S H A R Q M A S H ’ A L I
53
ØÀУ ÕÀË£ËÀÐÈ ÒÀÐÈÕÈ
ÂÀ ÌÀÍÁÀØÓÍÎÑËÈÃÈ
ХИТОЙДА
ИСЛОМ
ДИНИ
ВА
МУСУЛМОНЛАРГА
НИСБАТАН
ИШЛАТИЛГАН
НОМЛАР
ТАҲЛИЛИ
ЭРНАЗАРОВ
ОДИЛЖОН
Таянч
докторант
,
ЎХИА
Аннотация
.
Мақолада
VII–XIX
асрлар
давомида
Хитойда
ҳукмронлик
қилган
сулолалар
тарафидан
ислом
дини
ва
унга
эътиқод
қилувчилар
турли
номлар
билан
аталганлиги
сабаблари
ёритиб
ўтилган
.
Бунда
ҳукмрон
сулолалар
ўзгаргани
сари
ислом
ва
унга
эътиқод
қилувчиларга
нисбатан
қўлланилган
атамалар
мазкур
дин
асл
мазмунига
яқинлашиб
борганлигига
алоҳида
эътибор
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Тан
,
Сун
,
Юан
,
Мин
,
Цин
сулолалари
; “
араблар
дини
”, “
Арабистон
дини
”, “
ҳуэйлар
дини
”, “
мусаффо
ва
ҳақ
дин
”, “
фан
ке
” –
хорижий
меҳмонлар
,
Император
Хиан
-
зун
,
Нинся
-
дунган
мухтор
ўлкаси
, “
марказий
текислик
халқи
”.
Аннотация
.
В
статье
расскрываются
причины
,
по
которым
исламу
и
мусульманам
даются
разные
наименования
со
стороны
династий
,
доминирующих
в
Китае
в
период
VII–XIX
вв
.,
а
так
-
же
,
было
подчеркнуто
,
что
с
изменением
правящей
династии
термины
,
используемые
в
исламе
и
его
убеждениях
,
все
больше
стали
отражать
истинное
значение
этой
религии
Опорные
слова
и
выражения
:
династии
Тан
,
Сун
,
Юань
,
Мин
,
Цин
; «
религия
Даши
», «
религия
Аравии
», «
религия
хуэй
», «
чистая
и
истинная
религия
»,
император
Хианзун
,
Нинся
-
Хуэйский
автономный
район
, «
народ
центральной
равнины
».
Abstract.
The article is devoted to investigate the reasons why Islam and Muslims have been called by
different names during the dynasties dominated in China for the 7th and 19th centuries. It has emphasized
that as the ruling dynasty had been changing, the terms used in Islam and its beliefs were closer to the true
meaning of this religion.
Keywords and expressions:
Tang dynasty, Song dynasty, Yuan dynasty, Ming dynasty, Qing dynasty,
“religion of Dashi”, “religion of Arabia”, “religion of Hui”, “pure and true religion”, Emperor Xianzong,
Ningxia
Hui Autonomous Region, “people from Central Plain”.
Хитойга
ислом
динининг
кириб
келиши
VII
аср
ўрталарига
бориб
тақалади
.
Мазкур
асрдан
кейинги
бир
минг
уч
юз
йиллик
тарих
давомида
,
яъни
,
Тан
(Tang dynasty)
1
,
Сун
(Song dynasty)
2
,
Юан
(Yuan dynasty)
1
,
Мин
1
Тан
–
Хитойда
618–906
йилллар
оралиғида
ҳукмронлик
қилган
сулола
номи
.
Бу
даврда
мамлакат
ҳудуди
кенгайиб
,
давлат
ғазнаси
бойиди
.
Қолаверса
,
бу
давр
хитой
адабиёти
ва
санъатининг
“
олтин
даври
”
сифатида
баҳоланади
.
2
Сун
–
Хитойда
960–1279
йиллар
оралиғида
ҳукм
-
ронлик
қилган
сулола
номи
.
Бу
давр
жаҳон
тарихида
дастлабки
миллий
қоғоз
пулларини
муомалага
кирити
-
лиши
ҳамда
Хитой
тарихида
илк
доимий
турғун
армия
ташкил
этилиши
билан
характерли
.
