S H A R Q M A S H ’ A L I
ЎРТА
ОСИЁ
ШИАЛАРИНИНГ
КЕЛИБ
ЧИҚИШИ
ВА
УЛАРНИНГ
ЎЗИГА
ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
ТОХТИЕВ
ШУҲРАТ
Катта
ўқитувчи
,
ТИУ
Аннотация
.
Мақола
Ўрта
Осиё
“
эроний
”
лари
тарихи
,
маданияти
ва
динининг
қисқача
тавси
-
фига
бағишланган
.
Шунингдек
,
мақолада
эронликларнинг
Ўрта
Осиёга
келиб
қолиши
,
диний
анъа
-
наларининг
ўзига
хос
жиҳатлари
ҳақида
ҳам
айрим
тарихий
маълумотлар
келтирилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
эроний
,
форс
,
марви
/
маври
,
Мовароуннаҳр
,
Самарқанд
,
Бухоро
,
сунний
-
лар
,
шиалар
,
имомийлар
,
Панжоб
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
краткому
обзору
истории
,
культуры
и
религии
«
ирани
»
Средней
Азии
.
В
статье
также
кратко
рассмотрены
некоторые
исторические
данные
о
переселе
-
нии
иранцев
в
Среднюю
Азию
,
особенности
,
их
конфессиональной
самоидентификации
и
религиоз
-
ного
ритуала
.
Опорные
слова
и
выражения
:
ирани
,
перс
,
марви
/
маври
,
Мавераннахр
,
Самарканд
,
Бухара
,
сунниты
,
шииты
,
имамиты
,
Пенжаб
.
Abstract.
The article is devoted to a brief survey of the history, culture and religion of the "Irani" of
Central Asia. The article also briefly discusses some historical data on the resettlement of Iranians to
Central Asia, the specifics of their confessional identity and religious ritual.
Keywords and expressions:
Irani, Persian, Marvi/Mavri,
Transoxiana, Samarkand, Bukhara, sunnits,
shiits, imamits, Pandjab.
XVI
асрдан
то
XX
асрнинг
20-
йилларигача
Мовароуннаҳрнинг
сунний
ҳукмдорлари
ва
Эрон
шиалари
ўртасидаги
диний
-
ғоявий
рақобатлар
сабабли
юзага
келган
тўқнашувлар
,
Эрон
ва
унга
чегарадош
бўлган
мамлакатлардаги
ижтимоий
-
сиёсий
ва
диний
вазиятлар
таъсирида
Ўрта
Осиёга
шиалик
вакиллари
келиб
ўрнашган
.
Шу
сабабли
Ўрта
Осиёда
,
хусусан
,
ҳозирги
Ўзбекистон
Республикаси
ҳудудида
(
эронлик
яҳудийлардан
ташқари
)
уларни
эроний
(
форс
.
“
эронлик
”
)
этнографик
атамаси
билан
атайдилар
.
Аммо
эроний
умумий
этник
термин
бўлиб
,
барча
шиалар
битта
“
субэтник
”
1
гуруҳга
тегишлилигини
билдирмайди
.
Биз
эронлик
деб
билган
шиалар
орасида
(
қайси
шаҳардан
келиб
чиқишига
қараб
)
ўзини
марви
/
маври
(
марвлик
),
сабзбори
(
сабзаворлик
),
машҳади
(
машҳадлик
),
гилони
(
гилонлик
),
мозандарони
(
мозандаронлик
),
нисои
(
нисолик
)
деб
атаганларни
ҳам
учратишимиз
мумкин
2
.
Эроний
лар
тил
жиҳатидан
тожик
ва
туркий
тиллиларга
бўлинади
.
Чунончи
,
Бухоро
хонлиги
шаҳарлари
тарихи
бўйича
тадқиқот
олиб
борган
О
.
А
.
Сухарева
Бухоро
шаҳрининг
тожик
тилида
гаплашувчи
форс
лар
тили
ва
антропологик
турига
кўра
Самарқанднинг
туркий
тилда
гаплашувчи
,
кўчириб
келиниши
амир
Шоҳмуродга
(1785–1800)
мансуб
деб
билинган
қизилбошлилар
авлодларидан
фарқ
қилишини
ёзади
3
.
