S H A R Q M A S H ’ A L I
96
АФЗАЛИЙНИНГ
“
МАЖМАЪУ
-
Л
-
МАСОИЛ
”
АСАРИ
–
АДАБИЙ
МАНБА
ҒУЛОМОВА
ҲИЛОЛА
Тадқиқотчи
,
Ўзбекистон
тарихи
давлат
музейи
Аннотация
.
Мазкур
мақола
Афзалийнинг
туркий
назмда
ёзилган
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асарига
бағишланган
бўлиб
,
унда
фиқҳ
масалалари
катта
бадиий
маҳорат
билан
баён
қилингани
,
шоирнинг
асарда
ташбиҳ
,
таъдид
,
тазод
каби
кўплаб
санъатларни
кенг
қўллагани
мисоллар
орқали
ёритиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
адабий
манба
,
фиқҳ
,
Афзалий
, “
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”,
бадиий
маҳорат
,
таъдид
,
тазод
.
Аннотация
.
Произведение
«
Мажмаъу
-
л
-
масоил
»
поэта
Афзали
является
литературным
произведением
посвещенный
вопросам
фикха
.
В
данной
статье
анализируется
художественное
мастерство
поэта
в
примере
использования
словесных
фигур
как
ташбих
(
сравнение
),
таъдид
(
перечисление
)
и
тазод
(
антитеза
).
Опорные
слова
и
выражения
:
литературный
источник
,
фикх
,
Афзалий
, “
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”,
художественный
талант
,
таъдид
(
перечисление
),
тазод
(
антитеза
).
Abstract.
The “Majma'u-l-masail” by Afzaliy is a literary source. The article deals with analyses of the
“Majma'u-l-masail” by Afzaliy written in Turkic prose and throws light on the author’s literary skill in
disclosing the questions of fiqh by means of various literary arts as tashbih, ta’did, tazad and others.
Keywords and expressions:
literary source, fiqh, Afzaliy, “Majma’u-l-masail”, artistic skill, ta’did, tazad.
Марказий
Осиёда
қадимдан
дунёвий
фан
-
лар
билан
бир
қаторда
Қуръон
,
ҳадис
ва
уларга
оид
билимларни
эгаллашга
ҳам
алоҳида
аҳами
-
ят
берилган
ва
бу
исломга
оид
илмий
ва
бадиий
услубда
яратилган
асарларнинг
кўпайишига
олиб
келган
.
Жумладан
,
Мовароуннаҳр
фиқҳ
мактабининг
буюк
намояндалари
кўплаб
ил
-
мий
рисолалар
ёзиб
қолдирганлар
.
Улар
асоси
-
да
яратилган
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
-
нинг
“
Мубаййин
”
асари
каби
туркийда
битил
-
ган
адабий
-
диний
манбалар
ҳам
фиқҳшунос
-
ликда
,
ҳам
ўзбек
адабиётида
алоҳида
аҳамиятга
эга
.
Бу
асарлар
фиқҳ
масалаларини
ёритиш
орқали
инсонни
маънавий
жиҳатдан
тарбия
-
ловчи
ва
ёшларни
динимиз
асослари
орқали
пок
ахлоққа
ундовчи
ғояларни
ўз
ичига
олган
.
Уларнинг
кўплаб
нусхалари
ўлкамизда
мавжуд
бўлган
қўлёзма
хазиналари
ва
шахсий
кутуб
-
хоналарда
сақланмоқда
.
Қўлёзма
ва
тошбосма
асарлар
орасида
ўз
-
бек
мумтоз
шоирларининг
нодир
ва
қадимий
асарлари
ҳам
бор
.
Шулар
қаторида
Афзалий
-
нинг
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
ўрин
олган
қўлёзма
-
мажмуа
ҳам
эътиборга
лойиқ
.
Мазкур
қўлёзма
ўлчами
26
х
15
см
.
бўлиб
,
муқоваси
лакланган
тўқ
сариқ
рангли
қалин
картондан
ишланган
.
Муқова
икки
томонида
учтадан
тўқ
қизил
ва
яшил
ранглардаги
ромбсимон
ўйма
нақшлар
билан
безатилган
,
лабакиси
ва
муқова
четлари
уринган
,
кўлами
250
варақ
.
Асарлар
матни
шарқ
қоғозига
,
чиройли
настаълиқ
хатида
кўчирилган
,
пойгир
мав
-
жуд
.
