S H A R Q M A S H ’ A L I
22
“
КИТАБ
МАСАЛИК
АЛ
-
МАМАЛИК
”
АСАРИДА
МАРКАЗИЙ
ОСИЁ
ТАРИХИЙ
ТОПОНИМИЯСИ
ХУДАЙБЕРГАНОВ
РАВШАН
Мустақил
изланувчи
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мақола
Марказий
Осиёнинг
IX–XIII
асрларда
мавжуд
бўлган
тарихий
топонимларни
ўрганишда
бугунги
кунда
мавжуд
бўлган
муаммоларни
ёритишга
бағишланган
.
Топонимларнинг
тари
-
хий
манбалар
қўлёзма
ва
нашрларидаги
“
шакл
”
лари
атрофлича
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Истахрий
,
қўлёзма
,
топоним
,
этимология
,
тарихий
манба
.
Аннотация
.
Статья
посвящена
существующим
проблемам
в
изучении
топонимов
Центральной
Азии
,
приводящихся
в
источниках
IX–XIII
вв
.
Подробно
рассматриваются
«
виды
»
топонимов
в
рукописных
книгах
и
изданиях
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Истахри
,
рукопись
,
топоним
,
этимология
,
исторические
источники
.
Abstract.
The article is devoted to the existing problems in the study of toponyms of Central Asia, which
are cited in the sources of the 9
th
–13
th
centuries. The “types” of toponyms in manuscripts and publications
are considered in detail.
Keywords and expressions:
Istakhri, manuscript, toponym, etymology, historical sources.
Марказий
Осиёнинг
IX–XIII
асрлар
тари
-
хий
географиясини
ўрганишда
катта
бир
маъ
-
лумотни
араб
тилидаги
манбалар
беради
.
Х
аср
географи
Истахрийнинг
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
” (
Ўлкалар
йўллари
китоби
)
ҳам
бу
борада
аҳамиятли
манбалардан
ҳисобланади
.
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
даги
охирги
иқлим
“
Мовароуннаҳр
”
нинг
ўзида
тўрт
юзга
яқин
бирор
жой
билан
боғлиқ
номнинг
зикр
этилиши
бу
борада
унинг
манбавий
аҳамия
-
ти
қанчалик
эканини
кўрсатиб
турибди
.
Бугунги
кунда
асарнинг
танқидий
матнлари
,
бошқа
тилларга
терма
ва
тўлиқ
таржималари
амалга
оширилган
бўлса
ҳам
етарлича
ўрга
-
нилган
деб
бўлмайди
.
Тарихий
жой
номлари
-
ни
ўрганишдаги
ҳолат
манба
устида
тадқиқ
қилиниши
керак
бўлган
масалалардан
бири
ҳисобланади
.
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
нинг
рус
ти
-
лига
терма
таржимаси
муайян
изоҳлар
билан
таъминланган
ва
матнда
келган
жой
номла
-
рининг
бошқа
манбалардаги
шакли
билан
қиёсланган
.
Лекин
,
таржимада
матнда
учра
-
ган
аксарият
жой
номларини
илмий
адабиёт
-
ларда
қўлланиладиган
шаклида
келтирилади
.
Мисол
учун
,
шундай
жой
номларидан
бири
“
Нуджкет
”
1
.
Асар
матнида
мазкур
жой
“
ﺚﻜﺟﻮﻧ
”
шаклида
ёзилади
2
.
Жойнинг
ўқили
-
ши
борасида
Ё
қут
ал
-
Ҳамавий
(XII
аср
охири
– XIII
аср
биринчи
ярми
)
ўзининг
“
Муъжам
ал
-
булдан
” (“
Мамлакатлар
қомуси
”)
асарида
“
ﺚ
َ
ﻜ
َ
ﺟ
ْ
ﻮ
ُ
ﻧ
” – “
Нувжакас
”
шаклида
ёзилиши
ва
ўқилишини
келтирган
3
.
Бошқа
бир
мисол
,
рус
тилидаги
матнда
“
Сабат
”
деб
“
طﺎﺑﺎﺳ
”
ни
айтади
4
.
Мазкур
икки
жой
ўзбек
тилида
қу
-
1
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
ал
-
Истахри
.
Перевод
с
арабского
Л
.
З
.
Писаревского
//
Материалы
по
истории
киргизов
и
Киргизии
. –
Выпуск
I. –
Москва
:
Наука
,
1973. – C. 18.
2
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
بﺎﺘﻛ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
183
.
3
ا
بﺎﮭﺷ
ﻰ
ﻣوﺮﻟا
ى
ﻮﻤ
ﺤ
ﻟا
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
تﻮﻗﺎﯾ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻮﺑا
ﻦ
ﯾﺪﻟ
ى
داﺪﻐﺒﻟا
.
ناﺪﻠﺒﻟا
ﻢ
ﺠﻌﻣ
.
–
توﺮﯿﺑ
:
،
ردﺎﺼﻟا
راد
1977
.
–
ج
.
5
.
–
ص
.
309
.
4
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
ал
-
Истахри
.
Перевод
с
арабского
Л
.
З
.
Писаревского
//
Материалы
по
истории
киргизов
и
Киргизии
. –
Выпуск
I. –
М
.:
Наука
, 1973. –
C. 18.
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
بﺎﺘﻛ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
183
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
23
йидагича
ўқилган
:
биринчиси
, “
Нужкат
ёки
Нужакат
”
1
,
иккинчиси
, “
Собот
”
2
.
Бу
ерда
ҳам
жой
номларини
ўқишда
“
эркин
”
ёнда
-
шув
кузатилади
3
. “
Нужкат
” “
Нуджкет
”
нинг
ўзбекча
ўқилиши
бўлса
, “
Собот
”
бу
,
араб
ёзувидаги
чўзиқ
“
а
”
товушини
форс
-
тожик
тили
таъсирида
ўзбек
тили
хусусиятига
тўғ
-
ри
келмайдиган
“
о
”
деб
талаффуз
қилиниши
натижасидир
.
Араб
тилида
сўзлар
феъл
асосида
шакл
-
лангани
боис
унда
қисқа
унлиларни
акс
этти
-
ришга
зарурат
йўқ
.
Шу
билан
бир
қаторда
“
мад
”,
яъни
чўзиқ
унли
тушунчаси
ҳам
бор
.
Мисол
учун
“
َ
ﻞ
َ
ﻌ
َ
ﻓ
” – “
қилмоқ
,
бажармоқ
”
феъли
.
