S H A R Q M A S H ’ A L I
94
Ю
қоридаги
мулоҳаза
ва
изланишлар
шундан
гувоҳлик
берадики
,
араб
ёзуви
асосидаги
баъзи
ҳарфлар
графема
сифатида
қўлланилишидан
ташқари
,
шакл
ва
кўриниши
ҳамда
нутқдаги
мавқе
-
ига
кўра
бошқа
маъноларни
ифодалашда
ҳам
хизмат
қилади
.
Бу
бир
томондан
,
мазкур
муқаддас
ёзув
ҳарфларининг
ўзига
хос
шаклга
эга
эканлигини
кўрсатса
,
бошқа
томондан
,
ҳассос
шоирлар
поэтик
мазмун
ва
фикрларини
ифодалашда
имкон
қадар
улардан
кўпроқ
фойдаланишга
,
бадиий
образ
яратиб
китобхонларга
хосса
маънилар
тақдим
этишга
интилганлигини
кўрсатади
.
Абдураҳмон
Жомий
ғазалиёти
мисолида
бадиий
сўзнинг
бундай
нозикликларини
тадқиқ
этиш
натижасида
шу
нарса
аён
бўладики
,
шоир
юксак
истеъдод
соҳиби
сифатида
устозлари
Мав
-
лавий
Румий
ва
К
амол
Хўжандий
сингари
сўзнинг
янги
“
либос
”
и
,
янги
чиройини
намоиш
этди
.
Бинобарин
,
ўз
таъбири
билан
айтганда
“
Жомий
шоир
эмас
,
сеҳргардир
”:
Он
парируҳро
ба
афсуни
сухан
тасхир
кард
,
З
-
он
сабаб
г
ў
янд
шоир
нест
Љ
ом
ї
,
соҳир
аст
.
МУМТОЗ
ФОРС
АДАБИЁТИДА
ҲИКОЯТ
ЖАНРИНИНГ
ТАРИХИЙ
ТАРАҚҚИЁТИ
ҲАМИДОВ
ХУСРАВ
ТошДШИ
тадқиқотчиси
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
мумтоз
форс
адабиётида
ҳикоят
жанрининг
келиб
чиқиши
ва
та
-
рихий
тараққиёти
ҳақида
баҳс
юритилади
.
Ҳикоятнинг
жанрий
қўлланилиши
ҳамда
насрий
ва
назмий
асарларда
унинг
мақоми
ҳақида
алоҳида
тўхталиб
ўтилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ҳикоят
,
табақалаштириш
,
ирфоний
достончилик
,
новелла
, “
Ҳазор
афсона
”.
Аннотация
.
В
данной
статье
рассматривается
зарождение
и
процесс
эволюции
жанра
рас
-
сказа
в
персидской
литературе
.
Уделяется
особенное
внимание
роли
данного
жанра
и
его
употреблению
в
поэзии
и
прозе
.
Опорные
слова
и
выражения
:
рассказ
,
классификация
,
мистический
эпос
,
новелла
, «
Хазор
афсона
».
Abstract.
In this article the origin of the story gender and its development has been observed. The usage
of the story in gender as well as its poetic and prose style in novels have been discussed.
Keywords and expressions:
story, classification, mystic novelty, novella, “Hazor (thousand) legends”.
Мумтоз
форс
-
тожик
тилидаги
адабий
асарлар
-
да
турли
мазмундаги
ҳикоятларга
дуч
келиш
мум
-
кинки
,
назарда
тутилган
ғояни
тушунишга
ёрдам
беради
.
К
ўпгина
ҳикоятлар
оғзаки
адабиётдан
ёз
-
ма
адабиётга
ўтгани
ҳамда
турли
давр
ва
аҳоли
-
нинг
турли
қатлами
ундан
фойдалагани
учун
ва
-
риантлилиги
ошиб
борган
.
Бугунги
кунгача
сай
-
қалланиб
келган
мумтоз
адабиётидаги
ҳикоятлар
асосида
айтиш
мумкинки
,
ҳар
бир
қисса
,
ривоят
ва
ҳикоятнинг
даврлар
оша
ривожланиши
одам
-
ларнинг
дунёқараши
билан
чамбарчас
боғлиқ
экан
.
