S H A R Q M A S H ’ A L I
72
ҲОЗИРГИ
ЗАМОН
ЭРОН
ҲИКОЯНАВИСЛИГИДА
ЭРОН
-
ИРОҚ
УРУШИ
МАВЗУСИ
ТУРДИЕВА
ОЙДИН
Филология
фанлари
доктори
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Эрон
-
Ироқ
урушининг
ҳозирги
замон
Эрон
адиблари
ижодига
таъсири
ёритилган
.
Хусусан
,
уруш
мавзусини
ёритишда
ҳикояларда
қўлланган
адабий
услублар
ва
кўтарилган
ғоялар
бир
қанча
ҳикоянавислар
ижоди
мисолида
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Эрон
-
Ироқ
уруши
,
муқаддас
мудофаа
насрий
адабиёти
,
мажбурий
уруш
адабиёти
,
ҳикоя
,
Розия
Тужжор
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
влиянию
ирано
-
иракской
войны
на
творчество
современных
иранских
писателей
.
В
частности
,
в
ней
представлен
анализ
литературных
приёмов
и
идей
,
использованных
для
освещения
военной
тематики
на
примере
творчества
нескольких
прозаиков
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Ирано
-
иракская
война
,
литература
священной
обороны
,
литература
навязанной
войны
,
рассказ
,
Розия
Туджжар
.
Abstract.
This article is devoted to the influence of Iran-Iraq War to creative works of modern Iranian
writers. In particular, it presents an analysis of literary techniques and ideas used to cover military topics,
on the example works of several prose writers.
Keywords and expressions:
Iran-Iraq War, sacred defense literature,literature of an imposed war,short
story, Roziya Tudzhzhar.
Эрон
-
Ироқ
уруши
ХХ
асрнинг
сўнгги
чора
-
гида
содир
бўлган
энг
шафқатсиз
ва
йирик
ҳар
-
бий
тўқнашувлардан
бири
ҳисобланади
.
Бу
уруш
Ироқ
диктатори
Саддам
Ҳусайннинг
янги
ислом
давлатини
ўзига
бўйсундириш
,
Ироқ
билан
чегарадош
ва
нефтга
бой
бўлган
Хузестон
вилоя
-
тига
эга
бўлиш
учун
қилинган
уринишлари
маҳ
-
сули
эди
.
Саддам
Ҳусайннинг
орқасида
эса
унинг
қўллари
билан
эрон
инқилоби
кур
-
такларини
йўқ
қилишни
мўлжаллаган
айрим
Е
вропа
давлатлари
,
хусусан
Буюк
Британия
ва
А
Қ
Ш
турарди
.
Бироқ
Ироқ
ҳукумати
ва
унинг
ғарбдаги
ҳомийлари
Эрон
халқининг
ватан
ҳимояси
учун
бир
ёқадан
бош
чиқариб
,
мардо
-
навор
курашга
бел
боғлаганларида
қанчалик
кучли
қаршиликка
дуч
келишларини
ҳатто
тасаввур
ҳам
қила
олмаган
эдилар
.
Эрон
жамия
-
тида
мазкур
ҳодисалар
ҳозирги
кунга
қадар
“
ع
ﺎﻓد
سﺪﻘﻣ
” – “
Муқаддас
мудофаа
”
ва
“
ﯽ
ﻠﯿﻤﺤ
ﺗ
ﮓﻨﺟ
” –
“
Мажбурий
уруш
”
(“
мажбуран
қабул
қилдирилган
уруш
”)
номи
билан
тилга
олинади
.
Дарҳақиқат
,
яқиндагина
ғарбпараст
шоҳ
ҳукума
-
ти
билан
курашиб
ғалаба
қозонган
ёш
давлат
учун
бу
уруш
мажбуран
қабул
қилдирилган
эди
.
1980
йилнинг
сентябрь
ойидан
1988
йил
-
нинг
август
ойигача
давом
этган
бу
уруш
ҳар
икки
тарафдан
юз
минглаб
инсонларнинг
ҳаё
-
тига
зомин
бўлди
.
Эрон
халқининг
босқинчиларга
нисбатан
саккиз
йил
давом
этган
қаршилиги
Эрон
ада
-
биётини
шиддат
билан
ўз
таъсирига
олди
.
Бу
ҳодиса
форс
адабиётига
янгидан
-
янги
мавзу
-
лар
,
мазмунлар
,
ҳатто
янги
сўзлар
олиб
келди
.
Ҳозирги
замон
эрон
насрида
“
муқаддас
мудофаа
насрий
адабиёти
” (“
سﺪﻘﻣ
ع
ﺎﻓد
ﯽ
ﻧ
ﺎﺘﺳ
ا
د
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
”)
ёки
“
мажбурий
уруш
адабиёти
” (“
ﯽ
ﻠﯿﻤﺤ
ﺗ
ﮓﻨﺟ
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
”)
номи
билан
аталувчи
алоҳида
йўналиш
пайдо
бўлди
ва
уруш
якунлангунига
қадар
ҳамда
ун
-
дан
кейинги
йилларда
адабиётдан
алоҳида
ўрин
эгаллади
.
Халқнинг
эзилган
қиёфаси
тас
-
вири
,
ватан
ҳимояси
учун
курашга
чорловлар
,
Саддам
Ҳусайннинг
зулми
ва
жиноятлари
баё
-
ни
,
аскарлар
мардлиги
ва
шаҳид
кетганларнинг
қаҳрамонликлари
тавсифи
Эрон
-
Ироқ
уруши
йиллари
ва
ундан
кейин
ёзилган
асарларининг
асосий
мазмунини
ташкил
қилди
.
У
руш
йилла
-
рида
қаҳрамонлик
руҳи
билан
суғорилган
асар
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
лар
тил
,
шакл
ва
мазмуннинг
ўзгаришига
,
бойи
-
шига
сабаб
бўлди
.