Бу
феълнинг
“
ٌ
لﻮ
ُ
ﻌ
ْ
ﻔ
َ
ﻣ
”
масдар
қолипи
борки
“
мафъуулун
”
деб
талаффуз
қилинади
.
Кузатувларимиз
замонавий
тадқиқотчилар
-
нинг
бундай
ёндашувлари
араб
тилининг
айнан
мана
шу
жиҳатидан
келиб
чиқиб
араб
ёзувида
ифодаланмайдиган
ва
бу
тилга
ало
-
қаси
бўлмаган
сўзларни
талаффуз
қилишда
сўзлардаги
“
мад
”
шаклига
эга
ўринларини
қисқа
“
а
-(
о
)”, “
и
”
ва
“
у
”
билан
ифодалаган
-
лар
деб
хулоса
қилишга
сабаб
бўлмоқда
,
юқоридаги
“
Нужкас
”
ва
“
Собот
”
каби
.
Ле
-
кин
,
масалага
бундай
ёндашиш
икки
жиҳат
-
дан
тўғри
эмас
.
Биринчидан
,
қисқа
“
а
”, “
и
”
ва
“
у
”
ни
бериш
учун
“
мад
”
шакли
асос
бўлса
“
ْ
ﺚ
َ
ﻜ
َ
ﺟ
ْ
ﻮ
ُ
ﻧ
” – “
Нувжакас
”
нинг
нотўғри
ўқилган
шакли
“
Нужкас
”
бўлиши
учун
“
ثﺎﻜﺟﻮﻧ
”
1
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 225.
2
Ё
қут
ал
-
Ҳамавий
. “
Муъжам
ал
-
булдон
”
дан
.
Таржима
А
.
Бобожоновники
//
Ўзбекистон
тарихи
.
Хрестоматия
.
Т
. II. 2-
китоб
. IX–XV
асрлар
. –
Т
.:
Фан
,
2014. –
Б
. 70.
3
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 226.
Ш
.
Камолиддинов
бу
жой
номининг
ўқилишида
иккала
шаклини
мақсадли
кўрсатганга
ўхшайди
.
Биринчиси
илмий
адабиётда
қабул
қилинган
шакли
бўлса
,
иккинчиси
унинг
тўғри
ўқилиши
бўлган
.
“
Нуужкаас
”
шаклида
ҳудди
“
طﺎﺑﺎﺳ
” – “
Со
-
бот
”
каби
“
ا
” – “
алиф
”
орттирилиб
ёзилган
бўлиши
керак
эди
.
Иккинчидан
,
шу
“
ْ
ﺚ
َ
ﻜ
َ
ﺟ
ْ
ﻮ
ُ
ﻧ
”
– “
Нувжакас
”
мисолининг
ўзи
ҳар
доим
ҳам
бирор
араб
тилига
алоқаси
бўлмаган
сўздаги
қисқа
“
а
”, “
и
”
ва
“
у
”
унлигини
ифодалаш
учун
“
мад
”
имкониятидан
фойдаланмаганла
-
рини
кўрсатди
.
Бу
муаммонинг
топонимлар
-
нинг
талаффузи
билан
боғлиқ
бир
кичик
қисми
.
Асосий
масала
муайян
жой
номининг
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
ва
бошқа
тарихий
манбаларда
турлича
ёзилиши
билан
боғлиқ
.
Топонимлар
билан
боғлиқ
масала
бугун
-
ги
кун
муаммоси
бўлмай
жуда
қадимий
бўлиб
,
Ё
қут
Ҳамавийнинг
ўз
географик
қо
-
муси
“
Муъжам
ал
-
булдан
”
асарини
ёзишига
ҳам
айнан
мана
шу
,
жой
номларининг
тўғри
ўқилиши
билан
боғлиқ
бўлган
эди
4
.
Бугунги
кунда
топонимларни
тўғри
ўқишга
ёрдам
берадиган
“
Муъжам
ал
-
булдан
”
ва
XII
аср
муаллифи
Самъонийнинг
(506/1113–
562/1166) “
Китаб
ал
-
ансаб
” (“
Насл
-
насаблар
китоби
”)
қомуслари
мавжуд
.
Уларда
маълу
-
мотлар
қуйидаги
кўринишда
тақдим
этилади
.
“
Нувжакас
”
жой
номи
Самъоний
асарида
учрамаса
ҳам
,
Ё
қут
Ҳамавий
бу
номни
қуйи
-
дагича
баён
қилган
: “
ﺚﻜﺟﻮﻧ
:
ﻟﺎﺑ
نﻮﻜﺴﻟا
ﻢ
ﺛ
ﻢﻀ
ﻦ
ﻣ
ﺔ
ﺜ
ﻠ
ﺜ
ﻣ
ءﺎﺛ
ﻢ
ﺛ
فﺎﻛو
ﻢ
ﯿﺠﻟا
ﺢﺘﻓو
:
ءارو
ﺎﻣ
د
ﻼ
ﺑ
ﺮﮭﻨﻟا
.
” – “
Н
.
в
.
ж
.
к
.
с
.:
замма
(
у
),
сўнг
сукун
(
тўхташ
белгиси
)
ва
фатҳали
(
а
)
жим
(
ж
)
ва
коф
(
к
)
сўнг
учта
[
нуқта
]
ли
се
(
с
):
Моваро
-
уннаҳрдаги
шаҳар
”
5
. “
Китаб
ал
-
ансаб
”
асари
-
да
ҳам
маълумот
Ё
қут
Ҳамавий
услубида
келтирилади
. “
طﺎﺑﺎﺳ
” (
Сабат
)
топоними
:
“
ﻲ
ﻃ
ﺎﺑﺎﺴﻟا
:
ﺔ
ﻃ
ﻮﻘﻨﻤﻟا
ءﺎﺒﻟاو
،
ﺔﻠﻤﮭﻤﻟا
ﻦ
ﯿﺴﻟا
ﺢﺘﻔﺑ
ﺔﻠﻤﮭﻤﻟا
ءﺎﻄﻟا
ﺎ
ھ
ﺮﺧ
آ
ﻲﻓو
،ﻦ
ﯿﻔﻟﻻا
ﻦ
ﯿﺑ
ة
ﺪﺣاﻮﺑ
.