Шунинг
учун
ҳикоят
жанрининг
тарихий
тараққиётини
ўрганиб
,
тадқиқ
этиш
шарқшунос
-
лик
йўналишининг
асосий
вазифаридандир
.
(
Арабча
) «
ҳаки
»
сўзидан
олинган
ҳикоят
(
тушунчаси
)
бирор
киши
каби
бирор
ишни
ба
-
жариш
ёки
бирор
киши
каби
сўзлаш
маъно
-
сида
келади
1
.
Адабиёт
назарияси
бўйича
, «
ҳи
-
коят
ихчам
сюжетли
қисқа
ижодий
ривоят
бў
-
либ
,
бир
нечта
шахснинг
қисқа
муддат
даво
-
1
Ҳабибуллоҳ
Аббосий
.
Ҳикоятҳои
ирфонй
ва
нақши
онҳо
дар
гуфтмони
мансури
сўфиёна
. //
Пажўҳишномаи
улуми
инсоний
,
шумораи
58,
Тобистони
1387,
С
. 124.
S H A R Q M A S H ’ A L I
95
мида
бир
ҳодиса
ё
амал
жараёнидаги
ҳаракат
-
ларини
тасвирлайдиган
»
1
жанр
ҳисобланади
.
«
Тасвирланаётган
воқеаларнинг
қисқа
вақт
давомида
кечиши
ҳикоянинг
ҳажман
кичик
,
сю
-
жети
содда
,
иштирок
этувчи
персонажлар
сони
кам
бўлишини
тақозо
этади
.
Ҳар
қандай
воқеа
ҳам
ҳикоябоп
эмас
.
Ҳикоя
асосида
ётган
воқеа
-
нинг
яхлит
,
тугал
бўлиши
талаб
этилади
...»
2
.
Эрон
олими
Ғуломризо
Муродий
Савмаъа
-
сароийнинг
таъкидига
кўра
: «… «
ҳикоя
»...
кетма
-
кетлик
ва
давомийлик
тушунчаси
ҳамда
кейин
қандай
ҳодиса
юз
бериши
ундан
келиб
чиқади
»
3
.
Адабиётшунос
Х
.
Шарифов
ҳикоят
атамаси
илк
маротаба
“
Тафсири
Табарий
”
аса
-
рида
қўлланилгани
,
сўнгра
ҳикоятлар
адабий
,
тарихий
,
диний
,
тасаввуфий
китобларда
воқеа
-
ларни
такомиллаштириш
ва
матлабни
шарҳ
-
лашга
,
ахлоқий
,
ижтимоий
,
диний
-
мазҳабий
фикрларни
кўрсатиш
ва
тасдиқлаш
воситаси
сифатида
келганини
таъкидлаган
4
.
Ғ
.
М
.
Савмаасароий
қадимги
ҳикоятлар
ҳа
-
қида
сўзлар
экан
,
ҳикоятларнинг
келиб
чиқи
-
шини
таҳлил
қилгач
,
шундай
хулосага
келади
: «
Қ
адимги
давр
Эрон
адабиёти
ҳикоячилиги
турли
жанрлар
–
эртак
,
масал
,
новелла
ва
ривоят
билан
йўғрилиб
кетган
.
Аммо
Эроннинг
янги
давр
ҳикоянавислигини
бу
адабиётнинг
табиий
ва
мантиқий
давоми
деб
бўлмайди
. …
Қ
адимги
ҳикоянавислик
имкониятлари
янги
ҳикоя
жараёнида
йўл
тополмаган
»
5
.
Ҳикоят
,
новелла
,
қисса
,
достон
,
роман
каби
жанрлар
бир
-
бири
билан
ҳажм
,
услуб
,
тасвир
-
лаш
кўлами
жиҳатидан
фарқ
қилади
.
Аммо
мум
-
тоз
форс
адабиётида
қисса
,
ҳикоят
,
ривоят
жанр
-
лари
орасида
бирор
кескин
фарқ
кузатилмайди
.
1
Муҳаммад
Ризо
Рузбеҳ
.
Ҳозирги
замон
Эрон
адабиёти
.
Тошкент
: “
Янги
нашр
”, 2012,
Б
.176.
2
Д
.
