегишлими
ёки
синтаксисгами
,
аниқ
била
олмайди
.
1970
йилда
Муҳаммад
Раҳим
Илҳомнинг
“
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zabân-e dari
(“
Дарий
тили
грамматикаси
”)
китоби
3
нашр
этилди
.
Мазкур
асар
кенг
қамровлилиги
билан
ўзига
1
.
ﺒﺤﻟاﺪﺒﻋ
ﯼﺪﻴﻤﺡ
ﺐﻴ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎﮐ
1344
2
.
ﯼﺪﻴﻌﺳ
ﺖﻬﮕﻧ
ﻢﻴﺴﻧ
ﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
ﺮﺻﺎﻌﻣ
رﻮﺘﺳد
.
ﻞﺑﺎﮐ
،
1348
3
.
1349
ﻣ
ﺪﻤﺤ
مﺎﺤﻟا
ﻢﻴﺡر
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
ﻞﺑﺎﮐ
،
S H A R Q M A S H ’ A L I
84
хос
.
Асарда
тил
ҳақида
умумий
маълумот
,
тил
сатҳлари
,
фонология
,
синтаксис
ва
морфо
-
логия
ҳақида
сўз
боради
.
Асарнинг
эътиборли
жиҳати
шундаки
,
муаллиф
араб
ва
Ғарб
тилшунослиги
,
тилшунослик
соҳалари
,
йўналишлари
ҳақида
ҳам
сўз
юритган
.
Бундан
ташқари
,
тилнинг
мураккаб
соҳаси
ҳисобланган
фонетика
ҳам
мукаммал
ёритиб
берилган
.
Ҳаттоки
,
китобда
лаҳжалар
географияси
ва
луғатчилик
борасида
ҳам
маълумотлар
келти
-
рилган
.
Муаллиф
морфемаларни
жуда
синчковлик
билан
ўргангани
унинг
келтирган
изоҳ
ва
шарҳларидан
яққол
сезилиб
туради
.
Морфология
қисмида
сўз
туркумлари
,
уларнинг
ясалиш
усуллари
ҳам
алоҳида
мавзу
қилиб
берилган
.
Бу
эса
,
ўз
навбатида
,
ишнинг
қийматини
оширган
.
Китоб
ҳажми
унча
катта
бўлмаса
-
да
(170
бет
),
керакли
ва
қимматли
назария
ва
фикрларга
бой
.
Синтаксис
бўлимида
эса
гап
турлари
,
уларнинг
структураси
,
сўз
бирикма
-
лари
,
қўшма
гапни
боғлашга
хизмат
қилувчи
боғловчилар
ҳақида
атрофлича
маълумот
келтирилган
.
Муаллиф
сўз
туркумларини
уч
турга
ажратиб
кўрсатади
:
феъллар
(
ﺎﻬﻠﻌﻓ
fe’lhâ
),
исмлар
(
ﺎﻬﻤﺳا
esmhâ
)
ва
равишлар
(
ﻴﻗ
دﻮ
qoyud
).
Муаллиф
М
.
Н
.
Негҳат
Саидийдан
фарқли
равишда
исмларга
ундов
(
تاﻮﺻا
oswât
)
ни
ҳам
киритади
.
1976
йилда
чоп
этилган
Муҳаммадуллоҳ
Лутфнинг
“
ﻮﺤﻧ
،ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
”
Dastur-e zabân-e
dari, nahv
(“
Дарий
тили
грамматикаси
,
синтаксис
”)
асари
1
дарий
тили
синтаксисига
бағиш
-
ланган
.
Ушбу
асарда
муаллиф
гап
,
унинг
турлари
:
содда
гап
,
қўшма
гап
:
боғланган
қўшма
гап
,
эргаш
гап
,
аралаш
гап
,
боғловчисиз
қўшма
гап
,
гап
бўлаклари
:
кесим
,
эга
,
тўлдирувчи
,
аниқловчи
,
ҳол
ва
ўз
ўрнида
уларнинг
турлари
ҳақида
атрофлича
ва
батафсил
маълумот
берган
.