Шунингдек
,
бу
сулола
даврида
биринчи
маротаба
порохдан
фойдала
-
нилган
.
Сун
сулоласи
ҳукмронлиги
даври
иккига
бўли
-
нади
:
Шимолий
ва
Жанубий
.
Шимолий
Сун
империяси
(960–1127)
даврида
пойтахт
Бианжин
(Bianjing,
ҳозирги
Кайфин
(Kaifeng)
бўлиб
,
у
ҳозирги
Хитойнинг
шарқий
қисмлари
устидан
назорат
ўрнатган
.
Жанубий
Сун
империяси
(1127–1279)
эса
Жин
-
Сун
урушида
Жин
сулоласи
ҳукмдори
Журченга
шимолий
ҳудудларни
бой
берилиши
оқибатида
юзага
келди
.
Натижада
,
Сун
им
-
перияси
ҳудуди
Янцзи
дарёси
(
Евроосиё
материгидаги
энг
узун
ва
катта
дарё
, Yangtze)
жанубига
қадар
қис
-
қариб
,
пойтахт
Линъан
(
ҳозирги
Ханчжоу
(Hangzhou)
га
кўчирилди
.
Сариқ
дарё
бўйилари
қўлдан
кетишига
қара
-
май
,
аҳоли
сонининг
кўплиги
ва
унумдор
қишлоқ
хўжалиги
ерлари
ҳисобига
Жанубий
Сун
империяси
ўз
иқтисодий
қувватини
сақлаб
қолган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
(Ming dynasty)
2
,
Цин
(Qing dynasty)
3
сулолалари
ҳукмронлиги
ва
Республика
бошқаруви
(1911–1949)
даврида
Хитойдаги
мусулмонлар
20
миллиондан
ортди
.
Ислом
дини
ва
унга
эътиқод
қилувчилар
мазкур
тарихий
даврларда
бир
неча
номлар
билан
аталди
:
Тан
сулоласи
даврида
“Dashi
Jiao”
4
(“
араблар
дини
”),
Мин
сулоласи
дав
-
рида
“Tianf
а
ng Jiao” (
Арабистон
дини
)
ёки
“Hui Hui Jiao”
5
(“
ҳуэйлар
дини
”),
Мин
суло
-
ласи
ҳукмронлигининг
охири
ва
Цин
сулола
-
си
ҳукмронлигининг
илк
даврида
“Qingzhen
Jiao” (
мусаффо
ва
ҳақ
дин
),
Республика
даврида
“Hui Jiao” (“
ҳуэйлар
дини
”).
Хан
сулоласи
ҳукмронлиги
(
милоддан
ав
-
валги
206 –
милодий
220
йй
.)
давридаёқ
Хи
-
той
ва
Яқин
Шарқ
ўртасида
савдо
алоқала
-
рининг
йўлга
қўйилганлиги
чин
юртида
ислом
дининг
тарқалиши
учун
асос
бўлди
.
Шу
жиҳатдан
айтиш
мумкинки
,
ислом
дини
вужудга
келган
илк
йилларда
Хитойда
ҳам
дастлабки
мусулмонлар
гуруҳи
пайдо
бўла
бошлаган
.
Хитойдаги
дастлабки
мусулмон
-
1
Юан
–
Хубилайхон
етакчилигида
мўғуллар
томони
-
дан
таъсис
этилиб
,
Хитойда
(1279-1368)
ҳукмронлик
қилган
сулола
номи
.
Бу
сулола
қолган
мўғул
хонликларидан
мустақил
фаолият
олиб
борган
.
Унинг
чегаралари
ҳозирги
Хитойнинг
шимолий
қисми
,
Мўғулистон
ва
Корея
ҳудудларини
қамраб
олган
.
2
Минг
–
Хитойда
1368–1644
йиллар
оралиғида
ҳукм
-
ронлик
қилган
сулола
номи
.
Бу
сулолага
нисбатан
тарих
китобларида
бир
неча
таърифлар
қўлланилади
:
“...
