S H A R Q M A S H ’ A L I
105
ØÀУ ÔÀËÑÀÔÀÑÈ
УПАНИШАДЛАРДА
КОСМОГОНИЯ
ВА
ЯРАТИЛИШ
ҲАҚИДАГИ
ҒОЯЛАР
ТАЛҚИНИ
ШАКИРОВА
НОДИРА
Тадқиқотчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақолада
“
Прашна
”
Упанишадидаги
борлиқ
тўғрисидаги
қарашлар
6
та
савол
-
жавобда
тўлиқ
очиб
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
борлиқ
,
материя
,
Олий
мен
,
Прана
,
Апана
,
Сумана
,
Вьяна
,
Уданд
,
Ом
.
Аннотация
.
В
статье
раскрывается
знания
о
вселенной
в
Упанишаде
«
Прашна
»
на
основе
ответов
на
6
вопросов
.
Опорные
слова
и
выражения
:
вселенная
,
материя
,
великое
Я
,
Прана
, An
ана
,
Суман
,
Вьяна
,
Уданд
,
Ом
.
Abstract.
The article considers the thoughts of Universe in “Prashna” Upanishad by the answers 6
questions.
Keywords and expressions:
universe, substance, I, Prana, Apana, Sumana, Vienna, Udand, Om.
Табиат
ва
борлиқ
ҳар
қандай
фалсафий
таълимотда
доминант
тушунчалар
ҳисоб
-
ланади
.
Минг
йиллик
фалсафий
ва
диний
таълимотлар
бунга
гувоҳ
бўлиб
келмоқда
.
Упанишадлар
фалсафасида
ҳам
борлиқ
асосий
масалалардан
бири
ҳисобланади
.
Упанишадларда
мавжудлик
ҳаракати
тўртга
бўлинади
1
.
Биринчи
ҳаракат
.
Энг
аввало
,
яккалик
ғояси
ҳамда
мустаҳкам
руҳ
,
жоннинг
яшаши
,
ҳаракат
борлиғи
ва
кўриниш
ғояси
ётади
.
Бу
ерда
моддий
ва
маънавий
ҳаёт
руҳ
эр
-
кинлигининг
Худо
билан
биргаликдаги
аж
-
ралмаслиги
асосида
юзага
келади
.
Бу
кўп
ҳаракатнинг
фаоллиги
сабабли
содир
бўлади
.
Якунда
,
бу
Худонинг
барча
жараённи
бош
-
қаришини
билдиради
.
Иккинчи
ҳаракат
биринчи
ҳаракатни
қай
-
таради
ва
тўлдиради
.
Ягона
яратувчи
ва
кўп
сонли
ҳаракат
ягона
Браҳман
сифатида
кўри
-
лади
.
Ҳар
қандай
ҳолатда
яхлитлик
ва
1
The Upanishads. Translation and commentary by Shri Auro-
bindo. – Dekhli: Sri Aurobindo Ashram Trust, 2010. – P. 26.
турғунлик
мавжуд
нарсалар
асосида
бўлади
.
Ҳаёт
қонун
-
қоидаларини
бажариш
,
асосан
,
кишининг
ўзи
томонидан
танлаган
тажриба
-
лари
орқали
топилади
ва
натижада
,
у
ўзли
-
гини
англайди
.
Аммо
бунинг
акси
ҳам
бўли
-
ши
мумкин
.
Учинчи
ҳаракат
–
ҳаётий
қонун
-
қоидалар
орқали
ҳаётнинг
қайтиши
бўлиб
,
бу
–
Худо
ҳақидаги
концепция
ва
сабабиятига
боғлиқ
.
पूषुेकष
यम
सूय
ूाजाप य
यूह
रँमीन
समूहतेजः
य े
पं
क यानतमं
त े
पँयािम
यो
सावसौ
पु षः
सौ
हम ःम।।
2
Таржимаси
:
О
Асрагувчи
!
Ягона
билгув
-
чи
!
Мавжудликларнинг
олий
ҳаками
!
Сен
бар
-
ча
йўллар
билан
ёруғликларнинг
бошқарув
-
чисисан
.