Асар
содда
ва
равон
тилда
ёзилган
бўлиб
,
ўқувчига
қийинчилик
туғдирмайди
.
1986
йилда
Муҳаммад
Ҳусайн
Яминнинг
“
فﺮﺻ
،ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
ﯽﺟﻮﻟﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻟﻮﻧﻮﻓ
”
Dastur-e zabân-e dari,
sarf
.
Fônôluji wa môrfôluji
(“
Дарий
тили
грамматикаси
,
морфология
.
Фонология
ва
морфология
”)
китоби
2
нашр
этилди
.
Асар
олти
фаслга
бўлинган
бўлиб
,
биринчи
фасли
тил
ва
тилшуносликка
,
иккинчи
ва
учинчи
фасллари
фонология
ва
фоне
-
тикага
,
тўртинчи
фасли
морфологияга
бағишланган
бўлиб
,
у
сўз
туркумларининг
уч
турини
ажратиб
кўрсатган
:
феъл
гуруҳи
(
ﻞﻌﻓ
ﻩوﺮﮔ
goruh-e fe’l
);
равишлар
(
دﻮﻴﻗ
qoyud
);
исм
гуруҳи
(
ﻢﺳا
ﻩوﺮﮔ
goruh-e esm
).
У
исм
гуруҳига
от
(
ﻢﺳا
esm
),
сифат
(
ﺖﻔﺻ
sefat
),
олмош
(
ﺮﻴﻤﺿ
zamir
)
ва
сон
(
دﺪﻋ
adad
)
ни
,
равишларга
ҳолат
(
ﺖﻟﺎﺡ
ﺪﻴﻗ
hâlat-e qayd
),
замон
(
نﺎﻣز
ﺪﻴﻗ
qayd-e
zamân
),
макон
(
نﺎﮑﻣ
ﺪﻴﻗ
qayd-e makân
),
миқдор
(
راﺪﻘﻣ
ﺪﻴﻗ
qayd-e meqdâr
),
таъкид
(
ﺪﻴﮐﺎﺗ
ﺪﻴﻗ
qayd-e tâkêd
)
ва
бошқа
равишларни
киритади
,
бешинчи
фасли
сўз
ясалишига
,
олтинчи
фасли
эса
грамматикани
таҳлил
қилишга
бағишланган
.
Муаллиф
ўз
асарида
юқорида
келтирилган
мавзулар
бўйича
турли
фикрлар
мавжудлигини
айтиб
,
ўз
фикрини
билдиради
.
Ҳар
бир
фасл
сўнгида
мавзу
тўла
ёритилиб
бўлингач
,
ўз
хулосаларини
билдириб
,
мавзу
юзасидан
саволлар
ҳам
келтириб
ўтган
.
Асарда
фонемалар
улар
талаффузи
ва
транскрипцияси
жуда
яхши
ёритиб
берилган
.
Ўз
замонаси
учун
яхши
қўлланма
ҳисобланган
.
Олтинчи
фаслда
гап
қандай
таҳлил
қилиниши
юзасидан
кўрсатмалар
берилган
.
Ушбу
кўрсатмалар
бошқа
асарларда
учрамайди
.
1997
йилда
Муҳаммад
Ҳусайн
Яминнинг
яна
бир
“
ﺎﺗ
رﻮﺘﺳد
ﯽﺳرﺎﻓ
ﯼرد
نﺎﺑز
ﯽﺨیر
”
Dastur-e
târixi-ye zabân-e fârsi-ye dari
(“
Форси
-
йе
дарий
тилларининг
тарихий
грамматикаси
”)
кито
-
би
3
нашр
этилди
.
Китоб
мофологияга
бағишланган
,
муаллиф
бунда
турли
даврларда
ижод
қилган
шоирларнинг
асарлари
асосида
сўз
туркумларини
таҳлил
қилади
.
1
ﻒﻄﻟ
ﷲاﺪﻤﺤﻣ
.
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
ﻮﺤﻧ
.
،ﻞﺑﺎﮐ
1355
.
2
.
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
.