Қ
уронов
,
З
.
Мамажонов
,
М
.
Шералиева
.
Адабиётшу
-
нослик
луғати
.
Тошкент
: “
Академнашр
”, 2013,
Б
. 402.
3
Ғуломризо
Муродий
Савмаъасароий
.
Эрон
ҳикоянавис
-
лиги
тарихига
бир
назар
. «
Сино
», 2011, 41-42-
сонлар
,-
Б
.65.
4
Шарифов
Х
.
Ҳикоя
. //
Энциклопедияи
Советии
Тожик
.
Иборат
аз
8
жилд
.
Ж
. 8. –
Душанбе
:
СИЭСТ
, 1988.–
С
. 384.
5
Ғуломризо
Муродий
Савмаъасароий
.
Эрон
ҳикоянавис
-
лиги
тарихига
бир
назар
. «
Сино
», 2011, 41-42-
сонлар
,-
Б
.66.
Ҳикоят
мавзу
ва
мундарижаси
бўйича
иш
-
қий
,
ахлоқий
,
диний
,
ирфоний
,
фалсафий
,
иж
-
тимоий
ва
бошқа
турларга
бўлинади
.
Ҳикоят
қолипи
мумтоз
форс
-
тожик
адабиётида
энг
кўп
ривожланган
эпик
тур
ҳисобланади
.
Ҳар
бир
тарихий
,
фалсафий
,
тасаввуфий
,
диний
асар
-
ларда
албатта
,
ҳикоят
жанрига
дуч
келишимиз
табиий
ҳол
.
Аммо
улар
ичида
ахлоқий
мавзуга
бағишланган
ҳикоятлар
кўпроқ
кузатилади
,
са
-
баби
шундаки
,
кўпгина
диний
,
ирфоний
,
фал
-
сафий
ҳикоятларда
ахлоқий
хусусиятлар
му
-
жассамдир
.
Бундай
ҳикоятларда
асосан
,
рост
-
гўйлик
,
қадрлаш
,
зийраклик
,
фидоийлик
,
жў
-
мардлик
каби
эзгу
хислатлар
тарғиб
қилинган
.
У
лар
ваъзгўйлик
пайтида
,
мадраса
дарсларида
,
бирор
фалсафий
масалани
тушунтиришга
қўл
келарди
.
Ч
унки
битта
ҳикоят
орқали
бир
нечта
масалага
ойдинлик
киритиш
мумкин
эди
.
К
лассик
наср
йўналишида
тадқиқот
олиб
борган
адабиётшунос
Носиржон
Салимов
ўрта
асрлардаги
ҳикоятларни
қуйидагича
табақалаш
-
тирган
: 1.
Ахлоқий
ҳикоятлар
; 2.
Мазҳабий
ҳи
-
коятлар
; 3.
Тарихий
-
асотирий
ҳикоятлар
; 4.
Там
-
силий
ҳикоятлар
; 5.
Қ
адимий
Ҳинд
мадания
-
тидан
келиб
чиққан
ҳикоятлар
; 6.
Л
атифага
яқин
бўлган
латиф
ҳикоятлар
; 7.
Шоирлар
,
олимлар
ва
қалам
аҳлининг
ҳаётига
боғлиқ
ҳикоятлар
6
.
Муҳаммад
Ризо
Рузбеҳ
эса
ўз
асарида
ҳикоят
-
нинг
8-
та
хусусиятини
кўрсатиб
ўтган
7
.
«
Ҳазор
афсона
»
асарини
форс
тилидаги
қадимий
ҳикоятларнинг
манбаларидан
бири
деб
тан
олишимиз
мумкин
.
Ч
унки
ушбу
асар
милоддан
минг
йил
аввал
яратилган
эди
.
Л
екин
асарнинг
бирорта
манбаси
бизгача
етиб
келма
-
ганлиги
боис
унинг
ичидаги
ҳикоят
ва
ривоят
-
лар
ҳақида
бир
тўхтамга
келишга
имкон
йўқ
.
Ҳамид
Омулий
“
Ҳазору
як
шаб
”
асарига
ёзган
сўзбошида
таъкидлайдики
,
бу
асар
“
Ҳазор
дос
-
тони
Ҳахоманиший
”
асарининг
таҳриф
билан
таржима
қилинган
нусхасидирки
,
мазкур
асар
6
Салимов
Н
.