Ҳамма
сенга
тоат
-
ибодат
қилади
.
Тўртинчи
ҳаракат
дунёнинг
ривожлани
-
шида
Суря
ва
Агнининг
мутлақ
ҳақиқати
билан
боғлиқликдаги
шакли
ҳисобланади
.
2
ईशापिनषद
(
II:I)
दणली
.
1926. – P. 13.
S H A R Q M A S H ’ A L I
106
Худо
ва
дунё
,
руҳ
ва
табиат
бир
-
бирига
қарама
-
қарши
ҳамда
боғлиқ
тушунчалардир
.
Бутун
дунё
руҳнинг
ҳаракатидир
ва
у
кўп
сонли
,
абадий
ва
ўткинчи
бўлиб
,
пайдо
бўла
-
ди
,
заволга
юз
тутади
,
бу
жараён
қайта
-
қайта
содир
бўлади
.
Борлиқдан
ажралган
ҳар
бир
объект
ҳа
-
қиқатан
ҳаракатнинг
пайдо
бўлиши
орқали
юзага
келади
.
Яъни
,
объект
Микрокосмос
си
-
фатида
кўрилиб
,
у
Макрокосмоснинг
бирли
-
ги
ҳамдир
.
Ҳали
-
ҳамон
ҳаракат
принципи
-
нинг
боғлиқлиги
ва
ҳаракатнинг
натижаси
Микро
ва
Макрокосмосни
ўз
ичига
олади
,
дунёлардан
дунё
,
ҳаракатлардан
ҳаракатнинг
келиб
чиқишига
сабаб
бўлади
.
Булар
табиат
-
нинг
иштирокчилари
ва
табиат
билан
бир
-
галикда
олиб
борилади
.
Прашна
Упанишадида
борлиқ
тўғрисида
-
ги
тушунчалар
6
саволда
тўлиқ
очиб
берил
-
ган
.
Бу
жараён
устоз
ва
шогирд
ўртасидаги
суҳбат
тарзида
келтирилган
.
Шогирд
ўзига
маълум
бўлмаган
сирли
билимлар
ҳақида
саволларни
бирма
-
бир
сўрайди
.
Устоз
Риг
-
веда
ва
Яжурведадан
далиллар
келтириб
са
-
волларга
ойдинлик
киритган
.
1.
अतमन
,
яъни
Атман
сўзи
мавжудлик
маъносини
билдириб
,
у
онг
,
нутқ
ва
нафас
-
дан
иборат
.
Бу
тушунча
илк
бор
Упанишад
-
ларнинг
Шветашватара
Упанишадида
ишла
-
тилган
.
Упанишадларда
अतमन
ўрганиш
объ
-
екти
ҳисобланади
ва
биринчи
саволда
қуйидагича
ифодаланади
.
Биринчи
савол
.
Бир
куни
шогирд
Кабандҳи
Катяяна
устози
авлиё
Пиппадала
олдига
келиб
сўради
: “
Барча
яратилган
нарсалар
қаердан
кел
-
ган
?”
Устоз
шундай
жавоб
берди
: “
Бошла
-
нишида
яратилиш
жараёни
узоқ
давом
этган
.
Яратувчи
медитация
жараёнида
бўлган
.
Шун
-
дан
сўнг
Нур
,
Материя
ва
Мавжудлик
,
Ҳаёт
пайдо
бўлган
.
Қуёш
бу
–
ҳаёт
,
Ой
эса
материя
-
дир
.
Ҳамма
шакллар
,
қаттиқ
ва
юмшоқ
материя
мавжуд
.
Қуёш
тонгда
Шарқ
томондан
кўта
-
рилгандан
сўнг
,
у
бутун
Шарққа
ҳаёт
ёруғ
-
лигини
беради
ва
кейин
Жанубга
,
Ғарб
ва
Ши
-
молга
яшаш
учун
ҳаёт
ёруғлигини
беради
.
Кўтарилган
қуёш
худди
олов
сингари
.
Бу
ҳақда
Ригведада
шундай
дейилган
: “
Қуёш
олтин
нур
-
лар
жилосида
кўтарилади
.