Дастлабки
1–3
ва
5-
бетларида
горизон
-
тал
ва
вертикал
йўналишда
“
Кофия
”, “
Мух
-
тасар
”
каби
асарлардан
ҳадислар
кўчирил
-
ган
.
Навбатдаги
олти
бет
бўш
қолган
.
Кейинги
12–13
ва
15-
бетларда
1295
тарихи
билан
тугаган
форсча
матнлар
бор
.
Биринчи
асар
басмаласининг
юқори
қисмида
унвон
учун
жой
қолдирилган
,
шу
саҳифада
кўк
рангли
,
навбатдагисида
кўк
ва
қизил
рангли
жадвал
бор
.
Ёзув
ўлчами
18
х
10
см
,
саҳифалар
15
қатордан
,
матнлар
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
бир
ва
икки
устундан
иборат
,
пойгир
мав
-
жуд
,
айрим
саҳифаларнинг
ҳошияларида
ёзувлар
бор
.
Булар
шарҳлар
,
ҳадислар
,
матн
-
да
тушунарсиз
,
хато
ёзилган
ва
тушиб
қол
-
ган
сўзлардир
.
Қўлёзманинг
4, 5, 40, 46, 89,
93, 95, 190, 191, 192, 228, 229, 230, 239, 240,
241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248-
варақ
-
лари
бўш
,
матнда
узилиш
бор
.
Бу
қўлёзма
таркибига
Афзалий
тахаллуси
билан
ижод
қилган
Мир
Афзал
қаламига
ман
-
суб
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
ҳам
кири
-
тилган
.
Бу
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобурнинг
“
Мубаййин
”
1
асари
туркумига
кирувчи
асар
-
лардан
ҳисобланади
. “
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
муаллифининг
шахси
ҳақида
Мутрибий
Са
-
марқандий
“
Тазкират
аш
-
шуаро
”
да
қуйидаги
маълумотларни
келтирган
: “
Афзалий
саййид
-
лик
нисбаси
билан
танилган
кишидир
.
Самар
-
қанднинг
қадимий
шоирларидан
саналади
.
Мавлоно
Мушфиқий
ва
Мавлоно
Донишийлар
билан
ҳам
замондош
бўлган
.
Асли
исми
Мир
Афзал
.
Шу
сабаб
шеърда
Афзалий
тахаллуси
-
ни
қўллайди
”
2
.
Шунингдек
,
тазкирада
Мир
Афзалнинг
аруз
,
қофия
каби
шеъриятга
оид
илмларни
яхши
билиши
каби
фазилатлари
“
Илму
фазлда
қуруқ
эмас
.
Шеъриятга
оид
кўпгина
рисолаларни
мутолаа
қилиб
,
аруз
ва
қофия
илмидан
хабардор
эканини
намойиш
этади
.
Чиройли
шеърлари
ва
султонлару
хо
-
қонлар
мадҳида
битган
ажойиб
қасидалари
бор
”,
деб
таърифланган
3
.
Афзалийнинг
яхши
шоирлиги
ҳақидаги
фикрларга
унинг
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
далил
бўла
олади
.
Асарда
фиқҳ
масалалари
катта
бадиий
маҳорат
билан
шеърий
усулда
баён
қилинган
.
Бу
қўлёзма
1286
ҳ
./1843–1844
м
.
йилда
кўчирилган
.
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
туркумидаги
асарлар
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номли
шарқшу
-
нослик
институтининг
Ҳамид
Сулаймон
фон
-
1
Бобур
Заҳириддин
Муҳаммад
.
Мубаййин
.
Нашрга
тайёрловчи
:
Ҳ
.
Ҳасанов
. –
Т
., 2011.
2
Мутрибий
Самарқандий
.
Тазкират
уш
-
шуаро
. – T.:
Мумтоз
сўз
, 2013. 89-
б
.
3
Ўша
манба
.
Ўша
бет
.
дида
ҳам
сақланмоқда
.
Булар
1248
ҳижрийда
ёзилган
124
саҳифадан
иборат
1969
рақамли
,
202
саҳифадан
иборат
2455
рақамли
, 1210
ҳиж
-
рийда
ёзилган
160
саҳифадан
иборат
3708
ра
-
қамли
, 1110
ҳижрийда
ёзилган
122
саҳифадан
иборат
5509
рақамли
қўлёзмалардир
.
Афзалий
қаламига
мансуб
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
мажмуанинг
48
б
–192
а
саҳи
-
фаларини
ўз
ичига
олган
.
Асар
матни
чирой
-
ли
хатда
икки
устун
кўринишида
кўчирил
-
ган
.
