S H A R Q M A S H ’ A L I
28
билан
трансформациясига
учраган
ҳолатлари
ҳам
мавжуд
бўлганини
унутмаслик
керак
.
Биринчи
ҳолатга
Қ
арши
шаҳрининг
ўтмиш
-
даги
номлари
: “
ﺐﺸﺨﻧ
” – “
Нахшаб
”, “
ﻒﺴﻧ
” –
“
Насаф
”
ва
“
ﻰ
ﺷﺮﻗ
” – “
Қ
арши
”
яхши
мисол
бў
-
ла
олади
.
Иккинчи
ҳолатга
эса
, “
ﻟا
ﻞﺘﺨ
” – “
ал
-
Хуттал
”
ва
“
ن
ﻼ
ﺘﺧ
” – “
Хутталан
,
Хатлан
”.
Юқоридаги
таҳлилларни
умумлаштириб
,
шундай
дейиш
мумкин
:
Бугунги
кунда
тарихий
топонимларнинг
ўзбек
тилида
ўқилишида
баъзи
камчиликлар
мавжуд
;
Истахрийнинг
“
Китаб
масалик
ал
-
мама
-
лик
”
асари
матнларидаги
муайян
жой
номи
турли
шаклларда
,
хатто
нуқталарсиз
келган
бўлса
ҳам
тарихий
топонимларни
ўрганишда
ўз
аҳамиятини
йўқотмаган
;
Тарихий
асарлар
нашрларига
қабул
қи
-
линган
топонимлар
шакллари
орасида
хато
ўтган
ҳолатлар
мавжуд
.
Юқоридаги
изланишлар
натижасида
фан
-
нинг
ўта
мураккаб
соҳаларидан
бўлган
тари
-
хий
топонимлар
билан
боғлиқ
тадқиқотлар
учун
тарихий
манбаларда
,
уларнинг
ҳар
бир
нусхасида
учраган
–
бир
қарашда
хатолиги
аниқ
кўриниб
турган
бўлса
ҳам
,
барча
шаклини
манбашунослик
тадқиқотларида
,
айниқса
асарларнинг
илмий
-
изоҳли
таржи
-
малари
амалга
оширилаётганида
сақлаб
қо
-
линиши
керак
,
деган
хулосага
келдик
.
ОЛИМХОН
ИБН
МУСОХОН
ТОШКАНДИЙНИНГ
“
ТАЖВИДИ
ОЛИМИЯ
”
РИСОЛАСИ
ИСМАТУЛЛАЕВ
АБДУМАННОБ
Таянч
докторант
,
Ўзбекистон
халқаро
Ислом
академияси
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
ХХ
аср
бошларида
яшаган
тошкентлик
олимлардан
бири
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандийнинг
“
Олимия
”
асаридаги
тажвид
илмига
оид
янги
маълумотлар
берилган
.
Асарнинг
қўлёзма
ва
тошбосма
нусхалари
ҳамда
асар
таркиби
ҳақида
биринчи
бор
сўз
юритилган
.
Мақола
исломшуносликка
оид
билимларни
бойитишга
хизмат
қилиши
шубҳасиздир
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
тажвид
,
қироат
,
Қуръон
,
рисола
,
фарз
,
туркий
.
Аннотация
.
В
этой
статье
представлена
новые
данные
о
старо
-
турецком
трактате
«
Олимия
»
о
науке
тажвид
Алимхана
ибн
Мусахана
Ташканди
,
одного
из
ташкентских
ученых
,
живших
в
начале
ХХ
века
.
В
ней
впервые
упоминаются
рукопись
и
литографии
,
а
также
состав
этого
произведения
.
Статья
,
несомненно
,
будет
способствовать
обогащению
знаний
об
исламе
.
Опорные
слова
и
выражения
:
таджвид
(
правила
чтения
Корана
),
чтение
,
Каран
,
книга
,
дазволенное
,
тюркский
.
Abstract.