Тили
ва
баён
услубининг
соддалиги
,
бой
ислом
анъаналаридан
фойдала
-
нилганлиги
бундай
асарларнинг
ўзига
хос
хусусиятларидан
ҳисобланади
.
Эрон
-
Ироқ
уру
-
ши
ҳақида
қалам
тебратувчи
кўплаб
адиблар
бу
даврда
қўлларига
қурол
олиб
курашганлиги
ва
урушнинг
жонли
гувоҳлари
бўлганлиги
сабаб
-
ли
уларнинг
уруш
мавзусида
ёзган
дастлабки
бадиий
асарлариочерк
характерида
бўлиб
,
ёзув
-
чиларнинг
хотираларидан
иборат
эди
.
Гарчи
урушнинг
илк
йилларида
яратилган
бундай
асарларда
ҳужжатларга
асосланганлик
хусусия
-
ти
устунлик
қилиб
,
услубий
жиҳатдан
пухта
бўлмаса
-
да
,
вақт
ўтгани
сайин
улар
такомил
-
лашиб
адабиётда
ўз
ўрнига
эга
бўла
бошлади
.
“
Мана
шу
ўн
йил
мобайнида
(1980–1990
йиллар
) 1600
га
яқин
ҳикоялар
журналларда
босилиб
чиқди
, 46
та
роман
нашр
этилди
.
Деяр
-
ли
ҳеч
бир
адиб
жанг
ва
унинг
оқибатларига
нисбатан
бефарқ
қолмадилар
. 1980
йилдан
1994
йиллар
оралиғида
258
адиб
фронтдаги
кундалик
ҳаёт
,
ҳарбий
амалиётлар
,
душман
асирлигидаги
азоблар
,
минтақадаги
қийин
ҳаёт
,
шаҳарлар
учун
жанглар
,
ўлим
ва
вайронгарчиликлар
,
урушдан
чарчаган
халқнинг
саргардонлиги
,
му
-
ҳожирлар
ва
муҳожирларни
қабул
қилган
мез
-
бон
шаҳарлар
аҳолиси
ўртасидаги
келишмов
-
чиликлар
ва
уруш
оқибатлари
ҳақида
ёздилар
”
1
.
Ислом
инқилобидан
олдин
ўзларининг
етуклик
даражасига
етган
моҳир
адиблар
Аб
-
дулҳай
Шамосийнинг
“
ﻮ
ﻠ
ﺑﺎﺘ
ﺸﺷ
” (“
Олти
тасвир
”
1981
й
.)
асари
,
Сирус
Тоҳбознинг
“
ﻦﯿﻣ
ﺂ
ﻏﺮﻣ
”
(“
Омин
қуши
” 1981
й
.)
повести
,
Муҳсин
Мах
-
малбофнинг
“
ﻮﺳ
ﯽ
ﺒﻤﺸﭼ
ود
” (“
Нурсиз
икки
кўз
”
1984
й
.)
ҳикоялар
тўплами
,
Аҳмад
Маҳмуднинг
“
ﮫ
ﺘ
ﺧ
ﻮ
ﺴﻨﯿﻣ
ز
” (“
К
уйган
замин
” 1984
й
.),
Қ
осима
-
ли
Фаросатнинг
“
ﯿ
ﺑ
ی
ﺎ
ﮭﻠ
ﺨ
ﻧ
ه
ﻮ
ﯿﻤ
” (“
Мевасиз
паль
-
малар
” 1984
й
.)
асарлари
Эрон
-
Ироқ
уруши
адабиётининг
илк
намуналари
ҳисобланса
,
улар
билан
бир
қаторда
эндигина
адабиёт
майдонига
қадам
қўяётган
ёш
,
истеъдодли
ёзувчилар
(
Али
Мазнийнинг
“
ك
ﺪ
ﺻ
ﺎ
ﻗ
” (“
Қ
оқи
ўт
”)
ва
“
ﻞﻤﯿ
ﺑﺎﺘﻓ
آ
ﺐ
ﺷ
ر
ﺪ
ﺗﺎ
ﻗا
” (“
Қ
уёшли
тундаги
учрашув
” 1992
й
.),
1
سﺪﻘﻣ
_
ع
ﺎﻓد
_
ت
ﺎ
ﯿ
ﺑد
ا
Иброҳим
Ҳасанбегининг
“
ق
ﺎ
ﻤﻋا
ر
ﺪﮭﺸﯾ
ر
” (“
Ч
у
-
қурликдаги
илдиз
” 1994
й
.),
Ҳусайн
Фаттоҳий
-
нинг
“
ﮓﻨﺟ
ی
ﺎ
ﮭﻟ
ﺎ
ﺴﻘﺸﻋ
” (“
У
руш
йилларидаги
севги
” 1994
й
.),
Муҳаммад
Ризо
Байрамийнинг
“
ﻖ
ﻠﻌﻤﻠﭘ
” (“
Муаллақ
кўприк
” 2002
й
.),
Фируз
Занузи
Жалолий
,
Саид
Меҳди
Шўжоий
ва
бошқалар
)
ҳам
уруш
мавзусида
асарлар
яра
-
тишга
қўл
урдилар
.
80-
йилларда
уруш
бошланганидан
кейин
насрда
,
жумладан
ҳикоянависликда
уруш
би
-
лан
боғлиқ
турли
ҳодисалар
қаламга
олинди
.
Ижодкор
ёзувчилар
ватан
йўлида
шаҳидбўлган
қаҳрамонлар
,
халқ
бошига
тушган
мусибат
-
ларни
тасвирлашда
,
асосан
,
бадиий
насрнинг
энг
етакчи
,
тезкор
ва
ҳозиржавоб
ҳикоя
жан
-
рига
мурожаат
қилдилар
.
Бундай
ҳикояларда
ҳар
хил
қонли
жанг
тасвирлари
,
мазлум
халқ
-
нинг
фожеаси
ва
энг
асосийси
–
руҳий
ҳолати
тасвири
етакчилик
қилди
.