Муаллиф
асарнинг
номланиши
ҳақида
шундай
ёзади
:
Ман
масоил
назм
қилдим
,
эй
,
ҳабиб
,
Ёд
олиб
дейинг
,
иморат
қил
,
лабиб
.
Банда
бўлсанг
,
сидқи
ила
тоатда
бўл
,
Токе
қилғай
тоатингни
Ҳақ
қабул
.
Бас
,
дедим
ман
ушбу
дурри
шоҳвор
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
отин
эътибор
4
.
Асар
басмаласининг
юқорисида
“
Йа
,
Фат
-
тоҳ
,
утаммиму
бо
ал
-
хайр
” (
Эй
,
Фаттоҳ
,
ях
-
шилик
билан
тамомлай
)
деб
ёзилган
,
ундан
юқорида
унвон
учун
жой
қолган
,
басмаладан
кейинги
матн
шундай
бошланади
:
Барчадин
бир
-
бир
қиёматда
сўрар
Ул
намозу
рўзаву
ҳаждин
кибор
5
.
Асарнинг
охири
:
Афзалий
назм
айлади
шоҳ
карам
,
Ўзи
ўлса
,
назм
қолғай
муҳтарам
6
.
Сўнгра
қуйидаги
матндан
иборат
коло
-
фон
келтирилган
:
Таммат
ал
-
китоб
би
-
инояти
ал
-
Малики
ал
-
Ваҳҳоб
ъала
яди
фақир
ал
-
ҳақир
қалил
ал
-
иҳсон
касир
ал
-
исён
мулла
Азиз
Муҳаммад
ибн
мулла
Олим
Суфий
Шоший
.
Аллоҳум
иғфир
зунубаҳумо
ва
саттир
ъуйубаҳумо
ва
иҳфаз
ийманаҳума
фи
ахири
ал
-
вақти
.
Би
-
ҳурмати
ал
-
набиййи
ва
олиҳи
ва
асҳобиҳи
ажмаъийн
.
1286
таммат
7
(
Китоб
Ваҳҳоб
Малик
инояти
4
Афзалийнинг
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
киритил
-
ган
қўлёзма
-
мажмуа
. 48
б
саҳифа
.
5
Ўша
манба
.
Ўша
саҳифа
.
6
Ўша
манба
. 192
а
саҳифа
.
7
Ўша
манба
.
Ўша
саҳифа
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
98
билан
яхшилиги
озу
исёни
кўп
фақиру
ҳақир
мулла
Олим
Суфий
Шоший
томонидан
–
Аллоҳ
,
уларнинг
гуноҳларини
кечиргин
,
айбла
-
рини
яширгин
ва
сўнгги
вақтда
имонларини
асрагин
–
набий
ва
унга
эргашганлару
саҳо
-
баларга
ҳурмат
билан
тамомланди
)
.
Колофоннинг
қуйи
қисми
ўнг
ва
чап
томонда
қиялатиб
икки
байт
ёзилган
.
Ўнг
томонда
:
Ҳар
ке
хонад
дуо
тамаъ
дорам
,
з
-
онке
ман
бандайе
гуноҳкорам
1
.
(
Гуноҳкор
банда
бўлганим
учун
ҳар
бир
ўқиган
одамдан
(
мени
)
дуо
қилишига
умид
қиламан
.)
Чап
томонда
:
Шуд
ба
-
тавфиқе
худойи
ла
-
йанам
,
ин
китобат
рузе
шанбе
тамом
2
.
(
Ухламас
Худонинг
тавфиқи
билан
бу
китобат
шанба
куни
якунланди
).
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асарини
муқадди
-
ма
,
масалалар
ва
хотима
қисмларга
бўлиш
мумкин
.
Ҳар
бир
масала
алоҳида
сарлавҳа
остига
олинган
.
Муқаддимадан
шоирнинг
ўқувчиларга
на
-
сиҳати
(“
Банда
бўлсанг
,
сидқи
ила
тоатда
бўл
,
токе
қилғай
тоатингни
Ҳақ
қабул
”),
асарнинг
туркийда
ёзилгани
(“
Назм
айтиб
туркий
тил
-
ла
тўктум
ъасал
”, “
Кимки
туркий
ўлса
сўзум
фаҳм
айлар
ул
”),
Яратганга
ўтинч
(“
Афзалийга
раҳмат
айла
,
эй
Худо
,
дар
дами
охирда
қил
иймон
ато
”),
Пайғамбар
мадҳи
(“
Бил
,
Муҳам
-
мад
маҳмуду
ҳомид
эрур
,
Аҳмад
саъуд
саъид
соъид
эрур
”)
кабилар
ўрин
олган
.