This article presents a new information about the old-Turkish treatise called "Olimiya" by
science of Alimkhan ibn Musahan Tashkandi, one of the Tashkent scientists who lived in the beginning of
the 20
th
century. The manuscript and lithography and all the composition of this work was mentioned for
the first time in this article. The article will undoubtedly contribute to enriching knowledge about Islam.
Keywords and expressions:
Tajweed, Recitation Quran, Quran, brochure, obligatory, turkish.
Маълумки
,
Мовароуннаҳрдан
етишиб
чиққан
кўплаб
олимлар
араб
тили
,
фиқҳ
,
ақоид
,
тажвид
,
ҳадисшунослик
каби
ислом
динига
оид
илмларнинг
ривожига
катта
ҳис
-
са
қўшганлар
ва
ўз
ижодлари
билан
кейинги
авлодларнинг
илмий
оламини
бойитганлар
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
юқорида
келти
-
риб
ўтилган
илмларнинг
асосини
қуръоншу
-
S H A R Q M A S H ’ A L I
29
носликка
доир
фанлар
ташкил
қилади
ва
тажвид
бу
хилдаги
илмлар
орасида
энг
ом
-
малашгани
ҳисобланади
.
Тажвид
илми
Қ
уръонни
тўғри
ўқиш
қо
-
нун
-
қоидалари
,
шарт
-
шароитларига
бағиш
-
ланган
илм
бўлиб
,
Мовароуннаҳр
қорилари
ва
ҳофизлари
ҳам
бу
соҳада
баракали
илмий
ижод
ва
фаолият
билан
машғул
бўлганлар
.
Араб
тилида
ижод
қилиб
келган
ота
-
бо
-
боларимиз
, XIX
аср
– XX
аср
бошларида
,
асосан
,
форсий
ва
туркий
тилларда
ёза
бош
-
ладилар
.
Бу
жараён
уларнинг
асарларини
оддий
халққа
ҳам
яқинлаштирди
.
Айниқса
,
ХХ
аср
бошларидаги
Марказий
Осиё
халқла
-
ридаги
миллий
уйғониш
,
жадид
маърифат
-
парварларининг
кенг
фаолияти
,
ватанпарва
-
рона
юритган
ишлари
илмнинг
барча
соҳа
-
ларидаги
асарларни
туркийлаштириш
жараёни
бошлаб
юборилди
.
Ана
шундай
тадбирлар
асосида
“
Олимия
”
рисоласи
вужудга
келди
.
Ўз
даврининг
таниқли
маърифатпарвар
-
ларидан
бири
,
тошкентлик
олим
ва
қорилар
хонадони
вакили
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
Қ
уръон
ўқиш
қоидаларига
ба
-
ғишланган
икки
қисмли
–
назмий
ва
насрий
асар
битган
.
Китоб
1903
йили
Тошкентда
“
Ильин
”
матбаасида
чоп
қилинган
бўлиб
,
унинг
титул
варағида
китоб
номи
ва
муал
-
лифи
: “
Китоби
“
Фатҳ
ат
-
тажвид
”,
таснифи
Мулла
Олим
ибн
Мусохон
,
ал
-
мусаммо
би
-
“
Олимия
” (“
Мулла
Олим
ибн
Мусохон
ёзган
,
“
Олимия
”
деб
аталган
“
Фатҳ
ат
-
тажвид
”
китоби
”)
деб
кўрсатилган
.
Демак
,
рисола
“
Олимия
”
деб
аталган
билан
унинг
асли
номи
“
Фатҳ
ат
-
тажвид
”
бўлган
.
Бироқ
,
рисо
-
ланинг
бирор
жойида
бу
ном
айтилган
эмас
.
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институти
қўлёзмалар
фон
-
дида
мазкур
асарнинг
битта
қўлёзма
нусхаси
сақланади
1
.
Мазкур
қўлёзма
нусхада
ҳам
асар
номи
“
Тажвиди
Олимия
”
деб
берилган
2
.
1
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
.
ЎзР
ФА
ШИ
,
№
11865. – 18
в
.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 01
а
.