Марҳалаҳои
услуб
ва
таҳаввули
анвои
наср
дар
адабиёти
форсу
тожик
(
асрҳои
IX-XIII).–
Хужанд
:
Нури
маърифат
, 2002.–
С
. 312
7
Муҳаммад
Ризо
Рузбеҳ
.
Ҳозирги
замон
Эрон
адабиёти
.
Тошкент
: “
Янги
нашр
”, 2012,
Б
.177
S H A R Q M A S H ’ A L I
96
милоддан
минг
йил
олдин
яратилган
эди
.
Ҳору
-
наррашид
даврида
араб
тилига
таржима
қилин
-
гандан
кейин
унга
ўзгаришлар
киритилган
1
.
Насрий
асарлар
вужудга
келиб
,
уларнинг
ўқимишли
ва
таъсирли
бўлиши
учун
ҳикоятлар
-
нинг
мақоми
юксакдир
.
Шунинг
учун
қалам
аҳ
-
ли
ҳикоятларни
мавзуларга
бўлиб
беришни
афзал
кўришган
.
Дарҳақиқат
,
бир
мавзудаги
бир
нечта
келтирган
ҳикоят
бирор
масалани
ёритиб
беришга
туртки
бўлади
.
Шуларни
инобатга
ол
-
ган
ҳолда
,
Муҳаммад
Авфий
2113-
та
ҳикоятдан
иборат
“
Жавомеъ
ул
-
ҳикоёт
ва
лавоме
ур
-
ри
-
воёт
”
номли
тўпламининг
юзага
келиши
учун
93-
та
манбадан
фойдалаган
.
К
итоб
тўрт
қисмга
ажратилган
бўлиб
,
ҳар
бир
қисм
ўз
навбатида
25-
тадан
бобни
қамраган
2
.
Али
Сафийнинг
«
Л
а
-
тоиф
ут
-
тавоиф
»
номли
асарида
ҳам
кўпгина
ҳикоятлар
шу
тарзда
таснифлаб
берилган
.
Абу
Райҳон
Берунийнинг
«
Осор
ул
-
боқия
»,
Низомулмулкнинг
«
Сиёсатнома
»,
У
нсурулмао
-
лий
К
айковуснинг
«
Қ
обуснома
»,
Саъдий
Шеро
-
зийнинг
«
Гулистон
»
каби
насрий
асарларида
турли
мавзудаги
ҳикоятлар
мавжуд
.
Айрим
асарлардаги
ҳикоятлар
бирор
мавзуга
бағиш
-
ланган
бўлиб
,
муаллиф
улар
орқали
ўз
фикрини
тасдиқлайди
.
Бундай
усул
Саъдийнинг
“
Бўстон
”
ва
“
Гулистон
”
асарларида
кузатилади
.
Муаллиф
икки
асарда
361
ҳикоятни
мавзуий
табақалаш
-
тириш
тариқасида
18
бобда
берган
3
.
Абдураҳ
-
мон
Жомий
ҳам
“
Баҳористон
”
асаридаги
ҳико
-
ятларни
бобларнинг
мазмун
ва
мундарижасидан
келиб
чиққан
ҳолда
табақалаштирган
.
Форс
-
тожик
шеъриятида
ҳикоятнинг
илк
намуналари
Абу
Абдуллоҳ
Рудакийнинг
асар
-
ларида
кузатилади
.
Масалан
, «
К
алила
ва
Дим
-
на
»
асари
арабчадан
таржима
қилингандан
кейин
уни
назмга
ўгириш
масаласи
Абу
Абдул
-
лоҳ
Рудакий
зиммасига
тушади
.
Рудакий
ушбу
1
Ҳазору
як
шаб
.
Нигариш
,
нигориш
ва
вийроиши
Ҳамид
Омулий
.
Теҳрон
:
Тарҳи
оянда
, 1384,
С
.8
2
Ҳасан
Зулфиқори
.
Табақабандии
қисса
.
Достонҳои
сун
-
натии
форс
ї
(
Нақду
баррасии
шаклшинос
ї
ва
гунаши
-
носии
достонҳои
форс
ї
).