Биз
2007
йил
январь
ойида
1
“
Субэтник
” (“
Субэтнос
”)
атамаси
бу
ерда
маълум
бир
халқ
ёки
этносдан
жуғрофий
ёки
сиёсий
сабабларга
кўра
ажралиб
чиққан
гуруҳга
нисбатан
ишлатилмоқда
. (
Қаранг
:
Словарь
этнонимов
. –
М
.:
Наука
, 1988. –
С
.
197–199)
2
Самарқанд
эронийлари
мозоридаги
эпиграфик
ёзувларни
тадқиқ
этган
Б
.
М
.
Бобожонов
маълумотлари
.
Яна
батафсил
қаранг
:
Babadžanov B. M. On the history of the naqšband
ī
ya mu
ğ
add
ī
ya. – P. 385–413;
Лющкевич
Ф
.
Д
.
Этнографическая
группа
ирони
//
Занятия
и
быт
народов
Средней
Азии
. –
Л
.:
СПбГУ
, 1971. –
С
. 36–39.
3
Сухарева
О
.
А
.
К
истории
городов
Бухарского
ханства
. –
Т
.:
Изд
.
АН
УзССР
, 1958. –
С
. 83.
S H A R Q M A S H ’ A L I
100
Самарқанд
шаҳрида
тадқиқот
олиб
бориб
,
эронийларнинг
Панжоб
масжиди
ва
унинг
атрофида
истиқомат
қилувчи
ҳамда
ишловчи
эроний
аҳоли
сўзлашувида
бунинг
гувоҳи
бўлганмиз
.
Биз
эроний
лар
деб
билган
этник
(
ёки
“
субэтник
”)
гуруҳга
нисбатан
О
.
А
.
Сухарева
Бухоро
хонлиги
шаҳарлари
тарихи
бўйича
нашр
қилган
ишларида
форс
1
,
перс
(
форс
)
деган
сўзни
ишлатиб
,
адабиётларга
ушбу
гуруҳнинг
расмий
номи
сифатида
форс
терминини
киритиш
таклифи
билан
чиққан
.
Олима
бундай
фикрга
келишини
1910
йилда
бўлиб
ўтган
“
шиалар
қирғини
”
дан
сўнг
,
яъни
Бухородаги
сунний
ва
шиалар
ўртасидаги
муносабатлар
кескинлашганда
,
шиалар
олдинги
эроний
,
марви
сўзлари
таҳқиромуз
ва
душманлик
руҳида
ишлатилгани
учун
форс
номини
қабул
қилишганлиги
билан
изоҳлайди
2
.
Шиаларнинг
форс
ёки
эроний
га
бўлиниши
ҳақида
Помирда
туман
фуқаролар
комиссари
,
профессор
И
.
И
.
Зарубин
фикр
билдириб
,
эроний
сўзини
Бухоро
амири
Шоҳмурод
Марвдан
кўчириб
келтирилган
шахсларга
нисбатан
қўллайди
.
Улар
,
яъни
Марвдан
кўчириб
келтирил
-
ганлар
(
бизнингча
,
қул
қилиниб
,
Бухоро
хонлигининг
қул
бозорларида
сотилган
барча
шиалик
вакиллари
–
Ш
.
Т
.)
ўзларини
эроний
деб
атайдилар
,
тожиклар
билан
аралашмайдилар
,
лекин
улардан
тили
ва
дини
билан
фарқ
қилишига
қарамай
,
кийинишлари
ва
ҳаёт
тарзлари
тожикларникидек
–
деб
ёзади
3
.
Эроний
лардан
ташқари
,
Каспий
орти
вилояти
шаҳарларида
яшовчи
форслар
ҳақида
алоҳида
гапиради
.
Масалан
, 1926
йил
рўйхатга
олиш
бўйича
келтирилган
маълумотларда
И
.
И
.
Зарубин
Самарқанд
вилояти
бўйича
эроний
лар
сонини
11 282,
форслар
сонини
654
нафар
деб
келтиради
4
.
Яъни
бу
ерда
биз
назарда
тутган
шиалик
вакиллари
икки
–
эроний
ва
форс
–
этник
номлар
билан
аталмоқда
.
Бу
ҳақидаги
маълумотларни
биз
бошқа
адабиётларда
ҳам
учратишимиз
мумкин
.
Масалан
,
О
.
Ата
-
Мирзаев
,
В
.
Гентшке
,
Р
.