Қуёшнинг
минглаб
нурлари
юзлаб
жойларга
доимий
равишда
ўз
нигоҳини
ташлайди
”.
Кейин
Яратувчи
йил
вақтларини
яратади
.
Бунинг
икки
йўли
бор
.
Бири
Жануб
йўли
бўлса
,
бири
Шимол
йўли
-
дир
.
Сўнгра
Яратувчи
кун
ва
тунни
ҳам
яратди
.
Кун
бу
–
ҳаёт
бўлса
,
Тун
бу
–
материя
.
Кимдир
кунни
ёқтирса
,
кимдир
тунни
ёқтиради
”
1
.
Бизга
маълумки
,
Қуёш
ўз
системасидаги
ягона
ёруғлик
манбаи
ҳисобланади
.
Техноло
-
гияда
эришилган
ютуқлар
шарафи
билан
астрономлар
Ойнинг
ёруғлик
манбаи
эмас
-
лигини
,
балки
у
бор
-
йўғи
Қуёшдан
унга
етиб
келадиган
ёруғликни
акс
эттирувчи
эканлигини
кашф
этдилар
.
Бу
ҳақда
Қуръонда
шундай
дейилган
: “
Кўрмадингизми
,
Аллоҳ
етти
осмон
-
ни
қандай
қаватма
-
қават
қилиб
яратди
.
Ойни
улар
ичида
нур
қилиб
,
Қуёшни
эса
чироқ
қилиб
қўйди
. (“
Нуҳ
”
сураси
, 15–16-
оятлар
)”
2
.
Фан
доирасида
Упанишадлардаги
Ведалар
космологияси
олимлар
томонидан
қадимги
Ведалар
илми
сифатида
тасдиқланган
.
Шу
-
нингдек
,
Карл
Саган
ҳамда
Каунт
Маурис
Метерлинкларнинг
таъкидлашича
,
Упанишад
-
лардаги
космология
бугунги
илмий
кузатиш
ва
ҳисоблашлари
айни
мос
тушади
.
Карл
Саган
-
нинг
таъкидлашича
,
Упанишадлар
космоло
-
гияси
вақт
тарозисида
ўлчанганда
ҳозирги
замон
илмий
космологиясига
мос
тушади
.
Нобель
мукофоти
совриндори
Каунт
Маурис
Метерлинкнинг
ёзишича
,
космогонияда
европаликлар
концепцияси
афзал
кўрилмайди
.
Француз
астрономи
Жен
Клауд
Беллининг
тасдиқлашича
,
қадимги
Ведалардаги
астрономик
ўлчамлар
юнон
ва
мисрликларга
нисбатан
аниқроқ
бўлган
.
Бундан
4500
йил
олдин
ўлчанган
юлдузлар
ҳаракати
бугунги
кундаги
юлдузлар
ҳаракати
жадвалидан
бир
минут
ҳам
фарқ
қилмайди
.
Жайпурдаги
қирол
Суваи
Жай
Сингҳ
номли
тўққиз
фут
баланликдаги
астрономик
асбоб
ҳар
куни
узоғи
билан
икки
секундда
вақтни
ўлчайди
.
Қадимги
Ҳиндистоннинг
космология
ҳамда
бошқа
ил
-
мий
тажрибалари
бошқа
мамлакатлар
билан
узоқ
савдо
-
сотиқ
ва
маданий
алоқаларни
ўрна
-
тишга
сабаб
бўлди
.
Ҳинд
тарихчиси
Р
.
С
.
Ма
-
1
Juan Mascaro. The Upanishads. – London: Penguin
books, 1965. – P. 67.
2
Қуръони
Карим
(
ўзекча
изоҳли
таржимаси
.
Алоуд
-
дин
Мансур
). –
Т
.:
Чўлпон
, 1992. 462-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
107
жумдарнинг
келтиришича
,
одамлар
тижорат
орқали
Ғарбий
Осиё
ва
Крит
оролларига
ҳинд
цивилизациясини
олиб
боришган
.
2.
बराहमन
,
яъни
Браҳман
ривожланиш
,
эволюция
,
руҳият
,
мавжудлик
ва
абадийлик
маъноларида
келади
.