инсоният
тарихида
тартибли
сиёсат
олиб
борилган
ва
ижтимоий
барқарорлик
таъминланган
энг
буюк
босқичлардан
бири
”, “...
этник
ҳанлар
томонидан
бошқарилган
Хитойдаги
энг
сўнгги
сулола
”.
3
Цин
–
Хитойда
1644–1912
йиллар
оралиғида
ҳукм
-
ронлик
қилган
сулола
номи
.
Уни
“
манжурлар
сулола
-
си
”
деб
ҳам
аталади
.
Манбаларда
,
Цин
сулоласи
уч
аср
давомида
турфа
маданий
(multi-cultural)
империя
ҳамда
замонавий
Хитой
давлати
учун
ҳудудий
асосни
шакллантирганлиги
таъкидланади
.
4
Хитой
тарихида
“Dashi”
тушунчаси
орқали
араблар
кўзда
тутилган
,
шу
сабабли
Тан
даврида
ислом
маҳал
-
лий
аҳоли
тилида
“
араблар
дини
”
деб
юритилган
.
5
Мин
сулоласи
даврида
ислом
динига
мансуб
барча
этник
гуруҳлар
умумий
тарзда
“
ҳуэй
”
деб
аталгани
боис
исломга
нисбатан
“
ҳуэйлар
дини
”
тушунчасини
ишлатиш
кенг
тарқалган
.
лар
Ҳинд
океани
орқали
Цюаньчжоу
(Quanzhou)
ва
Чанчжоу
(Changzhou)
порт
шаҳарларига
келган
араб
ва
форс
тижорат
-
чиларидан
иборат
бўлган
.
Тан
сулоласи
ҳукмронлиги
давомида
(618–907)
Яқин
Шарқдан
Хитойнинг
порт
шаҳарлари
–
Гуанчжоу
,
Цюаньчжоу
,
Ханч
-
жоу
,
Янчжоу
ва
империя
пойтахти
Чаньанга
келиб
ўрнашган
мусулмон
ва
бошқа
миллат
вакиллари
“
фан
ке
”
6
(
хорижий
меҳмонлар
)
номи
билан
танилган
.
Яқин
шарқликларнинг
Хитой
порт
шаҳарларида
ўрнашиб
бориши
оқибатида
илк
масжид
ва
қабристонлар
таш
-
кил
этилиб
,
мусулмонларга
нисбатан
“
даши
”
номи
қўлланна
бошлаган
.
Микаел
Диллон
келтирган
маълумотга
кўра
, “
даши
”
форсча
“
тожик
”
сўзидан
келиб
чиққан
бўлиб
,
у
на
-
фақат
араб
ёки
турк
,
балки
“
даши
қиролли
-
ги
” (
араб
-
мусулмон
халифалиги
)
дан
келиб
қолган
барча
мусулмон
халқларни
ифодала
-
ган
.
Мухтасар
айтганда
,
Тан
ва
Сун
сулола
-
лари
ҳукмронлиги
даврида
мусулмонлар
иж
-
тимоий
ҳаётнинг
барча
соҳаларида
ўз
ўринла
-
рига
эга
бўла
бошладилар
,
мусулмон
аҳоли
-
нинг
сони
ортиши
эса
Хитойда
янги
этник
гуруҳ
– “
ҳуэй
”
ни
шаклланишига
олиб
келди
.
Тарихдан
маълумки
, 1219
йил
Чингизхон
томонидан
Самарқанд
ва
Бухоро
каби
савдо
ва
маданият
марказлари
ишғол
қилингач
,
Марказий
Осиё
тўлиқ
мўғуллар
назоратига
ўтди
.
Айни
пайтда
,
Чингизхон
мазкур
ша
-
ҳарлардаги
ҳунармандларни
қатл
этмаслик
ҳақида
қарор
чиқарган
.
Ўлимдан
омон
қол
-
ган
ҳунармандлар
мўғул
империясининг
Шарқий
Осиёдаги
маркази
ўлароқ
шаклла
-
наётган
Хитойга
жўнатилиб
,
у
ерда
улар
аскарлар
хизматида
бўлиш
ҳамда
мудофаа
иншоотлари
барпо
этиш
каби
ишларга
са
-
фарбар
қилинганлар
.