Эрон
ҳикоянавис
-
лари
уруш
мавзусида
асар
яратар
эканлар
,
фа
-
қатгина
қаҳрамонликларни
эмас
,
балки
уруш
-
нинг
салбий
оқибатларини
тасвирлаш
тамойи
-
ли
ҳам
уларнинг
асарларида
устуворлик
қилди
.
1993
йилда
Эронда
“
муқаддас
мудофаа
”
насрий
ҳамда
шеърий
адабиётига
доир
масала
-
лар
кўриб
чиқилган
биринчи
конференция
ўт
-
казилди
.
У
нда
бу
йўналиш
адабиётини
янада
кенгайтиришга
қаратилган
турли
келишув
ва
шартномалар
имзоланди
.
Бу
конференцияда
урушда
жонларини
аямай
жонбозлик
кўрсат
-
ган
фидокор
жангчилар
тўғрисида
асарлар
яра
-
тишни
янада
кенгайтириш
тарғиб
-
ташвиқ
қи
-
линди
.
Шу
жиҳатдан
уруш
,
қаҳрамонликлар
,
урушнинг
аянчли
оқибатлари
мавзусида
яра
-
тилган
асарлар
сони
ортиб
борди
.
Эрон
-
Ироқ
уруши
мавзуси
ҳозирги
замон
Эрон
ҳикоянавислигида
алоҳида
ўрин
эгаллай
-
ди
.
У
рушдан
кейинги
йилларда
ижтимоий
ва
-
зиятнинг
ўзгариши
билан
ёзувчиларнинг
ада
-
бий
қарашлари
,
ёзиш
услублариҳам
ўзгарди
.
80-
йилларда
уруш
мавзусида
ижод
этган
ёзув
-
чилар
урушда
бошидан
кечирган
ҳодисаларни
хотирлаб
,
асарларининг
асл
мазмунига
айлан
-
тирган
бўлсалар
, 90-
йилларга
келиб
уруш
ниҳоясига
етиши
билан
ҳарбийлар
,
аскарлар
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
нинг
фронтдан
қайтиши
,
урушнинг
оғир
оқи
-
батларига
бағишланган
ҳамда
урушга
қарши
ғоялар
билан
йўғрилган
асарлар
яратиш
кучай
-
ди
.
Аксарият
ёзувчилар
аскарларнинг
ўз
уйла
-
рига
қайтиши
ва
янгича
дунё
,
янгича
вазият
билан
тўқнаш
келишлари
ҳақида
ёздилар
.
Хусусан
,
Муҳаммад
Носирийнинг
“
ل
ﺎ
ﺒ
ﺗﻮﻓ
”
(“
Футбол
”)
1
ҳикоясида
Эрон
–
Ироқ
уруши
манзаралари
ва
аянчли
оқибатлари
тасвирлан
-
ган
.
Ҳикоя
биринчи
шахс
–
Муҳсин
тилидан
баён
қилинади
.
Муҳсин
ўзининг
футболчи
дўстлари
,
футбол
мусобақалари
ҳақида
,
уруш
оқибатида
оёғидан
айрилган
Алининг
бошқа
ҳеч
қачон
футбол
ўйнай
олмаслиги
ҳақида
ўкинч
билан
сўзлайди
.
90-
йиллар
охири
2000
йиллар
ёзувчиси
Муҳ
-
аммад
Ризо
Аслонийнинг
“
ﭙ
ﻤﮐ
و
ﯽ
ﯾ
ﺎ
ﻣﺮﺧ
ﺎ
ھ
ﺮ
ﺗﻮ
ﯿ
”
(“
Жигарранг
ва
компьютерлар
”)
2
ҳикояси
эса
урушга
тўғридан
-
тўғри
қарши
ёзилган
ҳикоя
.
Ажнабий
экспертлар
урушаётган
Эрон
ва
Ироқ
томонларининг
кимёвий
қурол
қўллаганлигини
аниқлаш
учун
Америка
фермаларидан
жўжа
-
ларни
олиб
келишади
.
Бундай
қурол
бу
каби
нозик
паррандалар
ҳолатига
тез
таъсир
қилар
экан
.
К
елтирилган
жўжалар
орасида
оқ
ва
жи
-
гарранг
лақабли
жўжалар
бор
.
У
лар
юмшоқ
кўкатлар
ичида
юришни
орзу
қилишади
,
аммо
бу
ерлар
саҳро
,
ҳаммаёқ
қуриган
,
ердан
нефть
таъми
келади
.
Оқ
жўжа
тақдирга
тан
бериб
,
бу
ерларга
кўникади
.
Бироқ
жигарранг
жўжа
ватан
соғинчидан
ўлади
.
Ажнабий
экспертлар
ўлган
жўжани
роса
текширишади
,
аммо
кимёвий
қу
-
рол
ёки
бошқа
нарсанинг
асарини
ҳам
топа
олишмайди
.
Экспертларнинг
миясига
ватан
со
-
ғинчидан
ҳам
ўлиш
мумкин
,
деган
фикр
умуман
келмайди
.
У
руш
манзаралари
,
мусибатлари
тасвирланган
мазкур
ҳикояда
одамлар
тақдири
жўжалар
тақдири
билан
боғланиб
кетади
.
Аҳмад
Ғуломийнинг
“
سﺮ
ﺗ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﯾ
ﺎﺳ
” (“
Қ
ўр
-
қув
шарпалари
”)
3
ҳикояси
постмодернизм
–
1
Современная
иранская
проза
.
Том
II. –
С
.154.
2
Современная
иранская
проза
.
Антология
иранского
рассказа
.
Том
II. –
С
. 31.
3
Современная
иранская
проза
.
Том
I. –
С
.129.
матн
ичида
матн
услубида
ёзилган
бўлиб
,
ҳикоя
Эрон
-
Ироқ
урушига
бағишланган
.