Бу
атама
илк
бор
Ат
-
ҳарваведада
ишлатилган
.
Упанишадларда
у
асосан
,
субъект
ҳисобланади
ва
бу
иккинчи
саволда
қуйидагича
ифодаланади
.
Иккинчи
савол
.
Бир
куни
Бҳаргава
Ваи
-
дарбҳи
устозидан
сўради
: “
Қандай
кучлар
яратилиш
жараёнини
сақлаб
туради
ва
қанча
ҳаёт
чироқларини
Яратувчи
ўзида
ушлаб
туради
,
уларнинг
ҳаммасида
Олий
руҳ
иштирок
этадими
?”
Устоз
жавоб
берди
: “
Бу
кучлар
–
коинотда
,
оловда
,
ҳавода
,
сувда
,
ерда
,
товушда
,
ақлда
,
кўз
ва
қулоқдадир
.
Бу
кучлар
ҳаёт
чироқларини
ёритади
ва
биз
буни
тўғри
англай
олишимиз
ва
улардан
тўғри
фойдаланишимиз
керак
”
1
.
3.
ूाण
,
яъни
Прана
тушунчаси
ҳаёт
деган
маънони
билдиради
.
Кенгроқ
маънода
,
ҳаётнинг
пайдо
бўлувчи
кучи
ва
борлиқнинг
табиий
ривожланишида
ҳаётий
энергия
ҳисобланади
.
ूाण
тушунчаси
ҳинд
тиббиёт
китоби
Аюрведа
ва
Ёгада
асосий
тушунчани
ташкил
қилади
ва
учинчи
саволда
қуйида
-
гича
ифодаланади
.
Учинчи
савол
.
Бир
куни
Каусаля
Асва
-
лаяна
устозидан
сўради
: “
Устоз
ҳаёт
қандай
пайдо
бўлади
?
Қандай
қилиб
борлиқдан
таш
-
қарида
ва
борлиқ
ичида
бу
жараён
юз
беради
?”
Устоз
жавоб
берди
: “
Ҳаёт
–
Олий
мендан
келиб
чиқади
.
Ҳаёт
–
бу
Прана
ту
-
шунчаси
билан
ифодаланади
.
Пранадан
Апа
-
на
,
Смана
,
Вяна
ва
Удана
тушунчалари
ке
-
либ
чиқади
.
Апана
ва
Смана
етти
оловдан
келиб
чиққан
бўлса
,
Вяна
–
Ҳаво
,
Удана
–
бу
оловдир
”
2
.
Бунда
устоз
оловни
нур
тушун
-
часи
билан
боғлайди
.
4.
हरनयागाभा
,
яъни
Ҳиранягарбҳа
инте
-
лект
ёки
олийлик
маъносида
келади
.
Упа
-
нишадларда
у
Олий
Мен
маъносида
келади
ва
бу
тўртинчи
саволда
келади
.
1
Juan Mascaro. The Upanishads. – London: Penguin
books, 1965. – P. 68.
2
Ўша
манба
. 70-
б
.
Тўртинчи
савол
.
Бир
куни
Сауряяни
Гаргя
устозидан
сўради
: “
Нима
учун
инсонлар
ухлай
-
ди
ёки
уйғоқ
бўлади
?
Бунга
ҳам
Олий
Мен
алоқадорми
?”
Устоз
жавоб
берди
: “
Бунинг
са
-
баби
кечаси
қуёш
йўқлигида
”
3
.
Айнан
бу
тушунча
Гегелда
дунёвий
ақл
тушунчаси
билан
изоҳланади
.
Дунёвий
ақл
га
ўхшаб
Ҳиранягарбҳа
ҳам
барча
нарса
яра
-
лиш
жараёнида
ундан
бошланиб
,
якунда
ҳам
унга
қайтади
.
5.
ऊँ
,
яъни
Ом
ёки
АУМ
атамаси
Брах
-
маннинг
табиати
ва
унинг
аниқ
характерини
билдиради
.