Хитой
манбаларида
Марказий
Осиёдан
Хитойга
кўчириб
келинган
мусулмонлар
бир
қатор
– “
хуэй
-
хуэй
”, “
мусулуман
”, “
даши
-
6
Фан
Кэ
–
бу
тушунча
хорижлик
маъносини
билдир
-
са
-
да
,
асосан
,
ислом
динига
мансуб
чет
эллик
назарда
тутилган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
ман
”
ва
савдо
ҳамкорини
ифодаловчи
тур
-
кийча
“
ўртоқ
”
сўзидан
олинган
“
вотуо
”
каби
номлар
билан
ифодаланишган
.
Мин
сулола
-
си
тарихига
оид
ёзувларда
қайд
этилишича
,
“
Юан
даврида
(
Самарқанддан
келган
)
мусул
-
монлар
(
хуэй
)
бутун
Хитой
бўйлаб
тарқал
-
ганлар
.
Ўз
динларини
ҳеч
бир
ўзгаришсиз
сақлаб
келдилар
”
1
.
Бу
даврга
келиб
,
мўғуллар
томонидан
Марказий
Осиёдан
Хитойга
олиб
келинган
му
-
сулмон
халқлар
“
сему
”
2
таркибига
киритил
-
ган
.
Тан
сулоласи
даврида
мусулмонларга
нисбатан
қўлланилган
“
даши
”
тушунчаси
Хитой
мўғулларнинг
бошқаруви
остида
бўл
-
ган
даврлар
мобайнида
муомаладан
чиқди
.
Балки
бу
даврда
мусулмонлар
“
хуэй
-
хуэй
”
ёки
“
хуэй
”
деб
аталиши
одатий
ҳолга
айланди
.
Қолаверса
,
Юан
сулоласи
давридаги
“
хуэй
”
тушунчаси
бугунги
кундаги
унинг
луғавий
маъносидан
фарқ
қилган
.
Аввал
бу
тушунча
этник
гуруҳ
номидан
кўра
кўпроқ
умумий
ра
-
вишда
мусулмонларни
англатган
.
Шунингдек
,
Юан
империяси
даврида
мусулмонларга
нис
-
батан
қўлланилган
“
хуэй
”
тушунчасига
қў
-
шимча
равишда
,
форсча
“
донишманд
”
сўзидан
олинган
“
дашиман
”
атамаси
ҳам
ишлатилган
3
.
Юқорида
таъкидланганидек
,
Хитойдаги
мусулмонларга
нисбатан
қўлланиб
келган
“
хуэй
”
ёки
“
хуэй
-
хуэй
”
атамаси
мўғул
бос
-
қинидан
аввал
хитой
тарихий
манбаларида
учрамайди
.
Лекин
,
бунга
яқин
тушунча
хитан
ёки
қидан
лиао
сулоласи
(
Лиаоши
)
тарихи
ҳа
-
қидаги
хабарда
қайд
этилган
.
Мўғул
офицери
томонидан
уйғур
ёзувида
битилган
“
Мўғул
-
ларнинг
сирли
тарихи
”
номли
асарда
Чингиз
-
хоннинг
Хоразмни
эгаллаши
ҳақида
тўхталиб
,
у
ернинг
халқи
“
хуэй
-
хуэй
-
гуо
”
дея
зикр
1
Leslie, Donald Daniel. Islam in Traditional China: A
Short History to 1800. – Canberra, 1986. – P. 79.
2
Сему
–
Хитойда
“
Юан
”
номи
билан
мўғуллар
ҳукм
-
ронлик
қилган
даврда
(1270-1368)
амалда
бўлган
ижти
-
моий
табақа
номи
.
Маҳаллий
хан
ва
мўғуллардан
таш
-
қари
Хитойда
истиқомат
қилиши
расмий
эътироф
этил
-
ган
халқлар
“
самурен
”
деб
аталган
.
Хитойдаги
мусул
-
монлар
ҳам
ушбу
ижтимоий
таснифда
қайд
қилинган
.
3
Bai Shouyi. Collected Papers on Chinese Islam. –
Yinchuan, 1982. – P. 21.