Шунингдек
,
асарнинг
айнан
ўзида
ҳам
асар
номи
“
Олимия
”
экани
ва
унинг
назм
-
наср
қисмлардан
иборатлиги
таъкидланган
:
Ҳар
икки
назму
наср
ўлуб
марқум
,
“
Олимия
”
оти
-
ладур
мавсум
3
.
“
Олимия
”
тажвиди
айнан
Олимхон
Тош
-
кандийга
тегишли
экани
унинг
муқадди
-
масида
қуйидаги
тўртликда
ифодаланган
:
Эмди
,
айтур
бу
камтарини
аном
Ким
,
эрур
ғарқи
қулзуми
асом
.
Ибн
марҳум
қори
Мусохон
,
Оти
Олим
,
ва
лек
ҳечмадон
4
.
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
ҳақи
-
да
деярли
маълумотлар
учрамайди
.
У
ўзи
-
нинг
“
Олимия
”
номли
мазкур
асарини
1321
ҳижрий
йили
5
сафарда
ёзиб
тугатганини
ва
унинг
байтлари
190
байтдан
иборат
эканини
қайд
қилиб
ўтган
:
Соли
ҳижратдин
ўлди
ушбу
калом
,
Бир
минг
уч
юз
йигирма
бирда
тамом
.
Сафар
ойини
беш
кунида
эди
,
Бандаи
Олим
ушбу
рисола
деди
.
Жумла
абёти
бир
юз
-
у
тўқсон
,
Ушбу
аъдода
етти
бенуқсон
5
.
Ушбу
байтларда
кўрсатилган
сана
мило
-
дий
1903
йил
31
майга
тўғри
келади
.
Демак
,
муаллиф
асарни
ёзиб
тугатган
йили
уни
Тошкентдаги
“
Ильин
”
матбаасида
чоп
қил
-
диришга
улгурган
.
ЎзР
ФА
ШИ
фондида
сақланаётган
қўлёзма
эса
анча
кеч
– 1939
йил
7
июлда
китобат
қилиб
бўлинган
эди
.
Унинг
01
а
варағида
: “
Алоуддин
махзум
ўғилла
-
ридан
Мирзо
Абдуллоҳ
тоғамдан
бу
китоб
Нодирхонга
махсусдир
. “
Тажвиди
Олимия
”,
1939
йил
, 07.07.”
деган
қайд
мавжуд
.
Мазкур
қайддан
хаттот
номи
Мирзо
Абдуллоҳ
бўли
-
ши
мумкинлигини
тахмин
қилса
бўлади
.
3
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
. –
Т
.:
Ильин
, 1903. –
Б
. 2.
4
Ўша
манба
. –
Б
. 2.
5
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
.
ЎзР
ФА
ШИ
,
№
11865. –
Б
. 10
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
30
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институтида
11865
тартиб
рақами
билан
сақланаётган
“
Олимия
”
нинг
дунёда
ягона
қўлёзма
нусхаси
18
варақдан
иборат
(1
а
–18
а
).
Ўлчами
: 22,5
х
13,5
см
.
Асарнинг
манзума
қисми
ҳар
бир
саҳифада
11
сатрдан
қилиб
икки
устунда
жойлаш
-
тирилган
.
Қ
изил
рангга
бўялган
Қ
ўқон
қоғозига
кўчирилган
.
Қ
ўлёзманинг
асосий
матни
ҳошиясида
мавзуга
алоқадор
иборалар
турли
китоблар
-
дан
олиб
,
иқтибослар
келтириб
борилган
.
Уларнинг
аксари
араб
тилидаги
китоблардан
олинган
.
Бу
иқтибослар
бизга
“
Олимия
”
нинг
манбалари
ҳақида
ёққол
тасаввур
бера
олади
.
Энг
кўп
иқтибослар
“
Мулла
Али
ал
-
қори
”-
дан
олинган
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
Али
ал
-
қори
ал
-
Ҳаравий
ал
-
Маккий
(
ваф
.