Ҳикояда
иккита
матн
бор
.
Асар
бўлинма
аскарларининг
ҳалок
бўлгани
,
фақат
кўнгилли
-
лар
қўшинидан
битта
ёш
аскар
омон
қолгани
ҳақидаги
тасвир
билан
бошланади
.
Биринчи
матнда
ҳикоя
қаҳрамони
–
ёзувчи
,
у
юқоридаги
кўнгилли
ёш
аскар
ҳақида
ёзади
.
Аскар
оғир
ярадор
,
лекин
қандай
қилиб
бўлмасин
ўлган
-
ларнинг
рўйхатини
ўзиникиларга
етказиши
керак
.
У
нинг
кўз
олдида
душман
аскарлари
катта
ўра
қазиб
,
мурдаларни
ўрага
улоқтириб
юборишади
.
Иккинчи
матнда
эса
аскарнинг
ҳатти
-
ҳаракатлари
мустақил
,
ёзувчидан
холи
ҳолатда
фаолият
кўрсатади
.
Ҳикояда
яшашга
интилиш
,
ҳаёт
учун
кураш
тасвирланган
.
Ҳи
-
коядаги
икки
матн
турли
шрифтда
берилиб
,
бир
-
бири
билан
фақат
қаҳрамон
орқали
боғла
-
нади
.
Аммо
ҳар
бир
матн
ўз
чизиғида
ҳаракат
-
ланади
.
Биринчи
матн
қаҳрамони
ёзувчи
-
адиб
,
аскар
ҳақида
ёзяпти
.
У
ёзганлари
ҳаётий
чиқ
-
син
учун
таниш
докторга
саволлар
билан
муро
-
жаат
қилиб
туради
.
Доктор
бир
неча
фойдали
маслаҳатлар
беради
.
Ё
зувчи
ўзини
худди
ўша
аскар
ўрнида
тасаввур
қилиб
,
шу
вазиятда
қандай
қилиб
тирик
қолиш
ҳақида
ўйлайди
,
лекин
йўл
тополмайди
.
Ё
зувчи
ўзини
судралиб
бораётган
аскардек
тасаввур
қилар
экан
,
қалами
ҳам
тўхтамасдан
аскарнинг
оғир
аҳволини
,
унинг
ҳар
бир
силжишини
тасвир
-
лаб
боради
.
Яъни
бу
матнда
ижод
жараёни
,
уни
қийинчиликлари
,
тўғри
образ
топиш
ва
уни
шакллантириш
ҳаракатлари
тасвирланган
.
Иккинчи
матн
бевосита
аскарнинг
ўзи
би
-
лан
боғлиқ
.
У
нинг
денгизгача
қандай
машақ
-
қатлар
билан
етиб
бориши
тасвири
берилади
.
Энди
аскар
ёзувчи
ҳикояни
ёзмаётган
вақтда
ҳам
ўзи
ҳаракатланаверади
.
Нейлон
халтачага
ўз
исми
ёзилан
тумор
ва
ўлганларнинг
рўй
-
хатини
солиб
,
уни
сувга
улоқтиради
.
Халтача
-
ни
пуфлаб
сузиб
кетишга
кўмаклашади
ва
денгиз
соҳилида
хушсиз
ётиб
қолади
.
Ҳикоя
сўнгида
доктор
ва
ёзувчининг
суҳба
-
тидан
аскарнинг
ҳалок
бўлгани
сезилади
.
Ҳаёт
ҳақиқати
шундай
хотимани
талаб
қилади
,
чунки
аскар
жуда
кўп
қон
йўқотган
эди
.
Доктор
худди
ўзи
даволаётган
бемор
вафот
этгандек
чуқур
изтироб
чекади
.
Л
екин
ҳеч
нарса
қила
олмайди
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
У
рушнинг
Эрон
халқи
,
Эрон
оилалари
,
хусу
-
сан
Эрон
аёли
руҳиятида
қолдирган
чуқур
изи
ҳақида
туркум
ҳикоялар
муаллифи
,
ҳозирги
замон
Эрон
адабиётининг
энг
йирик
намоян
-
даларидан
бири
адиба
Розия
Тужжордир
.
У
1947
йилда
Теҳрон
шаҳрида
дунёга
келган
.
У
нинг
болалик
даври
Теҳрон
шаҳрининг
маҳалла
-
ларидан
бирида
ўтди
.
Ўрта
мактабни
тамом
-
лагач
,
университетнинг
психология
факуль
-
тетида
таҳсил
олди
.
Асосан
,
ҳикоя
жанрида
қалам
тебратиб
келаётган
адибанинг
бир
неча
ҳикоялар
тўплами
дунё
юзини
кўрган
.
У
нинг
ёзувчилик
фаолияти
билан
шуғуллана
бошлаган
даври
1985
йилларга
,
яъни
Эрон
-
Ироқ
уруши
-
нинг
айни
авж
олган
йилларига
тўғри
келади
.
Розия
Тужжор
ўзига
хос
бир
услубда
ёзадики
,
унинг
асарлари
фалсафий
мушоҳадалар
билан
бойлиги
,
тил
ва
услуб
гўзаллиги
жиҳатидан
бошқа
ёзувчиларнинг
асарларидан
ажралиб
туради
.
Розия
Тужжор
ҳикоялари
қаҳрамон
-
ларининг
аксарияти
аёллардир
.
Адиба
кулранг
рангдаги
,
машаққатларга
тўла
дунёни
кўради
,
уни
тасвирлайди
ва
асарини
тушкун
руҳда
якунлайди
.
Бундай
маҳзунлик
унинг
ижодига
хос
бўлган
хусусиятлардан
биридир
.