هﺬھ
ب
ﺔﻓوﺮﻌﻣ
ة
ﺪﻠﺑ
ﻲ
ھ
و
،
طﺎﺑﺎﺳ
ﻰ
ﻟ
إ
ﺔﺒﺴﻨﻟا
"
ءارو
ﺎﻣ
4
ﻰ
ﻣوﺮﻟا
ى
ﻮﻤ
ﺤ
ﻟا
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
تﻮﻗﺎﯾ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻮﺑا
ﻦ
ﯾﺪﻟا
بﺎﮭﺷ
ى
داﺪﻐﺒﻟا
.
ناﺪﻠﺒﻟا
ﻢ
ﺠﻌﻣ
.
–
توﺮﯿﺑ
:
،
ردﺎﺼﻟا
راد
1977
.
–
ج
.
1
.
–
ص
.
11
.
5
Ўша
асар
. –
Т
. 5. –
Б
. 309.
S H A R Q M A S H ’ A L I
24
ﺮﮭﻨﻟا
"
ﻦ
ﻣ
ﺎﺨﺳﺮﻓ
ﻦ
ﯾﺮﺸﻋ
ﻰ
ﻠﻋ
ﺔﻨﺷوﺮﺳأ
ﺪﻨﻋ
ﺪﻨﻗﺮﻤﺳ
” – “
Ал
-
С
.
а
.
б
.
а
.
т
.
й
.:
нуқталарсиз
фатҳа
-
ли
(
а
)
син
(
с
),
бир
нуқтали
бе
(
б
)
икки
алиф
(
а
)
орасида
.
Мовароуннаҳрда
,
Самарқанддан
йигирма
фарсах
масофада
Усрушанадаги
шаҳар
”
1
.
Бундай
баён
услуби
қанчалик
му
-
каммал
бўлмасин
,
афсуски
уларда
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
асарида
учрайдиган
барча
жой
номлари
кўрсатилмаган
,
жуда
бўлмаганда
,
асарнинг
ал
-
Ҳиний
амалга
оширган
танқидий
матни
учун
қабул
қилин
-
ган
шаклларида
.
Мазкур
“
Собот
”
жой
номи
-
нинг
“
Муъжам
ал
-
булдан
”
асарида
мақола
“
ُ
طﺎﺑﺎ
َ
ﺳ
ىَ
ﺮﺴﻛ
:
ﻦ
ﺋاﺪﻤﻟﺎﺑ
” – “
Сабату
Кисра
:
Мадаинда
”
деб
бошланади
2
.
Яъни
бундай
ном
Мадаинда
мавжуд
.
бу
ерда
диққатни
қаратиш
керак
бўлган
ўрин
“
طﺎﺑﺎﺳ
” – “
Сабат
”
сўзининг
охирги
маҳаллий
тилларда
учра
-
майдиган
ҳарфи
“
ط
” – “
итқи
”
дир
.
Бу
эса
,
ма
-
ҳаллий
жой
номлари
араб
ёзувида
акс
эттирилаётганида
араб
тилида
мавжуд
экви
-
валенти
мавжуд
бўлган
ҳолатда
у
каби
ёзил
-
ганини
кўрсатади
.
Бу
маҳаллий
жой
номла
-
рининг
араб
ёзувида
акс
эттирилиши
ва
ўқилиши
билан
боғлиқ
ҳолатлар
масаланинг
бир
томони
,
холос
.
Масаланинг
иккинчи
томони
,
бу
тарихий
асарларнинг
қўлёзмалари
билан
боғлиқ
. “
Ки
-
таб
масалик
ал
-
мамалик
”
матнларини
ўзаро
қиёслаш
асносида
топонимларнинг
бир
неча
хил
ёзилгани
эътиборимизни
тортди
ва
шунинг
натижасида
юзага
чиқди
.
Яъни
,
тарихий
асарлардаги
бирор
жой
номини
мазкур
қомуслар
орқали
излашдан
олдин
ўша
номнинг
тўғри
ўқилганини
аниқлашти
-
риш
керак
экан
.
Масала
тушунарли
бўлиши
учун
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
асари
,
1
ﻰ
ﻧﺎﻌﻤﺴﻟا
ﻰ
ﻤﯿﻤﺘﻟا
رﻮﺼﻨﻣ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯾﺮﻜﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺪﯿﻌﺳ
ﻮﺑا
.
بﺎﺴﻧﻻا
.
ﻰ
ﻧﺎﻤﯿﻟا
ﻰ
ﻤﻠﻌﻤﻟا
ﻰ
ﯿ
ﺤ
ﯾ
ﻦ
ﺑ
ﻦ
ﻤﺣﺮﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺢﯿ
ﺤ
ﺼﺘﺑ
.
–
ﺔ
ﺜ
ﯾﺪ
ﺤ
ﻟا
قورﺎﻔﻟا
.
–
ج
.
7
.
–
ص
.
1
.
2
ﻰ
ﻣوﺮﻟا
ى
ﻮﻤ
ﺤ
ﻟا
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
تﻮﻗﺎﯾ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻮﺑا
ﻦ
ﯾﺪﻟا
بﺎﮭﺷ
ى
داﺪﻐﺒﻟا
.
ناﺪﻠﺒﻟا
ﻢ
ﺠﻌﻣ
.
–
توﺮﯿﺑ
:
،
ردﺎﺼﻟا
راد
1977
.
–
ج
.
3
.
–
ص
.
166
.
умуман
ўша
давр
тарихий
манбалари
қўлёз
-
малари
,
учун
хос
бўлган
асосий
ҳолатларни
кўриб
чиқиш
керак
.
Биринчи
ҳолат
, “
Китаб
масалик
ал
-
мама
-
лик
”
асари
қўлёзмаларида
“
диакретик
белги
-
лар
”,
яъни
“
нуқталар
”
ҳар
доим
ҳам
қўлла
-
нилмаган
.
Мисол
учун
“
Мовароуннаҳр
”
иқлимининг
бошидаги
маълумотни
олиб
кўрайлик
.