Жасторҳои
адаб
ї
,
мажаллаи
илмй
-
пажуҳиш
ї
,
шумораи
166,
Пойизи
1388,
С
.25-26
3
Њ
асан Зулфи
ќ
ори. Таба
ќ
абандии
њ
исса. Достон
њ
ои сун-
натии форс
ї
(На
њ
ду баррасии шаклшинос
ї
ва гунаши-
носии достон
њ
ои форс
ї
). Жастор
њ
ои адаб
ї
, мажаллаи
илм
ї
-пажу
њ
иш
ї
, шумораи 166, Пойизи 1388, -Б.26.
асарни
юксак
маҳорат
билан
назмга
солганини
бизгача
етиб
келган
айрим
байт
ва
шеърий
парчалардан
ҳам
билса
бўлади
.
Абу
Шакур
Балхийнинг
“
Офариннома
”
асарида
ҳам
сю
-
жетли
парчалар
кузатилади
.
Л
екин
Абу
Шакур
Балхийнинг
ушбу
асаридан
бор
-
йўғи
300
атро
-
фида
байт
етиб
келгани
учун
ҳикоятлари
тўлиқ
эмас
. «
Хамса
»
нинг
илк
асари
бўлмиш
«
Махзан
ул
-
асрор
»
маснавийсида
Низомий
Ганжавий
таълимий
-
ахлоқий
фикрларини
тасдиқловчи
мисол
сифатида
ҳикоятлардан
фойдаланган
ҳамда
«
Ҳафт
пайкар
»
достонида
ҳам
ҳикоят
ичида
ҳикоят
услубида
қолипловчи
ҳикоятга
кўмаклашувчи
ҳикоятларни
эргаштириб
кел
-
тирган
.
Носир
Хусравнинг
маснавийларида
ҳам
ахлоқий
мавзуларнинг
таҳлили
жараёнида
турли
ҳажмдаги
ҳикоятлар
берилган
.
Айтиш
лозимки
,
давр
тақозоси
билан
шеъ
-
риятга
тасаввуфий
ғоялар
кириб
келди
.
Булар
-
нинг
асословчилари
сифатида
Абдуллоҳ
Ансо
-
рий
,
Абу
Саид
Абулхайр
,
Бобо
К
уҳи
,
Бобо
Тоҳир
У
рён
каби
орифлар
тан
олинса
-
да
,
ушбу
оқимнинг
ривожланишига
юзлаб
суфиймаш
-
раб
шоирлар
салмоқли
улуш
қўшган
.
Шу
тарз
-
да
ирфоний
шеърият
давом
эттиргандан
кейин
суфий
ва
шайхлар
ҳақидаги
ривоятлар
ҳам
назм
қолипига
киритилаверди
.
Ирфоний
дос
-
тончиликни
бошлаб
берган
Саноий
Ғазнавий
“
Ҳадиқат
ул
-
ҳақиқа
”
номли
асарида
110
дан
ортиқ
қисқа
ҳажмдаги
ҳикоятларни
ўз
таъли
-
мий
-
ирфоний
ғояларини
тасдиқлаш
учун
кел
-
тириб
,
янги
йўналишдаги
ҳикоянавислик
мак
-
табига
асос
солган
.
Саноийдан
кейин
Аттор
ҳикоянависликни
давом
эттирган
шоир
сифа
-
тида
нафақат
суфиёна
оҳангдаги
ҳикоятлар
,
балки
умуман
,
назмий
ҳикоянависликда
юксак
чўққиларга
эришган
адиб
сифатида
эътироф
этилган
.
Саноий
ва
Аттор
Мустамлий
Бухорийнинг
“
Шарҳ
ат
-
таарруф
”,
Ҳужвирийнинг
“
К
ашф
ул
-
маҳжуб
”,
Абу
Наим
Исфаҳонийнинг
“
Ҳилят
ул
-
авлиё
”,
Абдуллоҳ
Ансорийнинг
“
Табақот
ус
-
сўфия
”,
Қ
ушайрийнинг
“
Рисолаи
қушай
-
рия
”,
Муҳаммад
Ғаззолийнинг
“
Эҳё
ул
-
улум
ад
-
дин
”, “
К
имёи
саодат
”
каби
асарларининг
ҳикоятларини
янги
кўринишда
назм
қолипига
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
солиб
,
ўз
ният
-
мақсадларига
кўра
,
улардан
фойдаланишган
.