Розия
Тужжорнинг
2002
йил
“
نز
م
ﺎ
ﯿﭘ
”
жур
-
нали
мухбири
Райҳона
Мавлавий
билан
бўлган
суҳбатда
асарларида
танланган
сюжетлар
адиба
шахсиятига
қанчалик
алоқадорлиги
ҳақидаги
берилган
саволга
у
шундай
жавоб
берган
эди
:
“
Менимча
чамбарчас
боғлиқ
.
Мен
ишқ
ва
ранж
туйғулари
қоришмасидан
бўлган
бир
аёлман
.
Шу
жиҳатдан
фикрларимнинг
ҳар
бир
бекатида
аёллар
.
Барча
айтганларим
ва
ёзганларимга
қа
-
рамай
,
ҳали
айтмаган
ва
ёзмаганларим
унданда
ортиқ
.”
Адибанинг
фикрича
“
барча
жойларда
,
барча
даврлардаги
аёлларга
хос
муштарак
туй
-
ғу
ишқ
ва
муҳаббат
туйғусидир
,
аёлнинг
бутун
дунёни
остин
-
устун
қилиб
юборадиган
муҳаб
-
бати
.
Аёллар
муҳаббат
учун
ўзларини
фидо
қиладилар
,
муҳаббат
учун
кечирадилар
,
меҳр
берадилар
”
1
,–
деб
ҳисоблайди
Розия
Тужжор
.
1
www.hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/.../24456
Адибанинг
“
رﺎ
ﻈ
ﺘ
ﻧا
ب
ﺎ
ﻗ
” (“
Соғинч
қобиғи
”)
2
ҳикояси
Эрон
-
Ироқ
урушида
ҳалок
бўлган
ас
-
кар
хотинининг
кундалиги
шаклида
,
иккинчи
шахсга
,
яъни
ёш
жувоннинг
эрига
мурожаати
шаклида
ёзилган
.
У
нда
эронликлар
ҳаёти
,
тур
-
муш
тарзи
аниқ
,
равшан
ифодаланган
.
Наврўз
байрамини
кутиш
,
бу
байрамда
тайёрлана
-
диган
таомлар
,
урф
-
одатлар
,
расм
-
русумлар
,
кийимлар
,
келиннинг
қайнонага
бўлган
ҳурма
-
ти
кўрсатилган
: (
یا
ﮫﺒﻨﭘ
ی
ﺎ
ھ
ﻮ
ﻣ
ر
اﺮ
ﺻ
ا
ﺎﺑ
زو
ﺮﻣا
ﻢ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
ا
ر
ﺶ
ﯾ
ﺎ
ھ
ﺎ
ﭘ
ﻦﺧ
ﺎ
ﻧ
و
ﻢ
ﺘ
ﺴ
ﺑ
ﺎ
ﻨﺣ
ا
ر
ت
ردﺎ
ﻣ
.
–
“
Бугун
қўярда
-
қўймай
онангнинг
оқарган
сочларини
ҳиноладим
ва
оёқларининг
тирноқларини
олиб
қўйдим
”
,
Ҳофиз
девони
бўйича
фол
очиш
ва
бошқа
эронликларга
хос
хислатлар
содда
,
равон
тилда
баён
этилган
.
Шу
жиҳатлари
билан
ҳикоя
жуда
қизиқарли
.
Мазкур
ҳикояда
адиба
рангларга
кўп
аҳамият
берган
,
хусусан
сариқ
рангининг
хосиятсизлиги
ҳақида
ی
درز
ﻢﯿ
ﺘﻓ
ﺮﮔ
ﯽ
ﻣ
ا
ر
شا
ﯽ
ﺧﺮ
ﺳ
و
ﻢﯾ
د
ا
د
ﯽ
ﻣ
ﺶ
ﺗ
آ
ﮫ
ﺑ
ا
ر
نﺎ
ﻣ
–
“
Сариқ
рангимизни
оловга
ташлардик
ва
қизиллигини
олардик
”
3
жумласидан
билиб
оли
-
шимиз
мумкин
.
Жувон
эрининг
ҳалок
бўлгани
ҳақида
маълумотнома
олган
бўлса
-
да
,
унга
эри
гўё
тирикдек
,
гўё
узоқ
сафарга
кетгандек
туюлади
.
Ўлим
хабари
келган
бўлса
-
да
кунда
-
лигини
гўёки
бир
кун
эри
қайтиб
келиб
ўқий
-
дигандек
иккинчи
шахсга
қарата
ёзишда
давом
этаверади
.
Ҳикоя
муҳаббат
,
садоқат
ва
вафони
тараннум
этади
.
Розия
Тужжорнинг
мана
шундай
мавзудаги
ҳикояларидан
яна
бири
“
ﺪﻨ
ﺑ
ﺖﻔھ
” (“
Е
тти
банд
”)
4
ҳикоясидир
.
Мазкур
ҳикоя
ҳам
бош
қаҳрамон
–
Аёлнинг
иккинчи
шахсга
,
яъни
аёлнинг
турмуш
ўртоғига
мурожаати
шаклида
ёзилган
.
Ҳикоя
урушга
қарши
ёзилган
бўлиб
,
бу
ҳикояда
уруш
тасвирлари
ёки
унинг
оқибатлари
эмас
,
ёш
аёлнинг
фотожурналист
эрини
уруш
майдонла
-
ридан
кутиши
,
изтироблари
баён
этилган
.
Ҳи
-
кояни
ўқир
эканмиз
,
унда
қонли
уруш
манза
-
2
رﺎ
ﺠ
ﺗ
ﮫﯿﺿا
ر
.
ه
رﺎﺘﺳ
ﻢھ
ﺐ
ﯿ
ﺳ
ﻢھ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1386
.
ص
.
131
.
3
Ю
қоридаги
манба
.
4
رﺎ
ﺠ
ﺗ
ﮫﯿﺿا
ر
.
ه
رﺎﺘﺳ
ﻢھ
ﺐ
ﯿ
ﺳ
ﻢھ
.
اﺮﮭ
ﺗ
،
ن
1386
.
ص
.