У
асарнинг
Қ
оҳира
нашрида
қуйи
-
дагича
келган
:
ﺮﮭﻨﻟا
ءارو
ﺎ
ﻣ
ﯿﻗﺮﺷ
ﻦ
ﻣ
ﮫ
ﺑ
ﻂ
ﯿ
ﺤ
ﯿﻓ
ﺮﮭﻨﻟا
ءارو
ﺎﻣ
ﺎﻣأو
ﮫ
:
ﺮﻣﺎﻓ
ﺪﻨﮭﻟا
ض
رأ
ﻦ
ﻣ
ﻞ
ّ
ﺘﺨﻟا
ﻢ
ﺧﺎﺘﯾ
ﺎﻣو
،
ﺖﺷارو
ﻰ
ﻠﻋ
ﻂ
ﺧ
زاﺮ
ﻃ
ّ
ﺪﺣ
ﻦ
ﻣ
ﺔ
ّ
ﯿﺠﻟ
ﺰ
ﺨﻟاو
ﺔ
ّ
ﯾ
ﺰ
ﻐﻟا
د
ﻼ
ﺑ
ﮫّ
ﯿﺑﺮ
ﻏ
و
،
ﻢ
ﯿﻘﺘﺴﻣ
ﺪﻨﻜﺴﯿﺑو
بارﺎﻓ
ﻰ
ﻟ
إ
ﻰ
ﮭﺘﻨﯾ
ﻰ
ﺘﺣ
ﺲ
ﯾﻮﻘﺘﻟا
ﻰ
ﻠﻋ
اﺪﺘﻤﻣ
،
ﻰ
ﺘﺣ
،
مزراﻮﺧ
ﻰ
ﻟ
إ
ى
رﺎﺨﺑ
ﻰ
ﺣاﻮﻧو
ﺪﻨﻗﺮﻤﺳ
ﺪﻐﺳو
ﻦ
ﻣ
ﺔﯿﺠﻟ
ﺰ
ﺨﻟا
ك
ﺮﺘﻟا
ﮫّ
ﯿﻟﺎﻤﺷو
،
ﺎﮭﺗﺮﯿ
ﺤ
ﺑ
ﻰ
ﻟ
إ
ﻰ
ﮭﺘﻨﯾ
ﻏ
ﺮﻓ
ﺪﻠﺑ
ﻰ
ﺼﻗأ
،
ﻢ
ﯿﻘﺘﺴﻣ
ﻂ
ﺧ
ﻰ
ﻠﻋ
زاﺮ
ّ
ﻄﻟا
ﻰ
ﻟ
إ
ﺔﻧﺎ
ة
ﺮﯿ
ﺤ
ﺑ
ﻰ
ﻟ
إ
نﺎﺸﺧ
ﺬ
ﺑ
نﺪﻟ
ﻦ
ﻣ
نﻮ
ﺤ
ﯿﺟ
ﺮﮭﻧ
ﮫّ
ﯿﺑﻮﻨﺟو
؛
ﻢ
ﯿﻘﺘﺴﻣ
ﻂ
ﺧ
ﻰ
ﻠﻋ
مزراﻮﺧ
3
Энди
айнан
шу
маълумотни
баъзи
қўлёз
-
маларда
қандай
келганини
солиштириб
кўра
-
миз
. “
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
нинг
маъ
-
лум
энг
қадимги
нусхаси
–
Гота
нусхасидаги
(1484
Искандар
йили
/1172–73)
ҳолат
(
а
ва
б
расмларга
қаранг
)
4
.
(
а
расм
.
Юқоридаги
маълумотнинг
қўлёзмада
келган
кўриниши
).
3
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
بﺎﺘﻛ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
161
.
4
Scheicho Abu-Ishako el-Faresi vulgo el-Issthachri. Liber
climatum. Ad
similitudinem sodicis Gothani accuratissime
delineandum et lapidibus exprimendum curavit J.H. Moeller.
– Gothae: Libraria Beckeriana, 1839. – P. 112.
S H A R Q M A S H ’ A L I
25
(
б
расм
.
Матнга
қўйилмаган
нуқталар
қизил
рангда
қўйилгандан
кейинги
ҳолати
).
Суратларда
асарнинг
биринчи
сўзларида
-
ноқ
“
ﯿﻓ
ﻂ
ﯿ
ﺤ
” – “
ўраб
туради
”
сўзи
“
ﻂ ﺤ
”
шак
-
лида
, “
ﮫ
ﯿﻗﺮﺷ
” – “
унинг
шарқ
томони
”
сўзи
“
ﮫ
ﺮﺷ
”
шаклидаги
оддий
сўзлар
билан
бир
қаторда
“
ﺖﺷار
” – “
Рошт
”
жой
номи
“
ٮ
ﺳار
”
шаклида
, “
ﻞﺘﺨﻟا
” – “
ал
-
Хуттал
” “
ﻞﺘ
ﺤ
ﻟا
”
шакли
-
да
ва
кейинги
сўзларда
ҳам
нуқталарнинг
ё
қисман
,
ёки
барчаси
тушиб
қолганини
кўришимиз
мумкин
.
Ҳудди
шундай
ҳолат
асарнинг
бошқа
қадимий
–
Лейден
(589/1193
йилда
кўчирил
-
ган
),
Берлин
(
кўчирилган
санаси
589/1193)
ва
бошқа
нусхаларида
ҳам
учрайди
1
.
Бу
,
қўлёз
-
маларда
нуқталар
нафақат
жой
номларида
,
умуман
бутун
матнларда
ҳам
қўйилмаслик
одатий
ҳолат
экан
,
кўчирувчи
нуқталарни
сўзни
ўқий
олмагани
учун
тушириб
қолдирган
бўлиши
мумкин
деб
хулоса
қилмасликка
ундайди
.
Матнлардаги
бундай
ҳолат
тадқиқот
-
чининг
жой
номларини
тўғри
ўқиш
борасида
ишини
янада
қийинлаштиради
.
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
қўлёзма
матнларини
солиштиришда
аниқланган
бош
-
қа
бир
ҳолат
,
бу
кўчирувчи
томонидан
асар
-
ни
кўчириш
чоғида
йўл
қўйилган
хатолари
экани
маълум
бўлди
.
Афсуски
,
бу
энг
кўп
учрайдиган
ҳолат
.
Топонимларнинг
ёзилиши
билан
боғлиқ
кўплаб
хатоларни
умумлаш
-
тириб
қуйида
уч
ҳолатда
кўриб
чиқамиз
:
Биринчиси
,
бу
бир
қўлёзманинг
ўзида
му
-
айян
жой
номининг
бир
неча
шаклда
ёзилга
-
нидаги
хатолар
.
Мисол
тариқасида
Суғд
1
Лейден
,
Лейден
университети
,
О
r. 3101. 105
а
варақ
;
Берлин
,
Берлин
давлат
кутубхонаси
,
№
6032. 119
а
варақ
;
Истанбул
,
Сулаймония
кутубхонаси
,
№
2613, –
Б
. 127;
Истанбул
,
Сулаймония
кутубхонаси
,
№
2927, 77
а
варақ
.