Муртазаеваларнинг
“
Узбекистан
многонациональный
:
историко
-
демографический
аспект
”
5
китобида
1926
йилда
бошланган
рўйхатга
олишда
Ўзбекистоннинг
миллий
таркибида
эроний
лар
9,2
минг
,
форс
лар
9,8
минг
кишини
ташкил
этганини
кўрамиз
.
Кейинги
, 1939
ва
1959
йилларда
ўтказилган
ҳисоб
-
китобда
эроний
лар
ҳам
форс
лар
ҳам
алоҳида
элат
қилиб
кўрсатилмагани
сабаб
уларнинг
сонини
билиш
қийин
.
Аммо
1970, 1979
ва
1989
йилларда
ҳисобга
олинганлар
орасида
фақатгина
форслар
номи
учрайди
.
Бу
олдинги
рўйхатга
олинган
даврларга
қаранганда
икки
бараварга
кўпайганини
кўрсатади
.
Масалан
, 1970
йилда
15,5
минг
форс
рўйхатга
олинган
бўлса
6
, 1979
ва
1989
йиллар
оралиғида
Ўзбекистонда
20,0
минг
форс
рўйхатга
олинган
.
Эроний
этник
гуруҳи
бўйича
тадқиқот
олиб
борган
Ф
.
Д
.
Люшкевич
(1926
йилда
ўтказилган
рўйхатга
олишда
келтирилгани
каби
)
ҳамда
И
.
И
.
Зарубин
форслар
деб
кимларга
нисбатан
ишлатганини
аниқ
айтмайдилар
7
.
Лекин
И
.
И
.
Зарубин
ҳам
, 1926
йилда
рўйхатга
олганлар
ҳам
персы
/
форслар
сўзини
XX
асрнинг
бошларида
Ўрта
Осиё
,
хусусан
,
Ўзбекистон
ҳудудига
1
Батафсил
қаранг
:
Сухарева
О
.
А
.
Квартальная
община
позднефеодального
города
Бухары
. –
Т
.:
Наука
, 1976.
–
С
. 365.
2
Там
же
. –
С
. 82–83.
3
Зарубин
И
.
И
.
Список
народностей
Туркестанского
края
. –
Л
., 1925. –
С
. 8.
4
Зарубин
И
.
И
.
Население
Самаркандской
области
. –
Л
., 1926. –
С
. 24.
5
Ата
-
Мирзаев
О
.,
Гентшке
В
.,
Муртазаева
Р
.
Узбекистан
многонациональный
:
историко
-
демографический
аспект
. –
Т
.:
Изд
.
медицинской
литературы
имени
Абу
Али
Ибн
Сино
, 1998. –
С
. 54–68, 144–151.
6
Яна
қаранг
:
ﯼورﻮﺵ
دﺎﺤﺗا
نﺎﻤﻠﺴﻣ
ماﻮﻗا
(
Совет
иттифоқининг
мусулмон
қавмлари
).
Тузувчи
:
Ширин
Акинер
,
таржимон
Муҳаммад
Ҳусайн
Ориё
.
Форс
тилида
. –
Теҳрон
:
Илмий
ва
маданий
нашрлар
ширкати
, 1367/1988.
448–452-
бетлар
.
7
Люшкевич
Ф
.
Д
.
Этнографическая
группа
ирони
//
Занятия
и
быт
народов
Средней
Азии
. –
Л
., 1971. –
С
. 39.
S H A R Q M A S H ’ A L I
101
бошпана
ва
даромадли
иш
излаб
келган
Эрон
фуқароларига
нисбатан
ишлатганлар
1
.
Эроний
сўзи
ўша
пайтларда
фақат
маҳаллий
шиалар
орасида
тарқалган
эди
. 1970, 1979
ва
1989
йилларда
ўтказилган
рўйхатга
олиш
жараёнларида
форс
сўзи
учрашига
қарамай
,
асрлар
давомида
Ўзбекистон
ҳудудида
яшаб
келаётган
кўплаб
шиа
вакиллари
ўзларини
эроний
деб
атайдилар
,
ҳатто
уларнинг
паспортларида
ҳам
миллати
эроний
дея
қайд
этилган
.
Аммо
ўсиб
келаётган
ёш
авлод
вакилларининг
ҳужжатларида
эса
миллати
ўзбек
деб
онгли
равишда
кўрсатганининг
гувоҳи
бўламиз
.
Бу
жараён
табиий
(
яъни
,
давлат
муассасалари
“
ташаббуси
”
билан
уюштирилмаган
)
ҳодиса
.