1616)
томонидан
битилган
“
ал
-
Минаҳ
ал
-
фикрия
би
-
шарҳ
ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
”
номли
асар
назарда
тутилган
.
Ушбу
асар
1885
йилдан
бошлаб
Мисрда
қайта
-
қайта
нашр
қилинган
эди
.
Али
ал
-
қори
таниқли
ҳанафий
олими
,
ҳадисга
оид
“
Мирқот
ал
-
мафотиҳ
”
ва
фиқҳга
оид
“
Боб
фатҳ
ал
-
иноя
”
асарлари
билан
Мо
-
вароуннаҳр
халқлари
орасида
ҳам
шуҳрат
қозонган
эди
.
Унинг
“
Арбаъин
”
каби
асарла
-
ри
ўзбек
тилига
ҳам
ўгирилган
1
.
Али
ал
-
Қ
орининг
тажвидга
бағишланган
асари
машҳур
қироат
олими
Шамсиддин
ал
-
Жазарий
(1350–1429)
томонидан
битилган
“
ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
”
номли
манзума
-
га
шарҳ
ҳисобланади
.
Шамсиддин
ал
-
Жаза
-
рий
ўз
даврининг
энг
машҳур
қироат
олими
бўлиб
,
соҳибқирон
Амир
Темур
томонидан
Самарқандга
таклиф
қилинган
.
У
ўзининг
сара
асарларини
Мовароуннаҳрда
ёзган
эди
.
Шарафиддин
Али
Яздий
“
Зафарнома
”
да
ай
-
тишича
,
Шамсиддин
ал
-
Жазарий
Бурсада
Амир
Темур
билан
учрашган
ва
Самарқандга
1
Илоҳий
ҳадислар
/
Тўпловчилар
:
Ҳасан
Ҳусну
Ардам
ва
Алиййул
-
қорий
.
Туркчадан
Усмон
Қ
ўчқор
таржимаси
. –
Т
.:
Чўлпон
, 1994. –
Б
. 128.
келган
.
Амир
Темур
Мирзо
Улуғбек
ва
бош
-
қа
шаҳзодаларни
уйлантирганида
,
никоҳ
хутбасини
ҳурмат
сифатида
ал
-
Жазарийга
ўқитган
экан
2
.
Олимхон
Тошкандий
“
Олимия
”
асарида
Шамсиддин
ал
-
Жазарийни
мақтаб
туриб
,
унинг
тажвид
илмини
фарз
деганини
келтирган
:
Жазарий
ул
имоми
дини
ҳудо
,
Қаддасаллоҳу
руҳаҳу
абадо
.
Бўйла
дурфошлик
қилибдур
ул
,
Ахзи
тажвид
фарз
дебдур
ул
3
.
Шамсиддин
ал
-
Жазарий
ўзининг
“
ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
”
номли
манзумасида
тажвид
илмининг
фарз
эканини
қуйидаги
байтлар
билан
ифодалаган
:
،ٌ
م
ِ
زﺎ
َ
ﻟ
ٌﻢْ
ﺘ
َ
ﺣ
ِ
ﺪﯾ
ِ
ﻮ
ْ
ﺠ
ﱠ
ﺘﻟﺎ
ِ
ﺑ
ُﺬْ
ﺧ
َﺄْ
ﻟا
َ
و
َ
ﻓ
َ
ن
آْ
ﺮ
ُ
ﻘ
ْ
ﻟا
ِ
د
ﱢ
ﻮ
َ
ﺠ
ُ
ﯾ
ْﻢَ
ﻟ
ْﻦَ
ﻣ
ُﻢِ
ﺛ
آ
َ
ﻮ
ُ
ﮭ
،
ﺎ
َ
ﻟ
َﺰْ
ﻧ
َ
أ
ُﮫَ
ﻟ
ِﺈْ
ﻟا
ِﮫِ
ﺑ
ُﮫﱠ
ﻧ
َﺄِ
ﻟ
ﺎ
َ
ﻠ
َ
ﺻ
َ
و
ﺎ
َ
ﻨ
ْ
ﯿ
َ
ﻟ
ِإ
ُﮫْ
ﻨ
ِ
ﻣ
ا
َﺬَ
ﻜ
َھ
َ
و
Яъни
,
тажвидни
ўрганиб
олиш
фарз
ва
ло
-
зим
.