қилинган
.
Шу
ва
бошқа
маълумотлардан
ке
-
либ
чиқиб
,
мутахассислар
бугунги
кундаги
дунганларнинг
аждодлари
Хитойга
кўчиб
кел
-
ган
форсийзабон
Марказий
Осиё
халқи
бўлганлигини
таъкидлайдилар
.
Дунганлар
-
нинг
ўзлари
ҳам
аждодлари
“
Хию
” –
Ғарбий
минтақалардан
кириб
келганлигини
таъкид
-
лайди
.
Тарихий
ҳужжатларда
“
хию
”
деганда
Марказий
ёки
Ички
Осиё
назарда
тутилган
.
Шунингдек
,
ҳозирда
бу
тушунча
Хитойнинг
шимоли
-
ғарби
–
ҳам
Синзиань
,
ҳам
собиқ
Совет
Иттифоқи
ҳудудида
истиқомат
қила
-
диган
халқларга
нисбатан
ишлатилади
4
.
Ўз
навбатида
, “
ҳуэй
”
атамаси
қачондан
эътиборан
муомалага
кирганлиги
ҳақидаги
яна
бир
қарашга
кўра
,
у
илк
бор
Шимолий
Сун
сулоласи
ҳукмронлиги
даврида
(960–1127)
Шен
Куонинг
“
Тушда
ёзилган
эслатмалар
”
(“Meng Xi Bi Tan” – “Notes Written in Dream”)
номли
китобида
учрайди
.
Унда
Тан
сулоласи
даврида
Хитойга
кириб
келган
“
ҳуэй
”
этник
гуруҳи
ҳақида
зикр
қилинган
.
Майкл
Диллон
-
нинг
фикрича
, “
тарихда
Хитойга
кириб
келган
барча
мусулмон
халқлар
умумий
тарзда
“
хуэй
”
деб
аталган
.
Аммо
масалага
аниқ
факт
-
лар
асосида
ёндашилса
,
бу
тушунча
асли
Марказий
Осиёлик
,
туркий
ва
форсийзабон
мусулмон
элат
,
яъни
дунганларни
ифодала
-
ган
”
5
.
Аслида
,
Тан
ва
Сун
сулолалари
ҳукм
-
ронлиги
даврида
“
ҳуэй
”
лар
этник
гуруҳ
сифа
-
тида
мавжуд
бўлмаган
.
Балки
Жанубий
Сун
сулоласи
ҳукмронлигидан
бошлаб
(1127–1279),
“
ҳуэй
”
номи
мамлакатнинг
ғарбий
қисмидаги
мусулмонлар
ва
уларнинг
яшаш
жойларига
нисбатан
қўлланилган
тушунчага
айланди
.
Юан
сулоласи
даврида
,
Хитой
ва
Марка
-
зий
Осиё
ўртасидаги
алоқаларнинг
ривожла
-
ниши
ғарбий
чегараларга
қўшни
ҳудудлардан
кўп
сонли
мусулмонларнинг
Чин
юртига
келишига
туртки
бўлди
.
Шундан
кейин
“
ҳуэй
”
атамаси
билан
Марказий
Осиё
,
Эрон
ва
Ара
-
бистондан
Хитойга
кўчиб
келган
барча
мусул
-
4
Sun Wei Kwei. The Secret History of the Mongol
Dynasty. – Aligarh, 1957. – P. 166.
5
Dillon, Michael. China’s Muslim Hui Community:
Migration, Settlement and Sects. Surrey: Curzon Press,
1999. –
Р
. 3.
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
мон
гуруҳлар
ифодаланди
.
Юан
сулоласи
ҳукмронлигининг
дастлабки
даврларида
ден
-
гиз
йўли
орқали
келган
мусулмонлар
“
жануб
-
лик
мусулмонлар
” (“Nan Fan Hui Hui” –
“Muslims in South”)
деб
номланган
.
Зоу
Ми
(Zhou Mi)
томонидан
таълиф
этилган
“
Гуи
Хин
За
Ши
”
номли
асарда
айтилишича
, “
Янцзе
дарёсининг
жанубий
қирғоғида
кўпчиликни
ташкил
қилган
“
ҳуэй
”
лар
Хитойнинг
марказий
қисмида
ўтроқ
ҳаёт
кечиришган
”.