213
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
раларини
эмас
,
балки
бу
урушнинг
аёл
тақди
-
рида
қолдирган
изини
кузатамиз
. “
Е
тти
банд
” –
ҳар
бир
банд
эрининг
алоҳида
алоҳидақилган
сафарини
англатади
.
Эри
ҳар
бир
сафардан
ўнлаб
,
юзлаб
суратлар
:
шимолга
,
жанубга
,
шарққа
,
ғарбга
қилинган
сафарларнинг
сурат
-
лари
,
хотиралари
билан
қайтарди
.
Ҳар
бир
сафардан
кейин
ҳассага
бир
белги
қўйишга
одатланганди
.
Бу
белгилар
–
сафар
–
бандлар
,
уларни
кузатиш
мобайнида
силжишларни
сезиш
мумкин
:
эзгулик
манзараларидан
хавф
хатар
манзаралари
томон
силжишлар
.
Биринчи
сафар
–
биринчи
банд
:
мағрур
Элбурс
тоғлари
,
минглаб
дарахтларни
ўзида
жам
этган
ўрмон
,
шимолнинг
яшиллиги
,
баракати
суратлари
.
Ик
-
кинчи
сафар
–
иккинчи
банд
:
машаққат
ва
азоб
,
чарчаган
ва
чанқаган
ҳолда
чўлга
қилинган
сафар
суратлари
.
У
чинчи
банд
:
жануб
қирғоқларига
,
денгизларга
сафар
суратлари
.
Тўртинчи
банд
:
зиёрат
сафари
,
зиёратчилар
-
нинг
илтижо
билан
чўзилган
қўллари
сурат
-
лари
.
Бешинчи
ва
олтинчи
банд
:
қашшоқлик
манзаралари
,
хавф
туғдирувчи
,
маъносиз
қотиб
қолган
кўзлар
,
куйган
суратлар
.
Е
ттинчи
банд
:
бу
эрининг
сўнгги
сафари
бўлиб
,
унда
эркак
уруш
манзараларини
суратга
олишга
кетади
,
лекин
бу
сафардан
қайтмайди
.
Аёл
ёмон
туш
кўради
ва
почтачидан
шумхабар
олади
.
Адиба
аёл
изтиробларини
,
дарду
аламларини
табиат
билан
боғлиқ
ҳолда
тасвирлар
экан
,
жуда
ноёб
,
чиройли
шоирона
ўхшатишлардан
фойдаланган
:
و
ﺖ
ﺳ
ا
د
ﺮ
ﺳ
ﮫﮐ
ﯽ
ھ
ﺎ
ﮕﻧ
ﺮﯾ
ز
ﮫﮐ
ﻢﻨﮑﯿﻣ
ﺲﺣ
ﻦﻣ
م
ﻮ
ﺸﯿﻣ
ﻢﺧ
بﺮ
ﺳ
ﮫﮑ
ﺗ
ﮏﯾ
ﻞ
ﺜ
ﻣ
ﻦﯿﮕﻨ
ﺳ
1
.
“
Мен
ўзимни
совуқ
ва
оғир
нигоҳ
остида
худди
қўрғошин
каби
эгилиб
кетаётгандек
ҳис
қиламан
.”
.
م
ﻮ
ﻨﺷ
ﯽ
ﻣ
اﺮ
ﺘ
ﯾاﺪ
ﺻ
.
ﺖ
ﺨ
ﻟ
ر
اﺰﯿﻧ
رد
دﺎﺑ
یاﺪ
ﺻ
ﻞ
ﺜ
ﻣ
ﻦﯿﮕﻤﻏ
و
ﺖ
ﺳ
ا
2
.
“
Овозингни
эшитаман
.
Худди
яланғоч
қамишзорда
ҳувиллаган
шамолнинг
овози
каби
ғамгин
бир
овоз
.”
1
رﺎ
ﺠ
ﺗ
ﮫﯿﺿا
ر
.
ه
رﺎﺘﺳ
ﻢھ
ﺐ
ﯿ
ﺳ
ﻢھ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1386
.
ص
.
216
.
2
.
216
.
ب
ﺎﺘ
ﮐ
نﺎ
ﻤھ
.
ص
ی
ﺎ
ھ
ﮫ
ﺘ
ﺷ
ر
ﺪﻨﻧﺰﯿﻣ
رﻮ
ﺷ
ﺎ
ھ
ا
رﺎ
ھ
ﯽ
ھ
ﺎ
ﯿ
ﺳ
ﺪﯿﻔ
ﺳ
.
دوز
ﮫﭼ
ﺪﻧ
د
ا
د
اﺪ
ﺻ
ا
ر
ﺪﯿ
ﭙ
ﺳ
و
ﺪﻨ
ﺘ
ﺧ
ﺎﺑ
ﮓﻧ
ر
ﺖﯾ
ﺎ
ھ
ﻮ
ﻣ
ه
ﺎ
ﯿ
ﺳ
!
3
“
Оқ
иплар
қора
сочларинг
аро
ингичка
чизиқ
чизадилар
.
Қанчалар
тез
қора
сочларинг
ўз
рангини
йўқотиб
,
оқ
рангни
чақирдилар
!”
م
دﻮ
ﺟ
و
ﮫﻤھ
رد
ﮫﮐ
ﺪﻨﭼﺮھ
مﺪﻨﺒﯿﻣ
ل
د
تا
هﺪﻨﺧ
ﮫ
ﺑ
ﻦﻣ
ﺖ
ﺳ
ا
ن
اﺰﯾﺮﮔﺮ
ﺑ
4
.
“
Мен
сенинг
кулгингга
кўнгил
боғлайман
.
Гарчи
бутун
вужудимнинг
япроқлари
хазон
бўлиб
тўкилаётган
бўлса
-
да
.”