водийсидаги
“
ﺶ
ﻣرﺎﺑ
” – “
Бармиш
”
дарё
номи
2
Бологна
,
Бологна
университети
нусхаси
№
3521
нусхасида
“
ﻦ
ﺴﻣﺎ
”, “
ﻦ
ﺴﻣرﺎ
”
ва
“
ﺲ
ﻣرﺎ
”
шаклларида
3
;
бугунги
Фарғона
водийсида
мавжуд
бўлган
шаҳар
номи
“
ﺲ
ﺧﺎﻜﻣﺎﺑ
” –
“
Бамакахас
”
асарнинг
Эрон
бастан
музейи
нусхасида
“
ﺲ
ﺧﺎﻤﯿﻛ
”
ва
“
ﺚﺧﺎﻜﻣﺎ
”
шаклларида
4
;
аш
-
Шаш
–
Тараз
йўлида
жойлашган
“
ﺑ
ﺮ
ﺌ
ﺪﯿﻤﺣ
”
– “
Ҳумайд
қудуғи
”
жой
номи
мазкур
Бологна
,
Бологна
университети
нусхаси
№
3521
нусхасида
“
دﺮﻜ
و
”
ва
“
دﺮﺒﻜﻨﻧ
”
шаклларида
келганини
кўрсатишимиз
мумкин
5
.
Юқорида
келтирилган
мисолларга
эъти
-
бор
қаратадиган
бўлсак
,
келтирилган
жой
номларининг
араб
ёзувида
ёзилиши
танқи
-
дий
матн
учун
қабул
қилинган
шаклга
нисбатан
яқин
эканини
кўрсатди
;
Иккинчи
ҳолат
,
бу
қатор
жой
номла
-
рининг
асарнинг
турли
нусхаларида
хилма
-
хил
,
ҳатто
ўнга
яқин
шаклда
,
ёзилиши
бўлди
.
Мисол
учун
,
шаҳар
қолдиқлари
Самарқанд
-
дан
шимоли
-
шарқдаги
Оқтепамитан
қишло
-
ғи
ёнида
жойлашган
“
ﺚﻛرﺎﺑ
” – “
Баркас
”
шаҳридир
6
.
Бу
жой
номи
“
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
матнларида
ﺖ ﻛرﺎﺑا
7
,
ﺖ ﻛرﺎﻧا
8
,
ﺚﻛرﺎﯾ
9
,
ٮ
ﻛرﺎﺑ
10
,
ﺚﻛﺮﺑا
11
,
ﻛرﺎ
ا
ﺚ
1
,
ﺐﻛرﺎﺑا
2
,
ﺖﻛاﺮﺗا
3
,
ٮ
ﻟرﺎ
ا
4
шаклларида
келган
.
2
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
بﺎﺘﻛ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
179
.
3
Abu Ishak al-Farisi al-Istakhri. Viae regnorum,
discriptio ditionis moslemicae. M.J. de Goeje. – Lugduni
Batavorum: Brill, 1967. – P 319.
4
ﻚ
ﻟﺎﻤﻣو
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
،ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
)
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ء
ﮫ
ﻤﺟﺮﺗ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.(
ﺶ
ﺷﻮﻜﺑ
:
رﺎﺸﻓا
ج
ﺮﯾا
.
،
ناﺮﮭﺗ
1961
.
–
ص
.
266
.
5
Abu Ishak al-Farisi al-Istakhri. Viae regnorum,
discriptio ditionis moslemicae. M.J. de Goeje. – Lugduni
Batavorum: Brill, 1967. – P 336.
6
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
بﺎﺘﻛ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
181
.
7
Истанбул
.
Сулаймония
кутубхонасидаги
№
2613,
156
б
варақ
ва
№
2971, 88
а
варақ
.
8
Истанбул
.
Сулаймония
кутубохонаси
№
3156, 109
а
варақ
.
9
ﻚ
ﻟﺎﻤﻣو
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
،ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
)
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ء
ﮫ
ﻤﺟﺮﺗ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.(
ﺶ
ﺷﻮﻜﺑ
:
رﺎﺸﻓا
ج
ﺮﯾا
.
،
ناﺮﮭﺗ
1961
.
–
ص
.
252
.
10
Ўша
манба
. –
Б
. 252.
11
Ўша
манба
. –
Б
. 268.
S H A R Q M A S H ’ A L I
26
Бошқа
бир
мисол
,
Самарқанд
вилояти
Каттақўрғон
шаҳридан
шимолда
жойлашган
эски
қабристон
ҳам
шу
ном
билан
атала
-
диган
“
ﺰ
ﺟﺎﻣزﻮﺑ
” – “
Бузмажаз
”
шаҳрини
кў
-
райлик
.
У
асар
нусхаларида
ﺮﺣ
ﺎﻣ
نﻮ
5
,
ﺎﻣ
رﻮﺑ
ﻰ
ﻨﺟ
6
,
ﻦ
ﺟ
ﺎﻣ
رﻮﻣ
7
,
ﺰ
ﺟﺎﻣرﻮﻣ
8
,
ﺮ ﺣﺎﻣرﻮ
9
ва
ﺮﺧﺎﻣرﻮﺑ
10
шаклларида
учрайди
.
Бундай
жой
номлари
матнларда
талайгина
.
Муайян
жой
номининг
ҳар
бир
нусхада
турлича
ёзилиши
билан
боғлиқ
бундай
ҳо
-
латни
фақатгина
кўчирувчи
томонидан
йўл
қўйилган
хато
деб
баҳолаш
мумкин
.
Бир
жой
номининг
баъзан
ўнлаб
шаклда
ёзилиши
улар
орасидан
энг
тўғри
ёзилганини
аниқлаш
масаласини
ҳам
кўтаради
.
Бу
жой
номлари
-
нинг
тўғри
ўқилишини
аниқлашдаги
мавжуд
қийинчиликлардан
яна
биридир
;
Учинчи
ҳолат
. “
Китаб
масалик
ал
-
мама
-
лик
”
матнларида
жой
номларининг
турлича
ёзилганини
юқоридаги
мисолларда
кўриб
чи
-
қилди
.
Энди
шундай
номларнинг
бошқа
та
-
рихий
манбалардан
фарқ
қилиши
билан
боғ
-
лиқ
ҳолатлардан
баъзилари
билан
танишсак
.