Қолаверса
,
эроний
лар
ўзининг
“
этник
конвертация
”
сига
салбий
баҳо
беришмайди
.
Демак
,
шу
каби
“
этник
ассимиляция
”
жараёни
табиийдир
.
Қизиғи
шундаки
,
эроний
лар
ўз
урф
-
одатларини
тўла
сақлаб
қолган
,
барча
расм
-
русумларини
тиклаган
ва
давлатнинг
бу
жараёнларга
аралашиши
ёки
уларга
тўсқинлик
қилиши
сезилмайди
.
2007
йилда
Самарқанд
шаҳри
э
роний
ларининг
Панжоб
ва
Хўжа
Соат
маҳаллаларида
ўтказилган
тадқиқотларимизда
“
Панжоб
”
масжиди
имоми
ноиби
Исҳоқов
Юсуф
(1953
йил
таваллуд
топган
,
миллати
эроний
),
шунингдек
,
Эрон
-
ўзбек
дўстлик
жамияти
ва
маданият
маркази
раиси
Ғуломов
Равшан
(
Равшан
полвон
, 1960
йил
таваллуд
топган
)
билан
бўлган
суҳбатда
улар
Самарқандда
эроний
-
шиалардан
ташқари
рус
тилида
сўзлашувчи
озарбайжон
шиалари
ҳам
истиқомат
қилишларини
ва
уларни
пирсиён
деб
аташларини
ҳамда
айримларининг
паспортларида
озарбайжон
ўрнига
миллати
форс
деб
ёзилганини
айтиб
ўтдилар
.
Ўрта
Осиёда
,
хусусан
,
Ўзбекистонда
тахминан
60
минг
,
Қозоғистонда
тахминан
78
минг
2
,
Туркманистон
,
Қирзғизистон
ва
Тожикистонда
тахминан
20
мингдан
ортиқ
озарбайжон
ҳозирда
истиқомат
қилади
3
.
Озарайжон
миллатига
мансуб
кишилар
Совет
иттифоқи
даврида
бўлган
тузум
ва
юритилган
сталинча
сиёсат
туфайли
Марказий
Осиё
ҳудудида
жойлашган
социалистик
республикаларга
бошқа
–
рус
,
арман
,
чечен
ва
ҳ
.
к
.
каби
миллат
вакиллари
қаторида
кўчириб
келтирилган
.
Совет
иттифоқи
давридаги
сиёсат
ва
вазият
Марказий
Осиёга
келган
озарбайжонларнинг
дунёқараши
,
эътиқоди
,
урф
-
одатига
таъсир
кўрсатмай
қолмади
.
Масалан
, 2007–2011
йилларда
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
Сиёсатшунослик
факультети
“
Халқаро
муносабатлар
”
йўналиши
бакалавр
талабаси
,
миллати
озарбайжон
бўлган
Гаджиева
Сакина
Фикретовнанинг
айтишича
,
амакиси
вафот
этганда
,
унинг
оиласи
ён
қўшнилари
бўлган
арман
ва
руслар
билан
биргаликда
христианлик
одатига
кўра
мусиқалар
садоси
остида
дафн
қилинган
.
Энди
эса
,
биз
,
яъни
озарбайжонлар
,
мусулмон
эканлигимизни
тушуниб
етмоқдамиз
, –
деб
қўшиб
қўйган
.
Озарбайжон
-
шиалар
ўзини
мусулмон
деб
англашига
,
албатта
,
улар
яшаётган
давлатларда
ташкил
этилган
маданий
-
маърифий
марказлар
катта
аҳамиятга
эга
.
Бинобарин
,
бундай
марказлар
Туркманистоннинг
Туркманбоши
(
олдинги
Красноводск
),
Қозоғистоннинг
Олма
-
ота
,
Қирғизистоннинг
Бишкек
,
Тожикистоннинг
Душанбе
,
Ўзбекистоннинг
Навоий
,
Самарқанд
вилоятлари
,
Фарғона
водийси
ва
Тошкент
шаҳрида
1
Батафсил
қаранг
:
Маҳди
Санойи
“
Неҳованди
”.
ﯼﺰﮐﺮﻣ
ﯼﺎﻴﺳﺁ
رد
ناﺮیا
ﻩﺎﮕیﺎﺟ
(
Марказий
Осиёдаги
Эрон
жойлари
).