Кимки
Қ
уръонни
тажвид
билан
ўқимаса
,
у
гуноҳкордир
.
Чунки
,
Аллоҳ
таоло
уни
нозил
қилган
.
Шу
хилда
у
бизгача
етиб
келган
4
.
“
Ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
”
даги
мазкур
байтларни
Олимхон
Тошкандий
“
Олимия
”
асарида
қуйидагича
таржима
қилган
,
дейи
-
шимиз
мумкин
:
Илми
тажвид
фарзу
лозим
эрур
,
Ани
тарк
этса
қори
,
осим
эрур
.
Чунки
,
Қуръонни
этти
Ҳақ
инзол
,
Ани
тажвид
ила
қилиб
ирсол
5
.
Қ
уръон
етти
нафар
қорининг
қироатла
-
рига
асослангани
маълум
.
Улар
Нофеъ
ал
-
2
Шарафиддин
Али
Яздий
.
Зафарнома
/
Нашрга
тайёрлаш
,
сўзбоши
,
изоҳ
ва
кўрсаткичлар
А
.
Ўрин
-
боевники
. –
Т
.:
Фан
, 1972. –
Б
. 418
б
ва
461
б
.
3
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
. –
Т
.:
Ильин
, 1903. –
Б
. 3.
4
Шамсиддин
ал
-
Жазарий
.
Ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
.
–
Т
.:
Брейденбах
, 1898. –
Б
. 12.
5
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
. –
Т
.:
Ильин
, 1903. –
Б
. 3.
S H A R Q M A S H ’ A L I
31
Маданий
(689–785),
Ибн
Касир
ал
-
Маккий
(665–738),
Абу
Амр
ал
-
Басрий
(687–771),
Ибн
Омир
аш
-
Шомий
(630–736),
Осим
ибн
Абу
Нажуд
ал
-
Кўфий
(
ваф
. 745),
Ҳамза
ал
-
Кўфий
(699–772)
ва
Али
ал
-
Кисоий
(737–
805)
каби
олимлардир
1
.
“
Олимия
”
тажвидида
юқорида
номлари
бирма
-
бир
саналган
етти
нафар
қироат
оли
-
ми
тўғрисида
маълумот
берилар
экан
,
улар
-
нинг
ҳар
қайсинисининг
қироатида
тиловат
қилиш
жоизлиги
таъкидланади
.
Бироқ
,
булар
орасида
Имом
Осимнинг
қироатини
ҳанафий
мазҳаби
олимлари
ихтиёр
қилганлигини
кел
-
тирган
.
Аслида
,
бугунги
кунда
бутун
дунё
бўйлаб
ушбу
олимнинг
қироат
услуби
тарқа
-
ган
. “
Олимия
”
да
бу
зотнинг
услуби
қироатда
ҳанафийлик
сингари
худди
бир
мазҳаб
сифа
-
тида
шаклланиб
улгургани
қайд
қилинган
:
Е
тти
қорики
моҳиру
комил
,
Ҳукми
Қуръона
эрдилар
омил
.
Ҳар
бирининг
қироати
жоиз
,
Кимки
ахз
этса
,
ўлғуси
фоиз
.
Л
ек
,
Бу
Амри
Ҳафс
Осимдин
,
Ҳар
қироатки
қилдилар
таъйин
.
Ҳанафия
машойихи
онинг
,
Ихтиёр
эттилар
тамомининг
.
Маъхази
Осим
хўжаста
лақаб
,
Бас
,
биза
ўлди
гўё
мазҳаб
2
.
Бу
ерда
тилга
олинган
Абу
Амр
Ҳафс
ибн
Сулаймон
ал
-
Кўфий
(708–796)
Имом
Осим
-
нинг
ўгай
ўғли
бўлиб
,
унинг
қироатининг
ровийси
ҳисобланади
.