Саноий
ва
Атторнинг
издошлари
бўлмиш
Жалолиддин
Румий
ўз
устозларининг
ишларини
давом
эттириб
,
нафақат
ирфоний
шеъриятни
ривожлани
-
шига
салмоқли
улуш
қўшди
,
балки
ҳикояна
-
висликда
ҳам
янги
қирраларни
кашф
этишга
муваффақ
бўлди
.
Айтиш
лозимки
,
ҳикоят
жанри
Шарқ
ада
-
биётида
жуда
чуқур
илдиз
отган
жанрлардан
бири
ҳисобланади
.
Мумтоз
адабиётда
ҳикоят
жанридан
фойдаланилмай
қолган
бирорта
таълимий
,
ахлоқий
асарни
учратиш
амри
ма
-
ҳол
.
Зеро
,
қадим
замонлардан
ҳар
бир
фикр
-
га
ойдинлик
киритиш
учун
тамсил
сифатида
ҳикоят
ва
ривоятлардан
фойдаланиш
расм
бўлиб
қолган
эди
.
РАҲНАВАРД
ЗАРЁБ
ҲИКОЯЛАРИДА
СЮЖЕТ
ЯРАТИШ
МАҲОРАТИ
КАБИРОВА
НАРГИЗА
Таянч
докторант
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Бу
мақолада
Раҳнавард
З
арёбнинг
“
Тилсимланган
шаҳар
”
номли
ҳикоясидаги
сю
-
жет
линияси
таҳлил
қилинади
.
Ҳикоя
ҳали
ҳаётнинг
аччиқ
чучугини
татимаган
содда
боланинг
тилидан
баён
қилинади
.
Аммо
бу
содда
баён
замирида
афғон
жамиятининг
аччиқ
ҳаётий
муам
-
молари
ўз
инъикосини
топади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мудҳиш
қисмат
,
пейзаж
,
адолатсизлик
,
конфликт
,
симпатия
,
антипатия
.
Аннотация
.
В
статье
анализируется
линия
сюжета
рассказа
«
Проклятый
город
»
Рахнаварда
З
арьяба
.
Данный
рассказ
был
изложен
словами
простого
ребёнка
,
который
ещё
не
понимает
житейские
трудности
.
Однако
в
его
простом
изложении
нашли
отражение
проблемы
тяжелой
жизни
афганского
общества
.
Опорные
слова
и
выражения
:
трагическая
судьба
,
пейзаж
,
несправедливость
,
конфликт
,
сюжет
,
симпатия
,
антипатия
.
Abstract:
In this article, it is analyzed the line of plot of the story “Damned City” by Rakhnavard Zaryab.
This story has been stated by words of the simple child, which hadn't understood difficulties of the life yet. Howe-
ver the problems in the difficult life of the Afghan society have found own reflection in his simple statement.
Keywords and expressions:
awful destiny, a landscape, injustice, chronical, concentric, conflict, plot,
sympathy, antipathy.
Афғонистон
адабиётида
замонавий
насрий
жанр
турлари
кўлами
жуда
кенгдир
.
Бироқ
уларнинг
ичида
ҳикоячилик
бошқаларига
нис
-
батан
кенгроқ
ривож
топмоқда
.
Бу
жанрда
ижод
қилиб
келаётган
таниқли
афғон
адиби
Раҳнавард
Зарёбдир
.
Ё
зувчининг
ёзган
асар
-
ларида
сюжет
яратилишини
ғоявий
мазмун
бошқаради
,
ғоявий
мазмунни
уйғун
ҳолда
ха
-
рактерлар
намоён
бўладиган
ва
ҳаёт
зиддият
-
ларини
умумлаштирадиган
воқеалар
силсиласи
кашф
этади
.
Воқеалар
силсиласи
ўз
навбатида
асар
ғоясини
бадиийлаштиради
,
уни
жонланти
-
ради
.
Раҳнавард
Зарёб
ҳикояларида
ҳам
худди
шундай
бадиийликни
кузатишимиз
мумкин
.