ﮫ
ﺑ
ﺎ
ﯾ
و
ی
و
ﺮﯿﻣ
گ
ﺮﻣ
رﺎ
ﮑﺷ
ﮫ
ﺑ
؟
م
د
ﮏﯾ
رﺎ
ﮑﺷ
یاﺮ
ﺑ
ه
رد
ز
ا
ﺎﺗ
ﺪﻧا
ﮫ
ﺘﻓر
گ
ﺮﻣ
رﺎ
ﮑﺷ
ﮫ
ﺑ
ﮫﮐ
ﯽ
ﯾ
ﺎ
ﮭﻧآ
دﺎ
ﯾ
رﺎ
ﮑﺷ
؟
ﺪﻨﻨﯿﭽ
ﺑ
ا
رﺎ
ﮭﻠﮔ
ﻦﯾﺮ
ﺗ
ﻮ
ﺒﺷ
ﻮ
ﺧ
خﺮ
ﺳ
ﻞﮔ
5
“
Бир
лаҳзалик
тасвирни
овлаш
учун
?
Ўлим
-
ни
овлашга
борасанми
ёки
қизил
гул
водийси
-
дан
энг
хушбўй
гулларни
териш
учун
ўлимни
овлашга
борганларнинг
ёдини
овлашгами
?”
Гувоҳи
бўлганимиздек
,
адиба
ҳаётнинг
ач
-
чиқ
-
чучугини
яхши
билиб
,
севган
инсонини
йўқотаётган
аёл
нигоҳи
билан
ҳаёт
манзарала
-
ридан
турли
лавҳаларни
китобхонга
етказиб
бермоқда
.
Ю
қоридаги
икки
ҳикояэри
ҳалок
бўлган
бўлса
-
да
,
унга
садоқатли
қолиб
,
эри
-
нинг
ёди
билан
яшаётган
аёллар
ҳақидаги
маҳзун
ҳикоялардир
.
Адибанинг
“
ج
و
ﺮﻋ
” (“
Ю
ксалиш
”)
6
ҳикояси
эса
соф
севги
,
муҳаббат
ҳикояси
.
Ҳикоя
шои
-
рона
услубда
ёзилган
.
Қ
аҳрамон
–
шаҳарлик
қиз
,
у
отаси
билан
қишлоққа
келишни
яхши
кўради
.
Й
игит
эса
қишлоқ
муаллимининг
ўғли
.
У
ишбилармон
,
нуфузли
,
тадбиркор
инсон
.
У
лар
турмуш
қурадилар
.
Шоирона
тўй
тасвири
асарга
янада
жозиба
бахш
этади
:
ما
ه
دﺎﺘ
ﺴﯾا
ﻖ
ﺸﻋ
ﺖﺧ
رد
رﺎ
ﻨﮐ
.
ﺪﯿﻔ
ﺳ
ﻦھاﺮﯿﭘ
ﺎﺑ
.
ر
اﺰھ
مﺪﻧ
ﻮ
ﯿﭘ
ﯽ
ﻣ
ﻢھ
ﮫ
ﺑ
و
م
ﻮ
ﺷ
ﯽ
ﻣ
ﮫﮑ
ﺗ
.
ﮫﻧ
ﺎ
ﺷ
ﮫ
ﺑ
ﮫﻧ
ﺎ
ﺷ
ﺖﯿﻌﻤﺟ
ا
ﻮ
ھ
ﮫ
ﺑ
ﺪﻨﺸﮐ
ﯽ
ﻣ
ﺮﭘ
ﯽﺑ
آ
و
درز
و
خﺮ
ﺳ
ی
ﺎ
ﮭﻟ
ﺎ
ﻤ
ﺘﺳد
ﺎﺑ
ﻢھ
.
و
ﺪﻨ
ﭙ
ﺳ
ا
ی
ﻮﺑ
ﺎ
ﮭﯿﻧاﺮﻗ
ش
ﺎﺑ
دﺎ
ﺷ
و
ﺖ
ﺳ
ا
ﻞھ
د
و
ﻞﺒﻃ
یاﺪ
ﺻ
ی
ﺎ
ھ
ﮫﻗﺮﺟ
ﺎ
ھ
ﮫﻤﯿھ
ﻦ
ﺘ
ﺧ
ﻮﺳ
ر
ﺪﻨﮐ
ن
ﺪﺷ
ی
رﺎ
ﺟ
و
خﺮ
ﺳ
ﺪﻧﺰﯿﻣ
ﺪﻧ
ﻮ
ﯿﭘ
ﻢھ
ﮫ
ﺑ
اﺮﻧ
ﺎ
ﻤﺣ
ور
ﮫﮐ
نﺎﺑ
ﺮﮭﻣ
یا
ﮫﺒ
ﻄ
ﺧ
7
.
3
.
21
8 .
ب
ﺎﺘ
ﮐ
نﺎ
ﻤھ
.
ص
4
.
21
8 .
ب
ﺎﺘ
ﮐ
نﺎ
ﻤھ
.
ص
5
.
2
20 .
ب
ﺎﺘ
ﮐ
نﺎ
ﻤھ
.
ص
6
رﺎ
ﺠ
ﺗ
ﮫﯿﺿا
ر
.
ه
رﺎﺘﺳ
ﻢھ
ﺐ
ﯿ
ﺳ
ﻢھ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1386
.
ص
.
25
.
7
رﺎ
ﺠ
ﺗ
ﮫﯿﺿا
ر
.
ه
رﺎﺘﺳ
ﻢھ
ﺐ
ﯿ
ﺳ
ﻢھ
.
،
ن
اﺮﮭ
ﺗ
1386
.
ص
.
31
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
77
“
Ишқ
дарахтининг
ёнида
турибман
:
оқ
ли
-
босда
.
Минг
бўлакка
бўлиниб
кетаман
ва
яна
бирлашаман
.
Одамлар
елкама
-
елка
бўлиб
,
қи
-
зил
,
сариқ
ва
мовий
дастрўмолларини
ҳавода
елпийдилар
.