–
Теҳрон
:
Халқаро
чин
эътиқод
нашриёти
, 1376/1997. 76-
б
.;
Алиева
Ф
.
Самаркандские
иранцы
. centr-
asia.narod.ru/iran 20.06.2006-09:46 AM.
2
Қозоғистон
Республикасида
шиалик
вакилларни
ташкил
этувчи
озарбайжонлар
ҳақида
қаранг
:
Ислам
на
территории
бывшей
Российской
империи
.
Энциклопедический
словарь
.
Под
редакцией
С
.
М
.
Прозорова
. –
М
.:
Издательская
фирма
«
Восточная
литература
»
РАН
, 2006.
Т
. I. –
С
. 175.
3
Батафсил
қаранг
:
podrobno.uz/cat/calche/Azerbajdzancu v Yzbekistane; forum.turan.info/showthread; chrono-
tm.org; inform.kz./rus/article/2207169; planeta-imen.narod.ru/imena/azerbaijan.
S H A R Q M A S H ’ A L I
102
мавжуд
.
Ўзбекистондаги
озарбайжонларнинг
илк
маданий
маркази
1989
йилда
Тошкент
шаҳрида
(“
Гардашлык
”
–
“
Қардошлик
”
)
ва
яна
бири
Самарқанд
вилоятида
очилган
1
.
Марказий
Осиё
,
хусусан
,
Ўзбекистон
эроний
-
шиаларининг
Совет
иттифоқи
давридаги
ҳаёти
ҳам
ўзига
хослиги
билан
ажралиб
турарди
.
Авваламбор
,
шиаларни
бошқа
дин
ва
миллат
вакиллари
билан
бир
қаторда
советлаштириш
оқибатида
уларнинг
шиалик
ҳақидаги
билимлари
ғира
-
шира
,
тўғрироғи
,
маълум
(
афтидан
,
соддалаштирилган
)
диний
маросимлар
кўринишида
сақланиб
қолган
.
Бу
кўриниш
кўплаб
тадқиқотчилар
изланишида
учрайди
.
Масалан
,
ўзларининг
илмий
изланишлари
жараёнида
Б
.
Бобожонов
ва
А
.
Мўминовлар
Самарқанднинг
“
янги
”
диний
раҳбарлари
1990-
йиллар
бошларида
умуман
шиалик
ҳақида
,
унинг
устига
,
шиаликнинг
ички
оқим
ва
фирқалари
ҳақида
кенг
билимларга
эга
эмас
эдилар
.
Гарчи
,
бошқа
тарихий
маълумотларга
кўра
,
шиалар
Эрондаги
диний
раҳбар
–
оятулло
,
маржа
ат
-
тақлид
2
Руҳуллоҳ
Мусавий
Ҳумайний
(1979–1889)
ва
унинг
издоши
Сайид
Али
Ҳоманий
(1989
йилдан
ҳозиргача
)
ҳақида
эшитган
бўлиши
мумкин
.
Шунинг
учун
ўша
пайтларда
,
яъни
совет
даври
ниҳоясига
етаётган
пайтда
,
эроний
сифатида
ўзини
тарихий
-
этник
англаши
ҳақида
гапириш
ўринли
бўлиб
,
диний
англаш
эса
(
атеистик
сиёсат
оқибатида
)
шунчалик
ёддан
чиққан
эдики
,
эронийлар
ҳақида
алоҳида
бир
диний
ва
ҳатто
этник
гуруҳ
сифатида
гапириш
тўғри
келмас
эди
.
Эронийларнинг
гуруҳий
ўзини
англаши
,
чунончи
,
совет
даври
воқелиги
шароити
кўтарган
меъёрларда
,
айрим
маросим
ва
маросимий
йиғилишлар
орқали
этник
жиҳатдан
ўзаро
ҳиссиётларда
сақланган
.
Аммо
эронийлар
,
ҳар
қандай
даражада
маҳаллий
аҳоли
–
ўзбеклар
,
тожиклар
ва
бошқа
халқ
ва
этник
гуруҳларга
қўшилиб
,
улар
билан
елкама
-
елка
фаолият
олиб
боришган
.
Ўзбекистон
эронийларининг
асосий
қисми
Самарқандда
истиқомат
қилади
.
