S H A R Q M A S H ’ A L I
33
БУХОРО
АМИРЛИГИ
ДЕВОНХОНАСИДА
ФОЙДАЛАНИЛГАН
ФИЛИГРАН
ҚОҒОЗЛАР
КЛИЧЕВ
ОЙБЕК
PhD,
БухДУ
Аннотация
:
Мазкур
мақола
XIX
охири
XX
аср
бошларида
Бухоро
амирлиги
девонхонасида
фойдаланилган
филигран
қоғозлар
ва
уларнинг
ўзига
хос
жиҳатларини
тадқиқ
этишга
бағишланади
.
Филигран
қоғозларни
ўрганишда
уларни
гуруҳларга
ажратиш
зарурлиги
ҳам
мақолада
таъкидланади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Бухоро
амирлиги
,
қўшбеги
,
филигран
,
П
.
В
.
Сергеев
,
герб
,
ёзишма
,
архив
,
"
Мир
Иброҳимий
",
фабрика
.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
изучению
филигранных
бумаг
и
их
свойств
,
исполь
-
зованных
в
канцелярии
Бухарского
эмирата
в
конце
XIX –
начала
XX
вв
.
В
статье
указывается
необходимость
деления
филигранных
бумаг
на
группы
в
процессе
их
изучения
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Бухарский
эмират
,
кошбеги
,
филигран
,
П
.
В
.
Сергеев
,
герб
,
переписки
,
архив
, «
Мир
Ибрахими
»,
фабрика
.
Abstract.
This article is devoted to the study of filigree papers and their properties used in the office of
Bukhara Amirate in the end of XIX and at the beginning of XX centuries. the necessity of grouping filigree
papers is revealed in the article.
Keywords and expressions:
Bukhara emirate, qoshbegi, filigran, P.V.Sergeeva, arms, correspondences,
archive, “Mir Ibrohimi”, factory.
XIX
аср
охири
– XX
аср
бошларида
Бу
-
хоро
амирлиги
девонхонаси
мактуб
ва
рас
-
мий
ҳужжатлари
асосан
фабрика
қоғозлари
-
дан
тайёрланган
.
Бухоро
амирлиги
ва
Россия
империяси
ҳукумати
вакиллари
ўртасида
ёзишмалар
ҳам
бевосита
мазкур
турдаги
қо
-
ғозларда
олиб
борилган
эди
.
Ё
зишмаларида
фойдаланилган
қоғозлар
ўзида
қаерда
,
қачон
,
ким
томонидан
ва
қан
-
дай
турга
мансублигини
билдирувчи
махсус
белгилардан
ташкил
топган
.
Қ
оғоз
ишлаб
чиқарилган
фабриканинг
махсус
белгиси
де
-
ганда
,
мавжуд
қоғоз
маҳсулотида
уни
ишлаб
чиқарган
жой
,
шахс
,
йил
,
қоғоз
турининг
белгиси
каби
филигран
(
сув
белгилар
)
ва
штемпеллар
тушунилади
.
Х
I
Х
аср
охири
–
ХХ
аср
бошларига
қадар
жаҳон
ва
Россия
фабрикаларида
тайёрланган
қоғозлар
ёруғликка
тутилганда
,
уларда
чи
-
зиқлар
,
сўзлар
,
ҳарфлар
,
рақамлар
,
гуллар
,
ҳайвонлар
ва
турли
буюмларнинг
тасвирини
кўришимиз
мумкин
.
Ушбу
ярим
кўринувчи
белгилар
Х
VII–
Х
I
Х
асрларда
“
тамға
”
деб
аталган
.
Аммо
илмий
адабиётларда
улар
филигран
ёки
сув
белги
-
лари
деб
юритилади
.
Дастлабки
,
филигран
қо
-
ғозларини
тайёрлаш
Х
III
асрнинг
сўнги
чора
-
гида
Италия
қоғоз
ишлаб
чиқариш
маркази
ҳисобланган
Фабрианода
амалга
оширилган
.
Филигранларда
иш
қуроллари
,
хўжалик
буюм
-
лари
,
сиёсий
шахсларнинг
тасвирлари
ва
уларнинг
герблари
ҳам
ўз
аксини
топган
1
.