Император
Хианзун
(Emperor Xianzong, 1209–1259)
ҳукм
-
ронлигининг
иккинчи
йилидан
бошлаб
“
ҳуэй
”
атамаси
расмий
ном
сифатида
қўлланила
бошланди
.
Шу
тарзда
Юан
сулоласи
даврига
келиб
,
бу
атама
Хитойнинг
марказий
ҳудудида
яшаган
алоҳида
мусулмон
этник
гуруҳ
,
яъни
хитой
тилидаги
адабиётларда
“huihui”,
инглиз
тилидагиларда
“hui”,
рус
ва
ўзбек
тилларидаги
асарларда
эса
“
дунган
”
номи
билан
юритилув
-
чи
миллатни
ифодалаган
.
Юқоридаги
маълу
-
мотлардан
дунганлар
этник
ва
тил
нуқтаи
назардан
форсларга
мансуб
деган
фараз
келиб
чиқса
-
да
,
айни
пайтда
,
уларнинг
тили
ва
урф
-
одатларида
араб
ва
туркий
тиллар
таъсирини
ҳам
кўриш
мумкин
.
Бу
ҳолатни
шундай
изоҳлаш
жоизки
,
араб
тили
Марказий
Осиё
халқларининг
диний
тили
бўлиб
келган
бўлса
,
минтақа
маданияти
форс
ва
туркий
тиллар
орқали
қоришиқ
тарзда
ривожланган
.
Мўғул
-
юан
империясидан
кейинги
Мин
сулоласи
ҳукмронлиги
(1368–1644)
даврида
эса
ислом
ва
мусулмонларни
маҳаллий
аҳоли
томонидан
номланиши
ўзига
хос
характер
касб
этди
.
Зеро
,
бу
даврга
келиб
,
Хитойдаги
мусулмон
бўлмаган
аҳоли
ислом
дини
,
унинг
тарафдорлари
ва
ибодатхоналарига
нисбатан
“
мусаффо
ва
ҳақиқий
”
сифатини
қўшиб
иш
-
латганлар
.
Исломшунос
олим
Дру
Гладнэй
-
нинг
тасдиқлашича
,
ислом
ва
мусулмонлар
мазкур
сифатлар
билан
эъзозланишининг
са
-
баби
улар
хулқ
-
атвор
,
овқатланиш
,
жисмоний
ва
руҳий
поклик
борасида
исломий
меъёр
–
“
ҳалол
-
ҳаром
”
қоидасига
қатъий
риоя
қилганлари
билан
боғлиқ
1
.
1
Gladney, Dru C. Muslim Chinese: Ethnic Nationalism
in the People's Republic (2 ed.). – Harvard University
Asia Center, 1996. –
Р
. 12–13.
Умуман
олганда
,
Хитойдаги
мусулмон
жа
-
моалари
тарихида
Мин
сулоласи
даври
муҳим
бурилиш
нуқтаси
ҳисобланади
.
Чунки
бу
давр
мобайнида
мусулмонларнинг
“
Марказий
Осиё
-
дан
кўчиб
келган
жамоа
”
статуси
Хитойда
муқим
ўрнашган
“
этник
озчилик
”
номига
ўз
-
гарди
.
Доналд
Лэслие
таъбири
билан
айтганда
,
бу
даврда
“
Хитойдаги
мусулмонлар
”
эмас
, “
хи
-
тойлик
мусулмонлар
”
тушунчаси
қўллана
бош
-
ланди
2
.
Юан
сулоласи
даврида
бўлгани
сингари
Мин
ҳукмронлигида
ҳам
мусулмон
жамоалари
мамлакат
бўйлаб
тарқалишда
давом
этиб
,
на
Марказий
Осиё
ва
на
маҳаллий
хитой
мадани
-
ятини
такрорламайдиган
ўзига
хос
маданиятни
юзага
келтиришди
.