“
Олимия
”
рисоласида
умумий
кириш
қисмдан
кейин
тажвид
илмида
кўриб
чиқи
-
ладиган
асосий
қоидалар
– “
тааввуз
-
баса
-
мала
”, “
ҳарф
махражлари
”, “
ҳарф
сифатла
-
ри
”,
танвинлик
ва
сукунлик
“
нун
”, “
идғом
”,
“
иқлоб
”
ва
“
ихфо
”
қоидалари
,
шунингдек
,
идғомнинг
“
мутақорибайн
”
ва
“
мутажони
-
1
Шайх
Муҳаммад
Содиқ
Муҳаммад
Юсуф
.
Қ
уръон
илмлари
. –
Т
.:
Ҳилол
-
нашр
, 2013. –
Б
. 421–428.
2
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
. –
Т
.:
Ильин
, 1903. –
Б
. 3.
сайн
”
турлари
,
сукунлик
“
мим
”, “
мадд
”
ва
“
тафхим
”
қоидалари
,
вақф
турлари
ва
бел
-
гилари
тўғрисида
сўз
юритилган
.
Мазкур
қоидалар
тажвидга
оид
барча
рисолаларда
ўз
аксини
топган
.
Бироқ
,
улар
бу
асарда
назмий
шаклда
,
ўзига
хос
тарзда
кўриб
чиқилган
.
Рисолани
ўқиб
чиқиб
,
фикр
билдирган
ва
тақриз
ёзиб
берган
тошкентлик
уламолар
-
нинг
номлари
эса
бирма
-
бир
зикр
қилинган
3
.
Рисолани
ўқиб
ижобий
фикр
билдирган
Мулла
Мир
Аҳмад
Охунд
ал
-
муфтий
,
Миён
Фазл
Муззаммил
Маъсумий
,
Миён
Борийхон
,
Муҳаммад
Амин
,
Убайдуллоҳ
хўжа
,
Баҳодир
-
хон
махсум
,
Абдулмавлохон
,
Хожа
Абдурра
-
шид
,
Муҳаммад
Абдулқодир
аълам
,
Мулла
Абдуллоҳ
ал
-
мударрис
каби
тошкентлик
олимларнинг
номлари
учрайди
.
Улар
рисолага
юқори
баҳо
бериб
,
унинг
илм
ўрганувчилар
учун
жуда
фойдали
эканлиги
айтилган
.
Рисоланинг
кейинги
наср
қисми
нашрда
16–23-
бетларда
жойлашган
бўлиб
,
савол
-
жа
-
вобдан
иборат
.
Рисола
қуйидаги
арабча
жумлалар
билан
бошланади
:
ىِ
رﺎ
َ
ﺒ
ْ
ﻟا
ِﮫﱢ
ﺑ
َ
ر
ِ
م
َ
ﺮ
َ
ﻛ
ﻰَ
ﻟ
ِ
ا
ُ
ﺮ
ِ