ﯽﺟﻮﻟﻮﻓرﻮﻣ
و
ﯽﺟﻮﻟﻮﻧﻮﻓ
فﺮﺻ
ﯼرد
نﺎﺑز
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎﮐ
1365
3
.
ﻦﻴﻤی
ﻦﻴﺴﺡ
ﺪﻤﺤﻣ
رﻮﺘﮐد
.
ﯼرد
ﯽﺳرﺎﻓ
نﺎﺑز
ﯽﺨیرﺎﺗ
رﻮﺘﺳد
.
،ﻞﺑﺎﮐ
1376
S H A R Q M A S H ’ A L I
85
Афғон
тилшуносларининг
асарларида
сўз
туркумлари
таснифи
Сўз
туркумлари
M.
Н
.
Негҳат
Саидий
1969
йил
Муҳаммад
Раҳим
Илҳом
1970
йил
Ҳусайн
Ямин
1986
йил
Исмлар
гуруҳи
ﻢﺳا
ﺮﻴﻤﺿ
ﺎﻬﻤﺳا
ﻩوﺮﮔ
ﺖﻔﺻ
ﻢﺳ
ا
ﺮﻴﻤﺿ
ﺎﻬﻤﺳا
ﺖﻔﺻ
ا
تاﻮﺻ
ﻢﺳا
ﺮﻴﻤﺿ
ﻢﺳا
ﻩوﺮﮔ
ﺖﻔﺻ
دﺪﻋ
Феъллар
гуруҳи
ﺎﻬﻠﻌﻓ
ﻩوﺮﮔ
ﺎﻬﻠﻌﻓ
ﻞﻌﻓ
ﻩوﺮﮔ
Равишлар
гуруҳи
ﺖﻟﺎﺡ
ﺪﻴﻗ
دﻮﻴﻗ
ﻩوﺮﮔ
نﺎﻣز
ﺪﻴﻗ
راﺪﻘﻣ
ﺪﻴﻗ
ﯽﺸﺳﺮﭘ
ﺪﻴﻗ
ﺖﻟﺎﺡ
ﺪﻴﻗ
دﻮﻴﻗ
ﻩوﺮﮔ
نﺎﻣز
ﺪﻴﻗ
راﺪﻘﻣ
ﺪﻴﻗ
ﯽﺸﺳﺮﭘ
ﺪﻴﻗ
ﺖﻟﺎﺡ
ﺪﻴﻗ
نﺎﻣز
ﺪﻴﻗ
ﻩوﺮﮔ
دﻮﻴﻗ
راﺪﻘﻣ
ﺪﻴﻗ
ﯽﺸﺳﺮﭘ
ﺪﻴﻗ
ﺪﻴﮐﺎﺗ
ﺪﻴﻗ
Юқорида
келтирилган
фикрларни
умумлаштирган
ҳолда
хулоса
қилиб
айтиш
мумкинки
,
грамматик
асарлардаги
умумийлик
ва
фарқлар
қуйидагиларда
кузатилди
:
1.
Эрон
ва
афғон
тилшуносларининг
асарларида
от
,
феъл
,
равиш
мустақил
сўз
туркуми
сифатида
аниқ
ажратилган
.
2.
Грамматик
асарларда
морфология
ва
синтаксис
ўртасида
қатъий
чегара
йўқ
:
от
билан
эга
,
равиш
билан
ҳол
бирга
аралаш
ёритилади
.
3.
Эрон
тилшуносларининг
асарларида
сўз
туркумлари
мустақил
ва
ёрдамчи
сўзларга
ажратилмайди
.
Афғон
тилшуносларининг
асарларида
эса
мустақил
ва
ёрдамчи
сўзларга
ажратилган
.
4.
Афғон
тилшунослари
асарларида
сифат
,
олмош
,
сонни
от
таркибида
ўрганилади
.
Чунки
булар
исмий
сўз
туркумлари
деб
ҳисобланади
.
5.
Афғон
тилшунослари
равишни
ҳолнинг
гапдаги
вазифасидан
келиб
чиққан
ҳолда
бир
неча
турларга
бўлиб
таҳлил
қилади
.
Масалан
,
пайт
,
замон
ва
бошқа
ҳол
турлари
каби
.