Шу
даврдан
бошлаб
,
айнан
дунганларга
нисбатан
маҳаллий
ханлар
билан
умумий
ришталарга
эга
“
хитойлик
мусулмон
синфи
”
ибораси
қўлланилган
.
Мин
сулоласи
ҳукмронлиги
давомида
Шэньси
ва
Ганьсудаги
дунган
миллатига
мансуб
аҳоли
миқдори
янада
ошди
.
Империя
ҳукмронлигининг
дастлабки
йилларидан
–
ҳозирги
Нинся
мухтор
ўлкаси
таркибидаги
Гуюань
(Guyuan)
шаҳрига
кўплаб
дунган
жамоалари
кўчиб
келишди
.
Кейинчалик
ушбу
ҳудудлар
муҳим
мусулмон
-
дунган
манзилгоҳ
-
ларига
айланди
. “
Мин
сулоласи
асл
ёзувлари
”
(Veritable Records of the Ming Dynasty)
ман
-
басидаги
маълумотга
кўра
,
Марказий
Осиёдан
келган
элчи
ва
савдогарларнинг
салмоқли
гу
-
руҳи
айнан
шу
ҳудудларда
муқим
ўрнашиб
қолишган
.
Бу
жараён
XV
асрга
қадар
давом
этган
3
.
Шунингдек
,
Хитойнинг
жануби
-
ғарби
-
даги
Юньнан
(Yunnan)
провинцияси
мусул
-
мон
-
дунган
миграцияси
марказига
айланди
.
Дунган
халқи
ҳатто
,
ханлар
катта
нуфузга
эга
Хитой
вилоятларида
ҳам
тарқалган
.
Цин
сулоласи
ҳукмронлиги
(1644–1911)
даврида
эса
"Zhongyuan ren" (“
марказий
текис
-
лик
халқи
”)
атамаси
мусулмонлар
,
айниқса
,
Хитой
ички
ҳудудларига
тарқалиб
,
ўз
ҳаётида
2
Leslie, Donald Daniel. Islam in Traditional China: A
Short History to 1800. – Canberra, 1986. – P. 105.
3
Lin Song, Yahya and He Yan, Suleiman. Huihui lishi yu
Yisilanjiao wenhua. – Jinri Zhongguo chubanshe,
Beijing, 1992. – P. 192–204.
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
маҳаллий
маданият
белгиларини
уйғунлаш
-
тирган
дунганларни
ҳам
ифодалади
.
Шу
ўрин
-
да
,
Хитой
тарихига
назар
солсак
, “Zhongyuan
ren”
атамаси
орқали
“
хитой
цивилизацияси
бе
-
шиги
”
ҳисобланган
Сариқ
дарёнинг
қуйи
қис
-
мидаги
ҳудуд
ва
у
ернинг
халқи
–
ханлар
назар
-
да
тутилганлигига
гувоҳ
бўлинади
.
Дунганлар
асли
ханларга
мансуб
бўлмаса
-
да
,
улар
узоқ
тарихий
жараёнлар
силсиласида
хитой
мада
-
ниятини
ўзлаштирганлари
ҳисобга
олиниб
,
“Zhongyuan ren”
доирасига
киритилганлар
1
.
XIX
аср
охирлари
ва
XX
аср
бошларида
дунёнинг
бошқа
нуқталарида
бўлгани
сингари
Хитойдаги
мусулмонларни
ҳам
“
муҳамма
-
дийлар
”
деб
аташ
урф
бўлди
.
Жумладан
, XX
аср
аввалида
Хитойдаги
мусулмонлар
истиқо
-
мат
қиладиган
ҳудудларга
сафар
уюштирган
Эргар
Сноу
ва
Литтимоуре
каби
тадқиқот
-
чилар
ўз
асарларида
ислом
дини
вакилларини
мазкур
ном
билан
атаганлар
2
.
1949
йилда
Хитой
Халқ
Республикаси
таш
-
кил
топгач
, 1956
йилда
Давлат
Кенгаши
“
Ис
-
лом
номи
ҳақидаги
Қарор
” (“Notice Concerning
the Name of Islam”)
ни
эълон
қилди
ва
унда
қуйидагилар
қайд
этилди
: “
Ислом
жаҳон
дини
-
дир
. “
Ислом
”
ушбу
динга
нисбатан
ишлатила
-
диган
умумий
халқаро
атама
ҳисоблангани
учун
,
бундан
буён
,
у
“
ҳуэй
дини
”
деб
эмас
,
балки
,
оддийгина
“
ислом
”
деб
номлансин
”
3
.