ﻘ
َ
ﺘ
ْ
ﻔ
ُ
ﻤ
ْ
ﻟا
ُ
ﺪ
ْ
ﺒ
َ
ﻌ
ْ
ﻟا
ُ
لﻮ
ُ
ﻘ
َ
ﯿ
َ
ﻓ
ُ
ﺪ
ْ
ﻌ
َ
ﺑ
ﺎ
ﱠ
ﻣ
َ
ا
َ
ﺔ
َ
ﻋﻮ
ُ
ﻤ
ْ
ﺠ
َ
ﻤ
ْ
ﻟا
ِهِﺬَھ
ُ
ت
ْ
د
ﱠ
ﻮ
َ
ﺳ
ْ
ﺪ
َ
ﻗ
ىِ
رﺎ
َ
ﻘ
ْ
ﻟ
َ
ا
ْ
نﺎ
َ
ﺧ
ﻰَ
ﺳﻮ
ُ
ﻣ
ُﻦْ
ﺑا
ُﻢِ
ﻟﺎ
َ
ﻋ
َ
ﺑ
ِ
ﻮ
ْ
ﺟ
َﺄْ
ﻟا
َ
و
ِ
ﺔ
َ
ﻟ
ِ
ﻮ
ْ
ﺳ
َﺄْ
ﻟﺎ
ِ
ﺑ
ً
ﺔ
َ
ﻠ
ِ
ﻤ
َ
ﺘ
ْ
ﺸ
ُ
ﻣ
ﺎ
ً
ﻤﯿ
ِ
ﮭ
ْ
ﻔ
َ
ﺗ
َ
و
ﺎ
ً
ﻠﯿ
ِ
ﮭ
ْ
ﺴ
َ
ﺗ
ِ
ﺔ
َ
ﯿ
ِ
ﻛ
ْ
ﺮ
ﱡ
ﺘﻟا
ِ
ﺔ
ِﻦَ
ﻤ
ْ
ﺣ
ﱠ
ﺮﻟﺎ
ِ
ﺑ
ﺎ
ً
ﻨﯿ
ِ
ﻌ
َ
ﺘ
ْ
ﺴ
ُ
ﻣ
ِ
ﺔ
ﱠ
ﯿ
ِ
ﻤ
ِ
ﻟﺎ
َ
ﻌ
ْ
ﻟا
ِ
ﺔ
َ
ﻟﺎ
َ
ﺳ
ﱢ
ﺮﻟﺎ
ِ
ﺑ
ﺎ
َ
ﮭ
ُ
ﺘ
ْ
ﯿ
ﱠ
ﻤ
َ
ﺳ
َ
و
ِ
نﺎ
َ
ﯿ
ْ
ﺒ
ﱢ
ﺼﻠ
ِ
ﻟ
ُ
نﺎ
َ
ﻠ
ْ
ﻜ
ﱠ
ﺘﻟا
ِﮫْ
ﯿ
َ
ﻠ
َ
ﻋ
َ
و
“
Аммо
баъд
.
Раббисининг
карамига
муҳ
-
тож
банда
Олим
ибн
Мусохон
ал
-
қори
айта
-
ди
:
ушбу
мажмуани
туркийча
савол
-
жавобни
қамраган
ҳолда
болаларга
осон
бўлиши
ва
тушунча
ҳосил
бўлиши
учун
қораладим
.
Уни
Раҳмондан
ёрдам
сўраган
ҳолатда
“
Олимия
”
рисоласи
деб
атадим
.
Суянч
Унгадир
!”
4
.
“
Савол
”
сўзи
ўрнига
“
син
”
ҳарфи
, “
жа
-
воб
”
сўзи
ўрнига
“
жим
”
ҳарфи
қўйилган
.
“
Олимия
”
тажвиди
ўз
даврида
тажвид
фанидан
дарслик
сифатида
қўлланма
ўлароқ
нашр
қилинган
эди
.
Унинг
муаллифи
Тош
-
3
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандий
.
Олимия
. –
Т
.:
Ильин
, 1903. –
Б
. 15.
4
Ўша
манба
. –
Б
. 16.
S H A R Q M A S H ’ A L I
32
кентнинг
таниқли
қориларидан
бўлгани
ҳам
шу
хилдаги
бошқа
тажвидларга
нисбатан
оммалашганини
кўрсатади
.
Туркистон
ҳуду
-
дида
XIX
аср
охири
– XX
аср
бошларида
“
Олимия
”
га
ўхшаган
ўндан
ортиқ
тажвидлар
яратилди
.
Қ
арийб
уларнинг
барчаси
тошбосма
ва
миллий
матбааларда
кўп
нусхаларда
нашр
қилиниб
,
омма
орасига
кенг
тарқалди
.