Сўнгра
имомлар
,
қироат
,
намоз
,
таҳорат
,
ғусл
,
рўза
,
сулҳ
ва
бошқа
кўплаб
фиқҳий
ма
-
салалар
баён
қилинган
.
Асар
“
Барча
имомлар
васфининг
баёни
”, “
Асл
масаланинг
баёни
”,
“
Об
вадий
ва
об
мазийнинг
баёни
”, “
Мақтуъу
-
л
-
йадайннинг
баёни
” (“
Қўллари
кесилганнинг
баёни
”), “
Махорижу
-
л
-
ҳуруф
баёни
” (“
Товуш
-
лар
артикуляцияси
ва
акустикаси
баёни
”),
“
Қори
,
аъробий
хато
қилса
,
анинг
баёни
”,
“
Бандаларнинг
баёни
”, “
Дўст
тутмоқнинг
баё
-
ни
”, “
Ота
-
онанинг
ризоси
баёни
”, “
Саййид
,
1
Ўша
манба
.
Ўша
саҳифа
.
2
Афзалийнинг
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
киритил
-
ган
қўлёзма
-
мажмуа
. 192
а
саҳифа
.
носаййидларнинг
баёни
”, “
Талаб
қилмоқнинг
баёни
”, “
Адолатнинг
баёни
”
каби
юздан
ортиқ
мавзуларни
ўз
ичига
олган
.
Асар
хотимаси
“
Назм
ила
қилдим
тамом
ушбу
китоб
,
ким
ўқуса
фаҳм
этиб
,
олғай
савоб
”
байти
билан
бошланган
ва
китобнинг
фазилатлари
баён
қилинган
.
Афзалий
ўз
даврининг
етук
шоирларидан
саналган
.
Унинг
ижодий
маҳорати
,
дастлаб
,
асар
мазмунини
ифодалаш
учун
мақбул
йўл
танлай
олганида
намоён
бўлади
.
У
мавзулар
-
ни
содда
тилда
баён
қилади
,
бадиий
восита
-
ларни
меъёрда
қўллайди
.
Асарда
тажнис
,
тавзеъ
,
иштиқоқ
каби
санъатлар
кенг
қўл
-
ланган
бўлиб
,
қуйида
келтирилган
мисолда
-
ги
“
жалил
” – “
қалил
”, “
масал
” – “
ъасал
”
жуфтликлари
тажнис
-
и
лоҳиқ
,
“
айтиб
туркий
тил
-
ла
тўктум
”
– [
т
]
товушига
тавзеъ
, “
алфоз
”
ва
“
лафз
”
сўзлари
иштиқоқ
санъатларини
ҳосил
қилган
:
Айласа
тавфиқ
бизга
Ул
Жалил
,
Назм
сур
маъни
би
-
алфози
қалил
.
Ман
араб
лафзи
била
кўрдум
масал
,
Назм
айтиб
туркий
тил
-
ла
тўктум
ъасал
3
.
Афзалий
“
ҳмд
”
ўзагидан
“
Муҳаммад
маҳмуду
ҳомид
”, “
съд
”
ўзагидан
“
саъуд
саъид
соъид
”
сўзларини
бирга
келтириб
,
иштиқоқнинг
гўзал
намунасини
яратган
:
Бил
,
Муҳаммад
маҳмуду
ҳомид
эрур
Аҳмад
саъуд
саъид
соъид
эрур
4
.
Шоир
санаб
ўтилганлардан
ташқари
,
ташбиҳ
,
таъдид
,
тазод
каби
кўплаб
санъат
-
лардан
унумли
фойдаланган
.
Афзалий
ўзи
-
нинг
мазкур
асари
билан
ўзбек
адабиёти
ха
-
зинасини
муносиб
манба
билан
бойитди
.
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асарини
чуқур
тад
-
қиқ
қилиш
унинг
муаллифи
бўлган
истеъ
-
додли
шоир
Афзалий
ижоди
билан
танишиш
ва
унинг
поэтик
маҳоратини
кенг
миқёсда
ёритишга
имкон
беради
.
3
Ўша
манба
. 49
а
саҳифа
.
4
Афзалийнинг
“
Мажмаъу
-
л
-
масоил
”
асари
киритил
-
ган
қўлёзма
-
мажмуа
. 49
а
саҳифа
.