Амударёнинг
юқори
оқимидаги
дарё
“
نﺎﺳﺮﺑ
” “
Барсан
”
асаридаги
бошқа
жой
ном
-
лари
каби
бир
неча
хилда
ёзилган
11
. XII
аср
1
ﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
ﻚ
ﻟﺎﻤﻣو
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
،ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻢ
ﯿ
ھ
ا
)
ﻰ
ﺳرﺎﻓ
ء
ﮫ
ﻤﺟﺮﺗ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.(
ﺶ
ﺷﻮﻜﺑ
:
رﺎﺸﻓا
ج
ﺮﯾا
.
،
ناﺮﮭﺗ
1961
.
–
ص
.
258
.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 269.
3
Ўша
жойда
.
4
Scheicho Abu-Ishako el-Faresi vulgo el-Issthachri. Liber
climatum. Ad
similitudinem sodicis Gothani accuratissime
delineandum et lapidibus exprimendum curavit J.H. Moeller. –
Gothae: Libraria Beckeriana, 1839. – P. 121.
5
Abu Ishak al-Farisi al-Istakhri. Viae regnorum,
discriptio ditionis moslemicae. M.J. de Goeje. – Lugduni
Batavorum: Brill, 1967. – P 320;
Берлин
,
Берлин
давлат
кутубхонаси
,
№
6032. 132
б
варақ
.
6
Abu Ishak al-Farisi al-Istakhri. Viae regnorum,
discriptio ditionis moslemicae. M.J. de Goeje. – Lugduni
Batavorum: Brill, 1967. – P 320.
7
Ўша
манба
. –
Б
. 320.
8
Ўша
жойда
.
9
Ўша
манба
. –
Б
.
322
.
10
Ўша
манба
. –
Б
.
32
0.
11
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
بﺎﺘﻛ
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
189
.
муаллифи
Идрисийнинг
(492/1099–559/1164)
“
Нузҳат
ал
-
муштақ
фи
ихтирақ
ал
-
афақ
”
(“
Уфқларни
кезишга
муштоқнинг
саёҳати
”)
асарида
“
نﺎﺛ
”
ва
“
نﺎﺒﻠﺑ
”
шаклларида
келган
12
;
Чоч
вилоятининг
ислом
давридаги
пой
-
тахти
,
ўша
даврдаги
жойлашган
ўрни
бугун
-
ги
Шимолий
вокзал
ёнида
,
Салор
ариғининг
бўйидаги
Мингўрик
харобалари
ўрнида
ва
унинг
атрофларида
бўлган
,
Х
асрда
ривожланган
ва
гуллаб
-
яшнаган
шаҳар
13
“
ﺚﻜﻨﺑ
” – “
Бинкас
”
Истахрий
асари
матнлари
-
да
ўнга
яқин
шаклда
ёзилган
14
.
У
Самъоний
асарида
ҳам
“
ﺚ
َ
ﻜ
ْ
ﻨ
ِ
ﺑ
” – “
Бинкас
”
дейилган
.
Ушбу
жой
номи
бошқа
манбалардан
Х
асрда
яратилган
муаллифи
номаълум
“
Ҳудуд
ал
-
Олам
”
асарида
“
ﺚﻜﯿﺑ
”
шаклида
ёзилган
экан
15
.
Абу
Райҳон
Беруний
(973–1048)
маъ
-
лумотига
кўра
Бинкас
шаҳри
туркчада
Тош
-
канд
(
ﺪﻨﻜﺷﺎﺗ
),
юнончада
эса
“
тош
қалъа
”
деб
аталган
16
.
Маҳмуд
Қ
ошғарийга
(XI
аср
)
кўра
,
“
ْﻦَ
ﻛ
ْ
ﺮ
َ
ﺗ
Т
ä
рк
ä
н
–
Шош
[
Тошкент
]
нинг
исми
.
Униг
асли
ْ
ﺪ
ْ
ﻨﻛ
ْش
ﺎﺗ
Таш
канд
бўлиб
,
тошдан
қурилган
шаҳар
демакдир
”
17
.
Бинкаснинг
номи
суғдча
pyn
– “
очмоқ
”,
pn
– “
узун
”
ва
ka
θ
– “
қишлоқ
”
сўзларидан
ясалган
18
;
12
ﻰ
ﻨﺴ
ﺤ
ﻟا
ى
دﻮﻤ
ﺤ
ﻟا
ﺲ
ﯾردا
ﻦ
ﺑ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻮﺑا
ﻰ
ﺴﯾردﻻا
ﻒﯾﺮﺸﻟﺎﺑ
فوﺮﻌﻤﻟا
.
قاﺮﺘﺧا
ﻰ
ﻓ
قﺎﺘﺸﻤﻟا
ﺔ
ھﺰ
ﻧ
قﺎﻓ
ﻵ
ا
.
–
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
:
ﺘﻜﻣ
ﺔﯿﻨﯾﺪﻟا
ﺔﻓﺎﻘ
ﺜ
ﻟا
ﺔﺒ
.
–
ج
.
1
.
–
ص
.
482
.
13
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 240.
14
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
.
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
بﺎﺘﻛ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
185
.
15
Худуд
ал
-
алем
,
Рукопись
туманского
с
введением
и
указателем
В
.
Бартольда
. –
Ленинград
:
Издательство
Академии
наук
ССС
, 1930. –
С
. 48.
16
Абу
Рейхан
Бируни
.
Индия
/
Перевод
с
арабского
А
.
Б
.
Халидова
и
Ю
.
Н
.
Завадовского
.
Комментарии
В
.
Г
.
Эрмана
и
А
.
Б
.
Халидова
//
Избранные
произведения
.
Т
. II. –
Т
.:
Изд
-
во
АН
УзССР
, 1963. –
С
. 271.
17
Маҳмуд
Қ
ошғари
.
Девон
луғат
ат
-
турк
.
араб
итилидан
таржима
ва
изоҳлар
У
.
Муталлибовники
. –
Т
.:
Фан
, 1960. –
Ж
. I. –
Б
. 414.
18
Қ
аранг
:
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
.
–
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 240.
S H A R Q M A S H ’ A L I
27
Бошқа
бир
мисол
,
бугунги
кунда
Тўй
-
тепадан
шимоли
-
ғарбда
Қ
орасув
ариғининг
ўнг
қирғоғида
жойлашган
,
Кулқоратепа
ата
-
ладиган
жой
ўтмишда
“
نﺎﯾﻻﺎﺑ
” – “
Балайан
”
деб
айтилган
.
Бу
номнинг
ёзилиши
борасида
ҳам
Истахрий
асари
матнларида
аввалгиларида
бўлгани
каби
ҳолат
такрорланади
.