Ноғора
,
қўшноғора
ва
яқинларнинг
табрик
овозлари
,
тутаётган
исириқ
ва
ёнаёт
-
ган
ўтинларнинг
ҳидлари
,
қизил
учқунлар
ҳамда
руҳимизни
бир
-
бирига
пайванд
этадиган
меҳ
-
рибон
хутба
овози
”.
У
ларнинг
бирга
ўтказган
дамлари
гўёки
парвоз
қилишга
қиёсланади
.
Қ
аҳрамон
аёл
-
нинг
севган
кишисининг
соғинчи
,
унга
бўлган
чексиз
муҳаббати
фақат
ички
изтироблар
орқали
ифодаланган
.
Бироқ
ҳикояда
кўп
нарса
мавҳум
:
Севган
киши
нима
учун
узоқ
муддат
-
га
кетди
?
Қ
аерга
кетди
?
Нима
учун
ёғоч
оёқда
қайтиб
келди
?
Бу
саволларга
жавобни
ўқувчи
-
нинг
ўзи
жавоб
топиб
олади
.
Адиба
ижодий
фаолиятини
бошлаган
давр
,
асарнинг
маз
-
мунидан
келиб
чиқиб
аёлнинг
севган
кишиси
бир
неча
йиллар
давом
этган
Эрон
–
Ироқ
уру
-
шига
кетганини
ва
у
жангларда
бир
оёғидан
ажралганини
билиш
мумкин
.
90-
йилларда
ижодий
фаолият
билан
шуғул
-
ланишни
бошлаган
1972
йилда
туғилган
истеъ
-
додли
адибалардан
бири
Маниже
Жонқулининг
“
ﮫﻧ
ﺎ
ﮕﯿ
ﺑ
” (“
Бегона
”)
ҳикояси
урушда
ҳалок
бўлган
ўғлини
хотирлаб
марака
ўтказаётган
бева
,
ёлғиз
яшайдиган
аёл
ҳақида
.
Она
ўн
саккиз
йил
олдин
фарзандини
урушда
йўқотган
.
Муштипар
она
ҳар
йили
ўғлини
йўқотган
кунни
хотирлаб
,
таниш
аёлларни
чақириб
,
отин
аёлга
Қ
уръон
,
айниқса
“
Анъом
”
сурасининг
ниҳоясини
ўқита
-
ди
.
Бу
гал
ҳам
у
ўттиз
аёлга
мўлжаллаб
ҳозир
-
лик
кўрган
,
турли
таомлар
ва
ширинликлар
тайёрлаган
.
Л
екин
у
аёлнинг
шаҳид
кетган
ўғли
-
ни
хотирлаб
уюштирган
маросимга
ҳеч
ким
келмайди
.
Отин
аёл
боласининг
бетоблигини
,
маросимга
кела
олмаслигини
айтади
.
Қ
ўшни
аёллар
ясан
-
тусан
қилиб
янги
кўчиб
келган
қўшниникидаги
тўй
базмига
кетадилар
.
Мусиқа
,
кулги
садоларини
эшитиб
,
кўчага
қараган
она
қўшни
ҳовлида
хурсандчилик
,
зиёфатга
тарад
-
дуд
катталигини
кўради
.
Она
улардан
хафа
бўлмайди
.
Она
ўзи
Қ
уръон
ўқиб
гўё
бу
тўй
уй
-
ланмай
туриб
урушда
ҳалок
бўлган
ўғлининг
тўйи
деб
тасаввур
қилади
.
Одамлар
бир
болани
эслаб
ғам
-
қайғуга
ботгандан
кўра
зиёфатни
,
хур
-
сандчиликни
афзал
кўрадилар
.
Бу
инсон
табиа
-
тига
хос
.
Фақат
она
қалби
фарзандини
унутмай
-
ди
.
Ҳикояда
урушда
ҳалок
бўлганларнинг
хоти
-
раси
муқаддас
,
бу
хотира
оналар
қалбида
мангу
яшаши
каби
ғоя
ҳикояда
етакчилик
қилади
.
Гувоҳи
бўлиш
мумкинки
,
аёл
ижодкорлар
ҳикояларида
уруш
мавзуси
аёлларгагина
хос
бўлган
ҳис
-
туйғулар
,
хислатлар
қоришмаси
маҳсули
сифатида
намоён
бўлиб
,
уруш
аёл
қаҳрамонлар
тақдирида
оғриқли
ўчмас
из
қолдирди
.
Бундай
ҳикоялар
қаҳрамонлари
:
дом
-
дараксиз
йўқолган
ўғлининг
урушдан
қайтишини
ҳануз
кутаётган
она
,
ўз
ёрини
урушдан
қайтишидан
умидини
узмаган
келин
,
фарзанди
ёки
ёри
хотирасига
садоқатли
аёл
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
саккиз
йиллик
уруш
ҳозирги
замон
эрон
адабиётига
янги
уруш
адабиёти
йўналишининг
кириб
келиши
-
га
,
адабиётда
мавзулар
кўламининг
кенгайи
-
шига
сабаб
бўлди
.
Ҳикоянависликда
Эрон
-
Ироқ
уруши
,
унда
кўрсатилган
қаҳрамонлик
,
уруш
тафсилотлари
ва
айниқса
уруш
оқибат
-
ларининг
эронликлар
ҳаётига
таъсири
мавзуси
етакчилик
қилди
.
Бундай
адабий
жараёнларда
аёллар
ижоди
алоҳида
ажралиб
турди
.
У
рушда
жон
берган
инсонлар
хотираси
му
-
қаддас
экан
ватан
учун
тўкилган
қонлардан
униб
чиққан
лолалар
каби
,
ўша
машъум
уруш
хотираларидан
инсонни
ўйга
чўмдирадиган
,
ҳамдардлик
уйғотадиган
,
ёрқин
ва
энг
муҳими
унутмасликка
ундайдиган
асарлар
яралаверади
.