Упанишадларда
бу
тушунча
аниқ
,
кенг
ва
тўла
символдир
ва
бешинчи
саволда
қуйидагича
аниқланади
.
Бешинчи
савол
.
Бир
куни
Саибя
Сатякама
устозидан
сўради
: “
Нима
учун
инсонлар
ҳаёти
-
нинг
сўнгги
пайтларида
Омга
мурожаат
қили
-
шади
?
У
нима
?”
Устоз
жавоб
берди
: “
Ом
юқо
-
ри
руҳнинг
учта
сифатини
билдиради
:
“
А
” –
бу
Брахман
–
яратувчи
.
“
У
” –
бу
Вишну
–
ҳимоя
қилувчи
.
“
М
” –
бу
Шива
–
вайрон
қилувчи
.
Ом
бу
ҳаётнинг
асосий
белгиси
ҳисобла
-
нади
”
4
.
6.
पारा
,
яъни
Пара
тушунчаси
юқори
де
-
ган
маънони
билдиради
.
Упанишадларда
бу
тушунча
юқори
билим
тушунчаси
билан
ифодаланади
ҳамда
бу
билим
доирасида
Олий
Меннинг
олтита
шакли
иштирок
этади
.
Олтинчи
савол
.
Бир
куни
Сукеша
Бҳад
-
важа
устозидан
сўради
: “
Сиз
Олий
Меннинг
олтита
шаклини
биласизми
?”
Устоз
жавоб
берди
: “
Олий
Меннинг
олтита
шакли
қуйи
-
дагилар
:
ҳаво
,
олов
,
сув
,
тупроқ
,
ҳис
қилиш
ва
ақл
. “
Мен
”
ҳаммасидан
олдин
эфирда
пайдо
бўлади
,
эфирдан
ҳавога
,
ҳаводан
оловга
,
оловдан
сувга
,
сувдан
тупроққа
,
тупроқдан
ўсимликка
,
ўсимликдан
озуқага
,
озуқадан
одамга
ўтади
.
Бундай
ҳолатда
,
инсон
озуқанинг
мавжудлигидан
энергия
олиб
яшайди
”
5
.
3
Ўша
манба
. 71-
б
.
4
Ўша
манба
. 72-
б
.
5
Juan Mascaro. The Upanishads. – London: Penguin
books, 1965. – P. 73.
S H A R Q M A S H ’ A L I
108
ऊँ
ईशावाःयिमद
सव
यितक ञ
जग यां
जगत ्
।
तेन
य केन
भु ीथा
मा
गृधः
कःय ःव नम ्
।।
1
Таржимаси
:
У
ҳамма
нарсани
билади
.
Бу
ҳаракатланаётган
дунёнинг
ривожланиши
ва
ўзгариши
худо
томонидан
бошқарилади
.
Шу
сабабли
сиз
ўз
ҳузур
-
ҳаловатингизни
–
фақат
шу
дунёдан
топасиз
.
Авробинда
Гҳошнинг
фикрича
: “
Веда
тароналари
ҳамда
Упанишадларда
унинг
си
-
фатлари
ва
қудратини
ўзида
мужассамлаган
турли
номлар
остидаги
ягона
Илоҳ
тараннум
этилган
”
2
.
Бу
дегани
,
ҳали
минглаб
йиллар
олдин
худонинг
бирлиги
ғояси
бирор
бошқа
дин
асосчиси
томонидан
эндигина
тарғиб
қилинаётган
бир
даврда
,
ҳиндуизм
уни
эъти
-
роф
этиб
,
Ведаларда
ягона
Илоҳ
ҳақиқати
ғояси
аллақачон
илгари
сурилган
.
Чхандогя
Упанишади
(
छा दोगयोपिनषद
)
да
келтирилишича
:
ॐ
आ याय तु
ममा गािन
वा ूाण ुः
ौोऽमथो
बलिम िया ण
च
सवा ण
।
3
Таржимаси
:
Ом
!
Тонг
унинг
кўзлари
,
шамол
унинг
нафаси
,
қуёш
унинг
чироғи
,
дарё
унинг
томирларини
ташкил
этади
.