Филигран
қоғоз
–
қоғоз
олиш
мослама
-
сидаги
ингичка
тўрларда
ипак
ёки
ингичка
сим
ёрдамида
махсус
ҳарф
,
белги
,
сўз
ёки
расм
шаклида
тўқилган
.
Шундан
сўнг
,
қоғоз
қоришмаси
шу
тўқима
ипак
ва
симларга
алоҳида
қалинликда
жойлашган
.
Ушбу
мах
-
сус
тасвирлар
қоғоз
олиш
мосламасида
бир
йил
муддат
ичида
яроқсиз
ҳолатга
келган
ва
уста
унга
қайтадан
шу
тасвир
туширишга
ҳаракат
қилган
.
Бу
ҳол
қоғозларнинг
қайси
ҳудудда
ва
қандай
тасвирли
филигранларга
1
Малкин
И
.
Т
.
История
бумаги
. –
М
.:
Издательство
АН
СССР
, 1940. – C. 130.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
эга
бўлишини
аниқлашга
ёрдам
беради
1
.
Дастлабки
,
филигранлар
жуда
қўпол
ҳолатда
ишланган
бўлиб
,
вақт
ўтиши
билан
бу
фаолият
ҳам
саньат
даражасига
кўтарил
-
ганлигини
кўришимиз
мумкин
.
Ўрта
Осиёда
,
хусусан
,
Х
VI
асрнинг
бирин
-
чи
ярмида
Самарқандда
уста
Мир
Иброҳим
томонидан
тайёрланган
қоғоз
“
Мир
-
Иброҳи
-
мий
”
деб
аталган
.
Бу
қоғоз
тури
ҳам
ўзида
24
х
24
диаметрли
ҳалқалар
кўринишидаги
сув
белгилари
мавжудлиги
билан
фарқланади
.
Россия
мануфактура
ва
фабрикаларида
ишлаб
чиқилган
қоғозларда
ҳам
махсус
бел
-
гилар
қўйилган
.
Улар
ҳарфлар
,
сўзлар
,
тас
-
вирлар
,
рақамлардан
иборат
бўлган
.
З
.
В
.
Участкинанинг
тадқиқотларида
Рос
-
сия
қоғозларидаги
дастлабки
филигранлар
Санкт
-
Петербург
қоғоз
тегирмонларида
Ад
-
миралтейс
герби
ҳисобланган
“
лангар
”
тас
-
вири
шаклида
эканлиги
таъкидланади
.
Рос
-
сияда
қоғоз
тайёрловчи
мануфактуралар
ўз
маҳсулотларини
бозорда
сотишдан
олдин
1
Масалан
,
Европадаги
қоғоз
ишлаб
чиқарган
ҳар
бир
давлат
ўзига
хос
филигранларга
эга
бўлган
.
Агар
Италия
қоғозларида
,
асосан
,
қўлқоп
,
ҳалқа
,
арбалет
,
қайчи
,
нарвон
,
устун
каби
предметлар
,
шунингдек
,
ҳўкиз
кал
-
ласи
,
аждар
,
қанотидан
ўқ
еган
қуш
,
қозиққа
боғланган
от
каби
ҳайвон
ҳамда
папа
тасвири
,
қўлида
хоч
ушлаб
турган
фаришта
каби
тасвирлар
мавжуд
бўлса
,
Франция
қоғозларида
Труа
,
Париж
каби
шаҳар
герблари
,
делфин
,
ит
каби
ҳайвон
,
лилия
гули
билан
безатилган
Ф
ҳарфи
туширилган
қалқон
ва
икки
калит
белгилари
тасвир
-
ланган
.
Шу
билан
бирга
,
Швейдин
,
Эбербах
,
Эберштат
-
де
шаҳри
герблари
ҳисобланган
чўчқа
расми
,
бургут
,
айиқ
тасвири
,
Германия
қоғозлари
учун
болта
,
Польша
қоғозлари
учун
эса
лилия
ва
олти
қиррали
хоч
хос
бўлса
,
Голландия
қоғозларига
голланд
шаҳарлари
,
хусусан
,
D’Pap’ Moole
деган
ёзув
ҳамда
тегирмон
расмидан
иборат
Амстердам
шаҳри
гербининг
акси
туширилган
.