Бизнинг
фикримизча
, 1910
йилда
Бухорода
юз
берган
шиалар
ва
суннийлар
ўртасидаги
қонли
тўқ
-
нашувлардан
сўнг
Самарқанд
эронийлар
учун
асосий
бошпанага
айланган
.
Ўша
пайтларда
туб
аҳолига
айланган
эронийлар
берган
маълумотларга
кўра
,
Бухородан
қочишган
ва
мустамлака
бўлган
Самарқандда
паноҳ
топишган
.
Улар
бу
ердаги
шароитга
кўникиб
,
ўзларининг
меҳнаткашлиги
ва
топқирлиги
билан
яшаб
кета
олишган
.
Бунинг
натижаси
ўлароқ
,
эронийларнинг
кўмаги
билан
Самарқанддаги
Дарғом
канали
қурилган
.
Бу
канал
самарқандликлар
хотирасида
“
Эрон
ариғи
”
номи
билан
ёдда
қолган
.
Кейинчалик
ушбу
канал
атрофида
Панжоб
(
Беш
оқим
,
ўзан
),
Хўжа
Соат
,
Лолазор
,
Тўпхона
,
Мингтут
,
Боғишамол
,
Қуллар
боғи
(
ҳозирда
Гуллар
боғи
),
Бекмаҳалла
каби
эронийларнинг
маҳаллалари
вужудга
келган
. 1928
йилдан
1930
йилгача
Самарқанднинг
айнан
шу
жойида
Эрон
Боғишамоли
тумани
бўлган
3
.
Ўзбекистон
ҳудудида
яшовчи
эронийларнинг
кенг
хўжалик
тури
–
ипак
тўқиш
(
шои
-
бофи
),
қандолат
маҳсулотларини
тайёрлаш
(
қанноди
),
доривор
зиралар
сотиш
(
аттори
)
ва
заргарлик
иши
(
заргари
)
бўлган
4
.
Ҳозирга
келиб
эса
,
эронийлардан
бўлганларнинг
мамлакатнинг
турли
жабҳаларида
фаолият
кўрсатаётганини
учратишимиз
мумкин
.
2007
йил
Самарқандга
шаҳарнинг
эроний
аҳолиси
тарихи
,
турмуш
тарзи
ва
маданияти
бўйича
тадқиқот
олиб
бориш
учун
борганимизда
,
Самарқанддаги
эронийлар
мавзесида
жойлашган
“
Тўмарис
”
меҳмонхонасида
қўним
топганмиз
ва
биринчи
бўлиб
эронийлар
жонли
кундалик
сўзлашувларида
туркий
сўзларни
ишлатишларига
гувоҳ
бўлдик
.
Бу
ҳақида
1
forum.turan.info/showthread.
2
Оятуллоҳ
(“
Аллоҳ
мўъжизаси
”)
ва
Маржа
ат
-
тақлид
(“
Тақлид
қилиш
объекти
”) –
шиалар
оламида
кўзга
кўринган
ва
юқори
мартабага
эришган
руҳонийларга
бериладиган
унвонлар
.
3
Алиева
Ф
.
Самаркандские
иранцы
. centr-asia.narod.ru/iran 20.06.2006-09:46 AM.
4
Батафсил
қаранг
:
Алиева
Ф
.
Иранцы
Самарканда
//
Узбекистанский
гуманитарный
журнал
«
Общественное
мнение
.
Права
человека
»
№
1 (13). –
Т
., 2001. –
С
. 123–125;
Алиева
Ф
.
Самаркандские
иранцы
. centr-
asia.narod.ru/iran 20.06.2006-09:46 AM.
S H A R Q M A S H ’ A L I
103
Самарқанд
давлат
университети
“
Ўзбекистон
тарихи
”
кафедраси
доценти
,
т
.
ф
.
н
.
Алиева
Фотима
Сатторовна
(
ўзи
эронийлардан
бўлган
)
билан
бўлган
суҳбатда
у
киши
Эронда
турли
миллат
вакиллари
–
форслар
,
озарбайжонлар
,
курдлар
каби
миллатлар
вакиллари
истиқомат
қилишини
,
Самарқандлик
эронийлар
Эрон
Озарбайжонидан
,
яъни
Эроннинг
Озарбайжон
вилояти
(
Остон
-
э
Озарбайджон
)
вакили
ва
озарбайжон
тили
ўзбек
тилига
яқин
бўлганлиги
учун
туркий
сўзлар
ишлатишларини
,
шунингдек
, 1970
йилда
бўлиб
ўтган
умумиттифоқ
рўйхатга
олиш
жараёнида
Ўзбекистонда
15 457
эронлик
рўйхатга
олинган
бўлиб
,
улардан
12 202
таси
ўзининг
она
тилиси
сифатида
ўзбек
тилида
сўзлашиши
қайд
этилганини
айтиб
ўтган
1
.