Бу
жой
номи
тарихий
манбалардан
“
Ҳудуд
ал
-
Олам
”-
да
“
نﺎ
ﭘ
ﻻﺎﯾ
” – “
Й
алабан
”
шаклида
келтирилган
1
бўлиб
, “
Китаб
масалик
ал
-
мамалик
”
нусхала
-
ридаги
бирорта
шаклга
мос
тушмайди
2
.
Яна
бир
мисол
“
ﮫ
ﻧﺮﺒﻛ
” – “
Кабарна
”
билан
боғлиқ
.
Бу
шаҳарнинг
харобалари
Тошкент
-
дан
25
км
шарқда
,
Янгибозор
шаҳридан
6
км
масофада
Кавардон
қишлоғининг
шимолий
чеккасида
жойлашган
.
Ривоятга
кўра
,
қа
-
димда
бу
ерда
мавжуд
бўлган
шаҳарнинг
номи
Кабарбанда
бўлган
.
Бу
ном
ҳам
“
Ҳудуд
ал
-
Олам
”
асарида
Истахрий
асаридан
фарқли
– “
ﮫ
ﯾﺮﺒﻛ
” – “
К
.
брийа
”
шаклида
келган
экан
3
.
Бу
жойнинг
этимологияси
борасида
фанда
баъзи
қарашлар
мавжуд
.
Исломдан
олдинги
Чоч
тангаларида
унинг
номи
суғдий
ҳарф
-
ларда
kprnw xw
β
– “
Кабарни
ҳукмдори
”
шаклида
ўқилган
эди
4
.
Лекин
охирги
вақтда
қўлга
киритилган
янги
маълумотлар
бу
суғ
-
дий
ёзувларнинг
мазкур
ўқилишини
тасдиқ
-
ламади
.
Унинг
номининг
келиб
чиқиши
суғд
,
араб
ёки
форс
тиллари
билан
боғлиқ
эмас
-
лиги
маълум
бўлди
.
Чунки
-
а
(-
на
)
қўшим
-
часи
бу
тилларда
ишлатилмайди
.
Демак
,
бу
ном
бошқа
бир
тилдаги
сўзлардан
ясалган
.
1
Худуд
ал
-
алем
,
Рукопись
туманского
с
введением
и
указателем
В
.
Бартольда
. –
Л
.:
Издательство
Академии
наук
ССС
, 1930. –
С
. 48.
2
Қ
аранг
:
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 253.
3
Худуд
ал
-
алем
,
Рукопись
туманского
с
введением
и
указателем
В
.
Бартольда
. –
Л
.:
Издательство
Академии
наук
ССС
, 1930. –
С
. 48.
4
Ртвеладзе
Э
.
В
.
Нумизматические
материалы
к
истории
раннесредневекового
Чача
//
Обшественные
науки
Узбекистана
. –
№
8. 1982. –
С
. 35.
Бу
ном
Ибн
ал
-
Асир
асарида
келган
Каспий
денгизидаги
“
Субурна
” (
ﮫ
ﻧﺮﺒﺳ
)
жой
номи
билан
солиштириш
мумкин
.
У
туркий
тилда
“
сув
бурни
”
маъносини
англатади
5
.
Навбатдаги
мисол
сифатида
“
ك
اﺪﻛ
” –
“
Кадак
”
ни
келтиришимиз
мумкин
6
.
Бу
жой
номи
тарихий
манбалардан
Ибн
Ҳавқалда
“
ك
ا
ﺬ
ﻛ
” – “
Казак
”
7
, “
Ҳудуд
ал
-
Олам
”
да
“
لاﺮﻛ
” –
“
К
.
рал
”
8
,
Ибн
Хўрдадбеҳда
“
لﺎﺒﻛ
” – “
Қ
убал
”
9
шаклида
келтирилган
. “
Кадок
”
суғдча
kt
– “
уй
”
ёки
kn
δ
– “
шаҳар
”
сўзидан
ясалган
10
.
Тарихий
манбалар
орасида
жой
номлари
-
нинг
ёзилиши
борасидаги
тафовутларга
охир
-
ги
мисол
сифатида
“
ﺞ
ﻨﺑرﺎﻛ
” – “
Карбанж
”
ни
кўриб
чиқсак
11
.
Мазкур
жой
номи
бошқа
қатор
тарихий
манбаларда
: “
ﺞ
ﻨﺑرﺎﻛ
” – “
Карбанж
”
Идрисийда
12
ҳам
, “
ﺞ
ﻨﺑوﺎﻛ
” – “
Кавбанж
”
Ибн
Ҳавқалда
, “
ﻚ
ﻨﺑرﺎﻛ
” – “
Карбанк
”
Муқаддасий
ва
Идрисийда
ёзилган
.
Тарихий
топонимларнинг
манбалардаги
кўринишлари
ҳақида
сўз
кетганида
бир
туркум
манбаларга
муайян
жой
номининг
параллел
икки
хил
кўриниши
ёки
вақт
ўтиши
5
Қ
аранг
:
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 246–247.
6
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
بﺎﺘﻛ
.
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
185
.
7
ﻰ
ﺒﯿﺼﻨﻟا
ﻞﻗﻮﺣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﺳﺎﻘﻟا
ﻮﺑا
.
ض
رﻻا
ة
رﻮﺻ
بﺎﺘﻛ
.
–
توﺮﯿﺑ
:
،ة
ﺎﯿ
ﺤ
ﻟا
ﺔﺒﺘﻜﻤﻟا
راد
1992
.
–
ص
.
416
.
8
Худуд
ал
-
алем
,
Рукопись
туманского
с
введением
и
указателем
В
.
Бартольда
.
–
Л
.:
Издательство
Академии
наук
ССС
, 1930. –
С
. 48.
9
ﮫ
ﺑ
ذ
ادﺮﺧ
ﻦ
ﺑا
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
ﷲ
ا
ﺪﯿﺒﻋ
ﻢ
ﺳﺎﻘﻟا
ﻮﺑا
.
ﻚ
ﻟﺎﺴﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟاو
.
–
نﺪﯿﻟ
:
،
ﻞﯾﺮﺑ
1889
.
–
ص
.
29
.
10
Қ
аранг
:
Ибн
Ҳавқал
.
Китоб
сурат
ал
-
арз
.
Мовароуннаҳр
.
Араб
тилидан
таржима
ва
изоҳлар
муаллифи
,
тарих
фанлари
доктори
,
профессор
Ш
.
С
.
Камолиддин
. –
Т
.:
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
, 2011. –
Б
. 250.