Шуни
алоҳида
таькидлаш
керакки
,
баьзи
бир
филигран
тасвирлар
бир
неча
давлатда
фойдаланилган
.
Буни
қоғоз
ишлаб
чиқариш
технологиясининг
бир
давлатдан
иккинчи
давлатга
ўтиши
билан
боғлаш
мумкин
.
Қаранг
:
Л
ихачёв
Н
.
П
.
Бумага
и
древнейшия
бумажныя
мельницы
в
Московском
государстве
//
Записки
императорскаго
Русскаго
археологическаго
об
щ
ества
.
Т
.V.
Новая
история
. –
Санкт
-
Петербург
:
Типография
Императорской
Академии
Наук
, 1892. –
С
. 237–329.
уларда
махсус
товар
белгиси
аксини
туши
-
риш
кераклиги
хусусида
тегишли
қарорлар
қабул
қилинган
.
Жумладан
, 1744
йил
Россия
бозорларида
рус
товарларини
бошқа
мамла
-
кат
товарларидан
ажратиб
олиш
мақсадида
қоғозларни
муҳрлаш
тўғрисида
қарор
қабул
қилинади
. 1778
йил
18
октябрда
эса
Россия
-
даги
қоғоз
ишлаб
чиқарувчи
мануфактуралар
учун
махсус
қонун
қабул
қилинган
.
Унда
қоғоз
фабрикантлари
сув
белгисига
эга
қо
-
ғозларни
тайёрлаш
,
қоғозда
ишлаб
чиқарил
-
ган
ҳудуд
номи
ва
муассаса
раҳбарининг
исми
мазмунини
берувчи
бош
ҳарфларни
акс
эттириши
ва
қоғоз
ишлаб
чиқарилган
сана
белгисини
жойлаштиришлари
кераклиги
белгиланган
эди
2
.
Ушбу
ҳолат
натижасида
бозорларда
қоғоз
танланган
ёки
сотиб
олинган
вақтда
харидор
учун
қоғоз
қаерда
,
ким
томонидан
ва
қачон
ишлаб
чиқарилганлигини
аниқлай
олиш
им
-
конини
берган
.
Бу
тартибнинг
назорати
Россия
мануфактура
коллегияси
назорати
доирасига
киритилган
.
Улар
эса
,
ўз
навбатида
,
мануфак
-
тура
эгалари
томонидан
ҳар
олти
ойда
юбо
-
рилган
қоғоз
намуналари
,
асосида
таққослаш
имкониятига
эга
бўлишган
.
Тарихий
манба
-
ларни
ўрганиш
натижасида
Россияда
дастлаб
,
13
та
мануфактурада
ушбу
фаолият
олиб
борилганлигини
кўришимиз
мумкин
3
.
Тадқиқот
жараёнида
Х
I
Х
асрнинг
иккин
-
чи
ярми
–
ХХ
аср
бошларида
Россия
импе
-
рияси
ва
амирлик
ҳукумати
ўртасида
олиб
борилган
ёзишмаларида
филигран
белгилари
мавжуд
қоғозлардан
фойдаланилганлиги
аниқланди
.
Ушбу
ёзишмаларда
фойдаланил
-
ган
филигран
қоғозларни
қуйидаги
уч
гуруҳ
-
га
ажратиш
мумкин
.
1.
гуруҳ
сўзлар
ҳамда
тасвирлардан
ибо
-
рат
филигран
қоғозлар
;
2
Участкина
З
.
В
.
Развитие
бумажного
производства
в
России
. –
М
.:
Издательство
Лесная
промышленность
,
1972. – C. 223–224.
3
Бахтияров
А
.
История
бумажного
листа
(
историко
-
технический
очерк
). –
М
.:
Народное
образование
,
1905. –
С
. 20.
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
2.
гуруҳ
сўзлар
,
тасвирлар
ҳамда
рақам
-
лардан
ташкил
топган
филигран
қоғозлар
;
3.