Яна
шуниси
қизиқки
,
айрим
эронийлар
ўзларини
шиаликнинг
жафарийлик
мазҳабига
асосланган
имомийлик
оқими
вакили
деб
ҳисоблашади
2
.
Яъни
тил
жиҳатдан
кечаётган
ассимиляция
эронийларнинг
диний
конвертациясига
айланмади
.
Этнографик
жиҳатдан
бу
жараён
эътиборга
сазовордир
.
Фотима
Алиева
ўз
тадқиқотларида
Ўзбекистонда
эронийлардан
бўлган
кўплаб
фан
ва
маданият
арбоблари
чиққанлигини
ёзади
.
Масалан
,
ушбу
тадқиқотларда
шоир
ва
насрнавис
Абулқосим
Лоҳути
,
хивалик
литограф
уста
Иброҳим
Султон
,
Бухоро
амирлигида
инқилобий
ҳаракат
иштирокчиси
,
кейинчалик
тарихчи
профессор
Алиев
(
муаллифнинг
отаси
бўлиши
мумкин
),
шарқшунос
-
педагоглар
К
.
Шитфар
,
А
.
Табатабои
,
Д
.
Эфтекор
,
М
.
Тагеев
,
эроншунослар
Латиф
Ҳалилов
ва
А
.
Патсун
,
режиссер
Сайид
Али
Охунзода
,
артист
Рашид
Файзи
,
Ўзбекистон
Республикасининг
Таиланддаги
собиқ
консули
Парвиз
Алиев
каби
инсонларнинг
номларини
учратишимиз
мумкин
3
.
Биз
эса
,
ўз
ўрнида
,
уларнинг
орасига
Ўзбекистон
халқ
артисти
Насиба
Абдуллаевани
қўшишимиз
мукин
.
Озарбайжонлардан
эса
,
Алишер
Навоий
номидаги
давлат
академик
ва
балет
театри
режиссёри
,
Ўзбекистон
ва
Озар
-
байжон
халқ
артисти
Ф
.
Сафаров
,
ёзувчи
А
.
Нажафов
,
Ўзбекистон
бадиий
академияси
рассоми
Ю
.
Ҳусайновларни
тилга
олиш
жоиз
4
.
Ҳозирда
Ўзбекистон
эронийларининг
асосий
меъморий
ёдгорликлари
ҳақида
гапирар
эканмиз
,
Самарқанддаги
Совет
иттифоқи
пайтида
“
ЎзССР
Самарқанд
шаҳар
“
Оғойи
Мирҳасан
”
диний
жамияти
Панжоб
масжиди
”
деб
номланган
Панжоб
масжид
ва
мадрасаси
ҳақида
гапириб
ўтмасдан
илож
йўқ
.
Мадраса
XIX
асрда
бизгача
етиб
келмаган
масжид
ва
унинг
минораси
билан
қурилган
бўлиб
,
меъмори
Хўжа
Абдураим
бўлган
.
Ушбу
комплекс
Ҳожибобо
Абдуохунбек
деган
шахснинг
вақф
ерида
қурилган
.
Панжоб
мадрасаси
1908
йилдан
бошлаб
ишга
тушган
бўлиб
,
бу
ерда
тарбияланувчилар
диний
ва
дунёвий
илмларни
ўрганишган
. 1924
йилгача
иморат
яхши
ҳолатда
сақланган
бўлиб
,
ўзининг
белгиланган
моҳиятига
кўра
фойдаланилган
. 1924
йилдан
мадраса
(
Совет
иттифоқининг
кўплаб
диний
муассасалари
каби
)
турли
хил
ташкилот
ва
идоралар
учун
мослаштирилган
ва
ўшандан
бери
иморат
ўзгаришларга
учраган
. 1939–1943
йилларда
мадрасада
ҳунармандчилик
билим
юрти
жойлаштирилган
.