Умуман
,
Упанишадлардаги
“
Илоҳ
ва
ин
-
сон
риштаси
”
мавзуи
фақат
ҳиндларга
эмас
,
балки
бошқа
,
масалан
,
хитой
дунёқарашла
-
рида
ҳам
мавжуд
.
Хусусан
,
даосизмда
Даони
сўз
билан
аниқ
ифодалаш
мумкин
бўлмаса
-
да
,
аммо
“
Ҳақиқат
йўли
”
ни
ихтиёр
этганлар
У
билан
мулоқотга
киришиши
мумкин
.
Ёки
буддизм
эътиқоди
бўйича
, “
Ҳар
бир
одам
табиатан
Буддадир
,
аммо
ҳамма
ҳам
буни
англайвермайди
”.
Бу
ришта
тасаввуфда
янада
реал
тавсиф
орқали
баён
этилган
,
айтайлик
,
Фаридиддин
Атторнинг
“
Жавҳару
-
з
-
зот
”
асарида
: “
Се
-
нинг
ичингда
жавҳар
–
Мутпатс
руҳнинг
сири
бор
,
аммо
бу
ерда
сенга
йўл
кўрсатувчи
йўқ
.
Охирда
йўқотган
нарсанг
сенинг
ўзинг
-
дадир
(
аммо
)
сен
зоҳирий
сирлар
бандига
ги
-
рифтор
бўлгансан
.
Сен
Ҳолиқнинг
зоти
ва
1
ईशापिनषद
(
II:I)
दणली
. 1914. – P. 6.
2
Низомиддинов
.
Н
.
Ғ
.
Ҳиндистонда
ислом
:
тарих
,
Ижтимоий
-
сиёсий
ҳаёт
ва
ҳинд
–
мусулмон
маданияти
.
–
Т
.:
Фан
ва
технология
, 2006. 23-
б
.
3
छा दोगयोपिनषद
(II:I)
दणली
. 1937. – P. 43.
сифатлари
жавҳарига
эгасан
,
аммо
зотининг
дийдоридан
узоқсан
.
Сенинг
жавҳаринг
бар
-
чаникидан
афзалдир
.
Ажабки
,
фалак
ва
юл
-
дузлар
сенинг
кўзларинг
–
дийдангдир
,
уй
-
нинг
ичидасану
эшикдан
ташқарисан
,
ҳам
кўринасан
,
ҳам
йўқсан
...”
4
.
Табиат
ва
Борлиқ
ҳар
қандай
фалсафий
таълимотда
доминант
тушунчалар
ҳисобла
-
нади
.
Минг
йиллик
фалсафий
ва
диний
таъ
-
лимотлар
бунга
гувоҳ
бўлиб
келмоқда
.
Упа
-
нишадлардаги
саволлар
дунёвий
муаммолар
билан
боғлиқ
саволлар
бўлиб
,
унда
олам
нима
,
инсоният
ва
унинг
руҳи
нимадан
ибо
-
рат
каби
саволларнинг
ўртага
ташланиши
таҳсинга
сазовордир
.
Чунки
бу
каби
савол
-
лар
ҳозирда
ҳам
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган
Упанишадлар
фалсафасида
ҳам
Борлиқ
асо
-
сий
масалалардан
бири
ҳисобланади
. “
Ин
-
сон
қандай
яралган
?
Табиат
қандай
пайдо
бўлган
?”
каби
саволлар
ва
буларга
берила
-
диган
тахминий
жавоблар
ҳар
бир
инсон
-
нинг
яшаш
тарзи
,
эътиқоди
ва
ҳатто
ҳаёт
маъносини
белгилаб
беради
.
Яна
шуни
ало
-
ҳида
таъкидлаш
керакки
,
ҳар
бир
фаннинг
бошланғич
нуқтаси
шу
саволларни
билишга
қаратилган
,
шундай
долзарб
муаммолар
Упанишадларнинг
яратилиш
ҳақидаги
ғоя
-
ларида
таҳлил
қилинган
.
4
Ислом
тасаввуф
манбалари
. –
Т
.:
Ўқитувчи
нашриёт
матба
-
ижодий
уйи
, 2005. 174-
б
.