гуруҳ
фақат
сўзлардан
иборат
филиг
-
ран
қоғозлар
.
Ё
зишмаларда
фойдаланилган
қоғозлар
ора
сида
Россия
фабрикаларида
тайёрланиб
,
ишлаб
чиқарилган
,
ҳудуди
ва
фабрикаси
номини
англатувчи
сўзлар
ҳамда
махсус
бел
-
ги
яъни
фабрика
эмблемаси
акси
туширилган
филигран
қоғозлар
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Ушбу
турга
П
.
В
.
Сергеева
,
Довру
-
шевская
каби
фабрикаларда
тайёрланган
филигран
қоғозларни
киритишимиз
мумкин
.
Россия
империясининг
Бухородаги
элчи
-
хонаси
ҳисобланган
сиёсий
агентлигининг
амирлик
ҳукумати
вакиллари
билан
олиб
борган
ҳамда
иккала
муассаса
девонхона
-
ларида
,
асосан
,
Россия
империясининг
Пенза
шаҳрида
фаолият
юритган
П
.
В
.
Сергеева
фабрикасида
ишлаб
чиқарилган
қоғозлардан
фойдаланишган
1
.
Ўзаро
ёзишмаларнинг
таҳ
-
лили
бу
фабрика
қоғозлари
ўзига
хос
филиг
-
ранга
эга
эканлигини
кўрсатди
.
У
Товари
-
щество
П
.
В
.
Сергеева
каби
қоғоз
фабрика
-
си
,
Пенза
–
фабрика
жойлашган
шаҳар
номларини
англатувчи
сўзлар
ҳамда
махсус
фабрика
эмблемаси
(
глобус
устида
хат
та
-
шувчи
одам
)
тасвиридан
ташкил
топган
.
Ушбу
филигран
жуда
кўп
учрайдиган
филиг
-
ран
ҳисобланиб
,
асосан
45,5
х
35,5
см
дан
иборат
қоғоз
бичимида
бир
тасвирнинг
жой
-
лашган
ҳолатида
учрайди
.
Архив
ҳужжатларнинг
таҳлили
натижа
-
сида
П
.
В
.
Сергеев
фабрикасида
тайёрланган
қоғозларнинг
ўртача
(
стандарт
)
бичими
45,5
х
35,5
см
ни
ташкил
этилиши
инобатга
олиб
иш
юритиш
ҳолларида
эса
ушбу
бичим
-
даги
қоғоз
тенг
ярмида
икки
қисмга
ажрати
-
1
Ушбу
фабрика
1850
йилда
савдогар
П
.
В
.
Сергеев
то
-
монидан
Сур
дарёси
соҳилида
ташкил
этилган
. 1859
йилда
фабрикада
50
минг
даста
қоғоз
ишлаб
чиқарилган
.
Фабрикада
дастлаб
матолардан
, 1910
йилда
эса
целлю
-
лоза
асосида
қоғоз
тайёрланган
.
Қаранг
:
Участкина
З
.
В
.
Развитие
бумажного
производства
в
России
. –
М
.:
Издательство
Лесная
промышленность
, 1972. – C. 113.
либ
натижада
35
х
22
бичимдаги
икки
қоғоз
-
ларга
бўлинганлиги
аниқланди
.
Бунинг
нати
-
жаси
бу
каби
бичимга
эга
қоғозда
филигран
тўлиқ
тасвирланмаслик
ҳолатига
олиб
келган
.
Яъни
бу
бичимдаги
қоғозларда
қоғоз
фабрикаси
махсус
белгиларининг
бир
қисми
акс
этганлигини
англатади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
давлат
архивида
сақланиб
келинаётган
Бухоро
қўшбе
-
гиси
девонхона
ҳужжатлари
орасида
Добру
-
шевская
Фабрика
деган
сўзлардан
иборат
қоғоз
намуналарини
ҳам
учратишимиз
мум
-
кин
.
Ушбу
филигран
қоғоздаги
ёзув
қоғоз
иш
-
лаб
чиқарилган
фабрика
номини
англатади
2
.