Олимхон
ибн
Мусохон
Тошкандийнинг
тажвид
илмига
доир
“
Олимия
”
номли
асари
-
ни
илмий
тадқиқ
қилиш
жараёнида
қуйидаги
хулосаларга
келдик
:
1)
Тажвид
илми
Қ
уръонни
тўғри
ўқиш
қо
-
нун
-
қоидалари
,
шарт
-
шароитларига
бағишлан
-
ган
илм
бўлиб
,
ўз
даврининг
таниқли
маъри
-
фатпарварларидан
бири
,
тошкентлик
олим
ва
қорилар
хонадони
вакили
Олимхон
ибн
Мусо
-
хон
Тошкандий
бу
илмга
оид
“
Олимия
”
номли
,
икки
қисмли
–
назмий
ва
насрий
асар
битган
.
2)
Китоб
1903
йили
Тошкентда
Ильин
матбаасида
чоп
қилинган
бўлиб
, “
Олимия
”
деб
аталгани
билан
унинг
асли
номи
“
Фатҳ
ат
-
тажвид
”
бўлган
.
Бироқ
,
рисоланинг
титул
ва
-
роғидан
бошқа
бирор
жойида
бу
ном
айтилган
эмас
.
ЎзР
ФА
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқшунослик
институти
қўлёзмалар
фон
-
дида
мазкур
асарнинг
битта
қўлёзма
нусхаси
сақланади
.
Мазкур
қўлёзма
нусхада
ҳам
асар
номи
“
Тажвиди
Олимия
”
деб
берилган
.
3)
Қ
ўлёзманинг
асосий
матни
ҳошияси
-
да
мавзуга
алоқадор
иборалар
турли
китоб
-
лардан
олиб
,
иқтибослар
келтириб
борилган
.
Уларнинг
аксари
араб
тилидаги
китоблардан
олинган
.
Бу
иқтибослар
бизга
“
Олимия
”
нинг
манбалари
ҳақида
яққол
тасаввур
бера
олади
.
Энг
кўп
иқтибослар
“
Мулла
Али
ал
-
қори
”-
дан
олинган
.
Бундан
кўриниб
турибдики
,
Али
ал
-
қори
ал
-
Ҳаравий
ал
-
Маккий
(
ваф
.
1616)
томонидан
битилган
“
ал
-
Минаҳ
ал
-
фикрия
би
-
шарҳ
ал
-
Муқаддима
ал
-
жазария
”
номли
асар
назарда
тутилган
.
4)
“
Олимия
”
рисоласида
умумий
кириш
қисмдан
кейин
тажвид
илмида
кўриб
чиқи
-
ладиган
асосий
қоидалар
– “
тааввуз
-
басама
-
ла
”, “
ҳарф
махражлари
”, “
ҳарф
сифатлари
”,
танвинлик
ва
сукунлик
“
нун
”, “
идғом
”, “
иқ
-
лоб
”
ва
“
ихфо
”
қоидалари
,
шунингдек
,
идғомнинг
“
мутақорибайн
”
ва
“
мутажони
-
сайн
”
турлари
,
сукунлик
“
мим
”, “
мадд
”
ва
“
тафхим
”
қоидалари
,
вақф
турлари
ва
бел
-
гилари
тўғрисида
сўз
юритилган
.
Мазкур
қоидалар
тажвидга
оид
барча
рисолаларда
ўз
аксини
топган
.
Бироқ
,
улар
бу
асарда
назмий
шаклда
,
ўзига
хос
тарзда
кўриб
чиқилган
.
Асарда
“
савол
”
сўзи
ўрнига
“
син
”
ҳарфи
,
“
жавоб
”
сўзи
ўрнига
“
жим
”
ҳарфи
қўйилган
.
“
Олимия
”
рисоласи
ўз
даврида
тажвид
фанидан
дарслик
сифатида
қўлланма
ўлароқ
нашр
қилинган
эди
.
Унинг
муаллифи
Тош
-
кентнинг
таниқли
қориларидан
бўлгани
ҳам
шу
хилдаги
бошқа
тажвидларга
нисбатан
“
Олимия
”
нинг
оммалашганини
кўрсатади
.