11
ى
ﺮﺨﻄﺻﻻا
ﻰ
ﺳرﺎﻔﻟا
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻦ
ﺑ
ﻢ
ﯿ
ھ
اﺮﺑا
ﻖ
ﺤ
ﺳا
ﻮﺑا
.
ﻚ
ﻟﺎﻤﻤﻟا
ﻚ
ﻟﺎﺴﻣ
بﺎﺘﻛ
.
ا
ﺪﺒﻋ
ﺮﺑﺎﺟ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﻖﯿﻘ
ﺤ
ﺗ
ﻰ
ﻨﯿ
ﺤ
ﻟا
لﺎﻌﻟ
.
–
،ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
1961
.
ص
–
189
.
12
ﻰ
ﻨﺴ
ﺤ
ﻟا
ى
دﻮﻤ
ﺤ
ﻟا
ﺲ
ﯾردا
ﻦ
ﺑ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻦ
ﺑ
ﺪﻤ
ﺤ
ﻣ
ﷲ
ا
ﺪﺒﻋ
ﻮﺑا
ﻰ
ﺴﯾردﻻا
ﻒﯾﺮﺸﻟﺎﺑ
فوﺮﻌﻤﻟا
.
قاﺮﺘﺧا
ﻰ
ﻓ
قﺎﺘﺸﻤﻟا
ﺔ
ھﺰ
ﻧ
قﺎﻓ
ﻵ
ا
.
–
ة
ﺮ
ھ
ﺎﻗ
:
ﺔﯿﻨﯾﺪﻟا
ﺔﻓﺎﻘ
ﺜ
ﻟا
ﺔﺒﺘﻜﻣ
.
–
ج
.
1
.
–
ص
.
488
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
28
билан
трансформациясига
учраган
ҳолатлари
ҳам
мавжуд
бўлганини
унутмаслик
керак
.
Биринчи
ҳолатга
Қ
арши
шаҳрининг
ўтмиш
-
даги
номлари
: “
ﺐﺸﺨﻧ
” – “
Нахшаб
”, “
ﻒﺴﻧ
” –
“
Насаф
”
ва
“
ﻰ
ﺷﺮﻗ
” – “
Қ
арши
”
яхши
мисол
бў
-
ла
олади
.
Иккинчи
ҳолатга
эса
, “
ﻟا
ﻞﺘﺨ
” – “
ал
-
Хуттал
”
ва
“
ن
ﻼ
ﺘﺧ
” – “
Хутталан
,
Хатлан
”.
Юқоридаги
таҳлилларни
умумлаштириб
,
шундай
дейиш
мумкин
:
Бугунги
кунда
тарихий
топонимларнинг
ўзбек
тилида
ўқилишида
баъзи
камчиликлар
мавжуд
;
Истахрийнинг
“
Китаб
масалик
ал
-
мама
-
лик
”
асари
матнларидаги
муайян
жой
номи
турли
шаклларда
,
хатто
нуқталарсиз
келган
бўлса
ҳам
тарихий
топонимларни
ўрганишда
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган
;
Тарихий
асарлар
нашрларига
қабул
қи
-
линган
топонимлар
шакллари
орасида
хато
ўтган
ҳолатлар
мавжуд
.
Юқоридаги
изланишлар
натижасида
фан
-
нинг
ўта
мураккаб
соҳаларидан
бўлган
тари
-
хий
топонимлар
билан
боғлиқ
тадқиқотлар
учун
тарихий
манбаларда
,
уларнинг
ҳар
бир
нусхасида
учраган
–
бир
қарашда
хатолиги
аниқ
кўриниб
турган
бўлса
ҳам
,
барча
шаклини
манбашунослик
тадқиқотларида
,
айниқса
асарларнинг
илмий
-
изоҳли
таржи
-
малари
амалга
оширилаётганида
сақлаб
қо
-
линиши
керак
,
деган
хулосага
келдик
.
ОЛИМХОН
ИБН
МУСОХОН
ТОШКАНДИЙНИНГ
“
ТАЖВИДИ
ОЛИМИЯ
”
РИСОЛАСИ
ИСМАТУЛЛАЕВ
АБДУМАННОБ
Таянч
докторант
,
Ўзбекистон
халқаро
Ислом
академияси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
ХХ
аср
бошларида
яшаган
тошкентлик
олимлардан
бири
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандийнинг
“
Олимия
”
асаридаги
тажвид
илмига
оид
янги
маълумотлар
берилган
.
Асарнинг
қўлёзма
ва
тошбосма
нусхалари
ҳамда
асар
таркиби
ҳақида
биринчи
бор
сўз
юритилган
.
Мақола
исломшуносликка
оид
билимларни
бойитишга
хизмат
қилиши
шубҳасиздир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
тажвид
,
қироат
,
Қуръон
,
рисола
,
фарз
,
туркий
.
Аннотация
.
В
этой
статье
представлена
новые
данные
о
старо
-
турецком
трактате
«
Олимия
»
о
науке
тажвид
Алимхана
ибн
Мусахана
Ташканди
,
одного
из
ташкентских
ученых
,
живших
в
начале
ХХ
века
.
В
ней
впервые
упоминаются
рукопись
и
литографии
,
а
также
состав
этого
произведения
.
Статья
,
несомненно
,
будет
способствовать
обогащению
знаний
об
исламе
.
Опорные
слова
и
выражения
:
таджвид
(
правила
чтения
Корана
),
чтение
,
Каран
,
книга
,
дазволенное
,
тюркский
.
Abstract.
This article presents a new information about the old-Turkish treatise called "Olimiya" by
science of Alimkhan ibn Musahan Tashkandi, one of the Tashkent scientists who lived in the beginning of
the 20
th
century. The manuscript and lithography and all the composition of this work was mentioned for
the first time in this article. The article will undoubtedly contribute to enriching knowledge about Islam.
Keywords and expressions:
Tajweed, Recitation Quran, Quran, brochure, obligatory, turkish.
Маълумки
,
Мовароуннаҳрдан
етишиб
чиққан
кўплаб
олимлар
араб
тили
,
фиқҳ
,
ақоид
,
тажвид
,
ҳадисшунослик
каби
ислом
динига
оид
илмларнинг
ривожига
катта
ҳис
-
са
қўшганлар
ва
ўз
ижодлари
билан
кейинги
авлодларнинг
илмий
оламини
бойитганлар
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
юқорида
келти
-
риб
ўтилган
илмларнинг
асосини
қуръоншу
-