Шу
билан
бирга
,
тадқиқот
жараёнида
RHBINISCH BANK POST
,
BEST WRITING,
ERIN
GO
BRANCH
Genuuetrishkinen
WM.H.Ward
&
Co Belfast
ва
KYMMENE
каби
ёзувлар
акс
этган
филигран
қоғоз
намуна
-
лари
мавжудлиги
ҳам
маълум
бўлди
.
Ушбу
гуруҳга
мансуб
филигран
қоғозларда
,
асосан
,
қоғоз
фабрикаларининг
эмблемалари
сифа
-
тида
қабул
қилинган
–
айиқ
ҳамда
қалъа
биноси
тасвири
акс
этилган
қалқон
ва
бир
қатор
чизиқлардан
иборат
тожли
қалқон
,
қи
-
лич
устида
икки
оёғида
тик
турган
ҳамда
бир
панжасида
қилич
кўтариб
турган
шер
тасви
-
ри
акс
эттирилган
.
Х
I
Х
аср
охири
–
ХХ
аср
бошларига
оид
ҳукуматлараро
ёзишмаларни
тадқиқ
этиш
жараёнида
ҳам
сиёсий
агентлик
ҳам
амирлик
қўшбеги
девонхоналарида
тасвирлардан
,
сўз
-
лардан
ҳамда
рақамлардан
ташкил
топган
филигран
қоғозлардан
фойдаланилганлиги
маълум
бўлди
.
Ушбу
турдаги
филигран
қо
-
ғозлар
,
асосан
,
Россия
империясининг
расмий
герби
сифатида
қабул
қилинган
ва
панжала
-
рида
давлат
рамзлари
ҳисобланган
скипитер
ва
держава
каби
предметларни
ушлаган
икки
кичик
ва
бир
катта
тожли
икки
бошли
бургут
тасвиридан
иборат
.
Ё
зишмаларда
фойдаланил
-
2
Ушбу
фабрикани
ташкил
этиш
тўғрисидаги
тегишли
кўрсатма
граф
И
.
Ф
.
Паскеевич
томонидан
1849
йилда
берилган
.
Аммо
фабрика
унинг
ворислари
томонидан
1872
йилда
ишга
туширилган
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
36
ган
ушбу
тасвирга
эга
филигран
қоғозларнинг
ҳам
бир
неча
хили
аниқланди
.
а
)
фақат
панжаларида
давлат
рамзлари
ҳисобланган
скипитер
ва
держава
каби
пред
-
метларни
ушлаган
икки
кичик
ва
бир
катта
тожли
икки
бошли
бургут
тасвирли
;
б
)
панжаларида
давлат
рамзлари
ҳисоблан
-
ган
скипитер
ва
держава
каби
предметларни
ушлаган
икки
кичик
ва
бир
катта
тожли
икки
бошли
бургут
ҳамда
PAPIER A LETTRES
GLORIA
сўзлари
акси
туширилган
тасвирли
;
в
)
панжаларида
давлат
рамзлари
ҳисоблан
-
ган
скипитер
ва
держава
каби
предметларни
ушлаган
икки
кичик
ва
бир
катта
тожли
икки
бошли
бургут
1870–1882
каби
рақамлар
ҳамда
Two Eagles Mill va Four Eagles Mill
ёзувлари
ҳамда
тасвирлардан
иборат
г
)
панжаларида
давлат
рамзлари
ҳисоб
-
ланган
скипитер
ва
держава
каби
предмет
-
ларни
ушлаган
икки
кичик
ва
бир
катта
тожли
икки
бошли
бургут
ҳамда
1882–1896
каби
рақамлардан
иборат
тасвир
.
Ушбу
гуруҳларга
мансуб
филигран
тас
-
вирларни
таҳлил
этиш
натижасида
қуйидаги
фикрларни
билдириш
мумкин
:
1.
Бу
каби
филигранлар
Россия
империяси
давлат
гербининг
ўзи
ёки
сўз
ва
рақамлар
билан
биргаликдаги
тасвиридан
иборат
бўлган
.
2.
Филигран
тасвирдаги
тўрт
хонали
сонлар
қоғозларнинг
ишлаб
чиқиш
даврини
англатади
.
3.