Кейинроқ
иншоот
ҳар
хил
идора
–
қурилиш
,
савдо
,
магазин
,
почта
сифатида
фойдаланилган
. 1990
йилга
келиб
Панжоб
мадрасаси
Самарқанддаги
эронийлар
аждодлари
томонидан
қурилган
Мурод
Авлиё
хотира
комплекси
билан
биргаликда
ўзининг
ҳақиқий
соҳиблари
бўлган
мусулмон
-
шиалар
қўлига
ўтган
.
Шу
йилнинг
10
мартидан
Панжоб
мадрасасида
“
Эронийлар
маданият
маркази
”
ташкил
этилган
.
Мадрасага
туташган
масжид
ўрнига
1997
йил
янгиси
қурилиб
, 1999
йилда
ишга
туширилган
.
Бундан
ташқари
,
Панжоб
масжид
ва
мадрасасидан
50
метр
оралиқда
Панжоб
мозори
назорати
ҳам
эронийлар
қўлига
ўтган
.
Айтишларича
,
у
ер
қардошлар
қабристони
бўлиб
,
эронийлардан
ташқари
араб
,
яҳудий
ва
курдлар
дафн
этилган
.
Бизга
самарқандлик
эронийлар
томонидан
1
Яна
қаранг
:
Алиева
Ф
.
Самаркандские
иранцы
. centr-asia.narod.ru/iran 20.06.2006-09:46 AM.
2
2007
йилда
Самарқанд
шаҳрида
ўтказилган
тадқиқотлар
жараёнида
1970
йилда
дунёга
келган
Самарқанд
эронийлари
вакили
,
автомобил
эҳтиёт
қисмлари
савдоси
билан
шуғулланувчи
Мамашариф
Ражабзодадан
олинган
маълумотлар
.
3
Алиева
Ф
.
Самаркандские
Иранцы
. centr-asia.narod.ru/iran 20.06.2006-09:46 AM.
4
forum.turan.info/showthread.
S H A R Q M A S H ’ A L I
104
берилган
маълумотларга
кўра
,
шаҳарда
9
та
эронийлар
масжиди
бўлиб
,
улардан
фақат
иккитаси
рўйхатдан
ўтган
,
Бухорода
эса
бундай
масжидлардан
фақат
биттаси
(
Бухоро
шаҳри
Самарқанд
кўчасида
жойлашган
масжид
)
очиқ
ҳисобланади
1
.
Демак
,
Ўзбекистон
ҳудудида
истиқомат
қилувчи
эронийлар
Ўрта
Осиё
халқларининг
бири
сифатида
сақланган
.
Эронийлар
маҳаллий
халқлар
билан
анча
яқинлашиб
кетиш
билан
бир
қаторда
,
ўзларининг
диний
ва
этник
идентификациясини
сақлаб
қолишга
муваффақ
бўлди
.
Бундай
ҳолат
Ўрта
Осиёдаги
мамлакатлардан
кўпроқ
Ўзбекистонда
учрайди
.
Шу
билан
бир
қаторда
,
мавжуд
шароитлар
туфайли
эронийларнинг
Ўзбекистон
маданияти
ва
фанига
қўшган
ҳиссаси
,
шубҳасиз
,
каттадир
.
Бу
жараёнлар
мафкуравий
жиҳатдан
эътиборга
сазавор
бўлишидан
ташқари
,
илмий
(
этнологик
ёки
тарихий
)
жиҳатдан
ҳам
қизиқарли
.
Яъни
эронийлар
каби
этник
гуруҳлар
маҳаллий
шароитларга
мослашиб
,
ҳатто
шу
шароитларга
ўзининг
тегишли
таъсирини
кўрсата
олган
.
Келажакда
шу
каби
омилларни
этнологлар
,
албатта
,
кенг
ва
чуқурроқ
ўрганиши
лозим
.
Хусусан
,
эронийларнинг
ҳар
хил
шароитларга
адаптация
(
мослашиш
)
сабаблари
ва
турларини
аниқлаш
долзарб
масалалар
қаторида
туради
.
1
Самарқанд
эронийлари
берган
маълумотлар
.
Яна
қаранг
:
Алиева
Ф
.
Иранцы
Самарканда
//
Узбекистанский
гуманитарный
журнал
«
Общественное
мнение
.
Права
человека
»
№
1 (13). –
Т
., 2001. –
С
. 126;
Алиева
Ф
.
Самаркандские
Иранцы
. centr-asia.narod.ru/ iran 20.06.2006-09:46 AM.