Шундан
кейин
“
ислом
”
тушунчаси
бутун
Хи
-
той
бўйлаб
умумий
равишда
қўлланила
бош
-
лади
.
Бугунги
кунда
ислом
ХХРда
расмий
эътироф
этилган
олти
диний
таълимот
(
конфу
-
цийлик
,
буддавий
,
даосизм
,
протестантизм
,
ка
-
толицизм
)
дан
бири
бўлиб
,
унга
эътиқод
қилув
-
чилар
20
миллиондан
ортиқни
ташкил
этади
.
Хулоса
қилиб
айтганда
, VII–XIX
асрлар
давомида
Хитойда
ҳукмронлик
қилган
суло
-
лалар
тарафидан
ислом
дини
ва
унга
эътиқод
1
Weekes, Richard V. Muslim peoples: a world ethnographic
survey. – USA: Greenwood Press, 1984. – P. 334.
2
https://timesmachine.nytimes.com/timesmachine/1896/0
8/14/103383422.pdf
3
Islam in China / Written by Mi Shoujiang and You Jia;
Translated by Min Chang. – China Intercontinental Press,
2004. –
Р
. 3–4.
қилувчилар
турли
номлар
билан
аталган
.
Бунда
ҳукмрон
сулолалар
ўзгаргани
сари
ислом
ва
унга
эътиқод
қилувчиларга
нисбатан
қўлланилган
атамалар
мазкур
дин
асл
маз
-
мунига
яқинлашиб
бориб
,
жамиятда
қуйидаги
тарзда
муомалада
бўлиб
келди
:
1.
Тан
империяси
ҳукмронлиги
даврида
“
Буюк
ипак
йўли
”
орқали
халқаро
муноса
-
батларни
ривожланиши
ортидан
Хитой
ҳуду
-
дига
кириб
келган
араб
ва
форс
миллатига
мансуб
халқлар
ҳисобига
ислом
– “Dashi Jiao”
(“
араблар
дини
”)
деб
аталди
.
2.
Сун
ва
Юан
империяси
дастлабки
йилларида
асли
Марказий
осиёлик
туркий
ва
форсийзабон
мусулмон
элатни
ифодалаган
“
хуэй
”
тушунчаси
Хитойга
кириб
келган
барча
мусулмон
халқларга
нисбатан
умумий
тарзда
ишлатилди
.
3.
Юан
сулоласи
даврида
бу
атама
Хитойнинг
марказий
ҳудудида
яшаган
алоҳи
-
да
мусулмон
этник
гуруҳ
,
яъни
хитой
тили
-
даги
адабиётларда
“huihui”,
инглиз
тилида
-
гиларда
“hui”,
рус
ва
ўзбек
тилларидаги
асарларда
эса
“
дунган
”
номи
билан
юрити
-
лувчи
миллатни
ифодалаган
.
4.
Мин
сулоласи
ҳукмронлигининг
охири
ва
Цин
сулоласи
ҳукмронлигининг
илк
даврида
мусулмонларнинг
“
Марказий
Осиёдан
кўчиб
келган
жамоа
”
статуси
Хитойда
муқим
ўрнаш
-
ган
“
этник
озчилик
”
номига
ўзгариши
билан
параллел
равишда
ислом
дини
– “Qingzhen
Jiao” (
мусаффо
ва
ҳақ
дин
)
деб
номланди
.
1949
йилда
Хитой
Халқ
Республикаси
таш
-
кил
топгач
,
маҳаллий
мусулмон
зиёлилари
-
нинг
илмий
фаолияти
ва
Давлат
Кенгашига
билдирган
таклифи
асосида
мазкур
эътиқод
“
ҳуэй
дини
”
деб
эмас
,
балки
, “
ислом
”
деб
номланиши
ҳақида
қарор
чиқарилди
.