Тасвир
остида
акс
эттирилган
ҳарф
-
(
литер
)
лар
гарчи
лотин
графикасида
ёзилган
бўлса
-
да
,
тасвир
ва
ундаги
элементлар
(
скипитер
ва
держава
)
ушбу
филигран
Рос
-
сия
фабрика
қоғозларига
тааллуқлилигини
ҳамда
қоғоз
савдоси
жараёнида
махсус
қоғоз
тури
сифатида
фарқланишини
таъминлаш
мақсадида
тайёрланганлигини
кўрсатади
.
4.
Россия
империяси
,
Туркистон
генерал
-
губернаторлиги
,
Хива
хонлиги
,
қолаверса
,
Бухоро
амирлиги
девонхоналари
фойдалан
-
ган
ушбу
филигран
қоғозлардаги
маълумот
-
лар
тарихий
манбанинг
қайси
қоғоз
ва
даврга
тааллуқлилигини
аниқлашда
ёрдам
беради
.
Россия
империяси
гербининг
филигран
тасвирли
–
гербли
фиригран
қоғозлар
тайёр
-
лаш
тажрибаси
нафақат
ушбу
давлатда
,
бал
-
ки
шу
даврда
қоғоз
ишлаб
чиқарилган
бошқа
давлатда
ҳам
мавжуд
бўлган
.
Буни
Америка
Қ
ўшма
Штатлари
герби
тасвири
туширилган
филигран
қоғозидан
ҳам
кўриш
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
давлат
архивидаги
И
-3
фонддаги
А
Қ
Шнинг
Моск
-
вадаги
генерал
консули
расмий
мактубининг
таҳлили
ушбу
мактуб
махсус
А
Қ
Ш
герби
акси
туширилган
филигран
қоғозда
ёзилган
-
лигини
кўрсатди
.
Тадқиқот
жараёнида
Россия
фабрикала
-
рида
тайёрланган
уч
шер
тасвирли
қалқон
,
қалқон
устида
кийик
боши
,
остида
1910
ра
-
қамлари
тасвирли
филигран
қоғозлар
ҳам
мавжудлиги
аниқланди
.
Ушбу
икки
варақли
қоғоз
тўлиқ
бичимда
43,5
х
34
см
ни
ташкил
этади
.
Бу
типография
типидаги
икки
(
араб
ва
рус
)
графикасида
ёзилган
филигранли
бланк
қоғози
ҳисобланади
.
Бухоро
амири
ҳамда
сиёсий
агентлиги
муҳрлари
билан
тасдиқ
-
ланган
бу
ҳужжат
“
Бухоро
амирлигининг
ол
-
тин
юлдуз
”
орденини
тақдим
этишда
Амир
Олимхон
фармони
учун
махсус
тайёрланган
1
.
Ўзбекистон
Республикаси
Марказий
дав
-
лат
архивида
сақланаётган
Бухородаги
рус
сиёсий
агентлиги
ҳамда
амирлик
қўшбегиси
девонхона
йиғма
жилдларини
тадқиқ
этиш
шуни
кўрсатдики
,
ушбу
иккала
муассаса
ўртасида
олиб
борилган
ёзишмаларда
фақат
сўзлардан
иборат
филигран
қоғозлардан
фойдаланилган
.
Ушбу
қоғозларда
Original
Marran Paper, Original Turkey Mill Kent
Ҳам
-
да
Original Legat Mills
каби
лотин
графика
-
сидаги
сўзлар
ўз
аксини
топган
.
Бу
каби
ёзувлари
мавжуд
филигран
қоғозлар
Бухоро
амирлиги
ҳудудига
қўшни
мамлакатлар
,
асосан
,
Афғонистон
,
Эрон
,
Ҳиндистон
ва
Туркия
мамлакатларидан
олиб
келинган
2
.
1
ЎзР
МДА
Р
-1591-
фонд
, 1 -
рўйхат
, 3-
иш
, 1-
варақ
.
2
ЎзР
МДА
И
-3-
фонд
, 1-
рўйхат
, 31-
иш
, 161-
варақ
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
Архив
ҳужжатларининг
таҳлили
1910
йилда
кейинги
даврда
Original Legat Mills
ёзувли
ва
филигранли
қоғозлар
Бухородаги
рус
сиёсий
агентлиги
,
Туркистон
генерал
-
губернаторлиги
ҳузуридаги
дипломатик
амалдорларнинг
махсус
бланкаларини
тайёр
-
лашда
фойдаланилганлиги
кўрсатди
.
Бу
ўз
навбатида
Россия
Ташқи
ишлар
вазирлиги
тизимига
кирувчи
муассасаларнинг
расмий
бланклари
вақт
-
вақти
билан
бир
турдаги
қоғозда
тайёрланганлиги
англатади
.
Эътиборли
томони
шундаки
,
Ўрта
Осиё
минтақасида
Х
I
Х
аср
охири
ва
ХХ
аср
бош
-
ларида
фойдаланилган
ҳамда
хорижий
мам
-
лакатларда
тайёрланган
қоғоз
намуналари
ҳам
мавжуд
.
Биз
ўз
тадқиқотимиз
жараёнида
Ori-
ginal Legat Mills
.
Ҳарф
(
литер
)
ли
филигран
қо
-
ғозларни
икки
ўринда
учратдик
.
Улар
ҳарфлар
ва
қоғознинг
бичими
жиҳатидан
фарқланди
.
Лекин
архив
ҳужжатларини
таҳлил
этиш
жараёнида
йирик
бичимга
эга
ҳарфлардан
иборат
ORIGINAL LEGAT MILLS
филигран
қоғознинг
тўлиқ
бичими
мавжудлиги
аниқ
-
ланди
.
Агар
фақат
ҳарфлардан
иборат
ва
бир
варақдан
иборат
қоғоз
21,5
х
27,5
см
ёки
35,5
х
22
см
дан
иборат
бўлса
,
ушбу
қоғознинг
икки
варақли
тўлиқ
бичими
27,5(
б
)
х
43
см
ни
ташкил
этади
1
.
Тўлиқ
икки
варақ
ҳолатидаги
қоғознинг
чап
томон
варағида
ORIGINAL
LEGAT MILLS
каби
сўзлар
,
варақнинг
ўнг
томонида
эса
махсус
тасвир
мавжудлигини
кўришимиз
мумкин
.
Бу
ҳол
қоғозлардаги
мав
-
жуд
филигран
тасвирларни
аниқлашда
манба
-
шуносдан
алоҳида
синчковликни
талаб
этади
.
Шу
билан
боғлиқ
яна
бир
ҳолат
мав
-
жудки
,
унга
алоҳида
эътибор
бермоқ
лозим
.
Яъни
қоғозда
филигран
тасвири
ёки
ҳарф
(
литер
)
и
тўлиқ
акс
эттирилмаган
бўлса
,
унда
тадқиқотчи
манба
ёзилган
даврда
фойдала
-
нилган
филигран
қоғозларни
ўзаро
таққос
-
лаши
даркор
.
Шундан
кейингина
ёзма
ман
-
банинг
аниқ
қайси
филигран
қоғозда
ёзил
-
ганлиги
маълум
бўлади
.
1
ЎзР
МДА
И
-3-
фонд
, 1-
рўйхат
, 243-
иш
, 54–55-
варақ
Юқорида
баён
этилган
фикрлардан
келиб
чиқиб
,
шуни
таъкидлаш
жоизки
:
1. XIX
аср
иккинчи
ярми
ва
XX
аср
бошларида
Ўрта
Осиё
ҳудудидаги
деярли
барча
девонхоналарда
фабрикада
тайёрлан
-
ган
қоғозлардан
фойдаланилганлигини
қайд
этиш
мумкин
.
2.
Мазкур
давр
тарихини
ўзида
жамлаган
ушбу
манбалар
ёзилган
қоғозларни
ўргани
-
лиши
ва
уларнинг
ўзаро
фарқлаш
усуллари
-
ни
ишлаб
чиқиш
,
қўлёзмаларнинг
ташқи
таҳлилини
амалга
ошириш
жараёнида
манба
-
шунос
олимлар
фаолиятини
енгиллашти
-
ришга
хизмат
қилади
.
