S H A R Q M A S H ’ A L I
80
ØÀУ ÔÀËÑÀÔÀÑÈ
ФРИДРИХ
НИ
Ц
ШЕНИНГ
БУДДАВИЙЛИККА
МУНОСАБАТИ
РУЗМАТОВА
ГУЛНОЗ
Фалсафа
фанлари
доктори
,
профессор
,
Мирзо
Улуғбек
номидаги
ЎзМУ
Аннотация
.
Мақолада
Ницшенинг
буддавийликда
устунликни
кўргани
,
буддизмда
қадриятларни
қайта
баҳолаш
масаласига
бўлган
муносабати
ўрганилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
буддавийлик
,
христианлик
,
инсонийлик
, “
қуллар
ахлоқи
”, “
ҳукмдорлар
ахлоқи
”,
Зардўшт
,
аъло
одам
, “
ҳаёт
фалсафаси
”,
нигилизм
.
Аннотация
.
В
статье
рассматривается
видение
Ницше
преимущества
буддизма
и
его
отношение
опыту
переоценки
ценностей
в
буддизме
.
Опорные
слова
и
выражения
:
буддизм
,
христианство
,
человечность
, “
мораль
рабов
” “
мораль
господ
”,
Заратустра
,
сверхчеловек
, “
философия
жизни
”,
нигилизм
.
Abstract.
The article considers Nietzsche’s vision of superiority in Buddhism and his attitude to the
reassessing of values in Buddhism.
Keywords and expressions:
buddhism, christianity, humanity, “slave morality”, “master morality”,
Zarathustra, overman, “philosophy of life”, nihilism.
Фридрих
Ницше
(1844–1900
йиллар
)
шах
-
сияти
доимо
ўзига
оҳанграбодек
жалб
қила
-
диган
мутафаккирлар
сирасига
киради
.
Унинг
инсон
, “
аъло
одам
”,
ахлоқийлик
ва
ах
-
лоқсизлик
,
дин
,
Шарқ
дунёқарашига
муноса
-
бати
ўзига
хос
.
Умуман
олганда
,
Фридрих
Ницше
Шарқ
фалсафаси
билан
махсус
шу
-
ғулланмаган
бўлса
ҳам
,
лекин
у
“
Дажжол
”
асарида
буддавийлик
ҳақида
фикр
юритади
.
Бу
христианлик
масаласи
туфайли
содир
бўлади
.
Файласуф
икки
динни
қиёсий
ўрга
-
ниб
,
буддавийлик
ҳақида
ижобий
фикр
бил
-
диради
.
Бунинг
ўзига
хос
сабаблари
мавжуд
.
Ницшенинг
ҳаётдан
олган
сабоғи
соғлом
-
лаштиришдан
иборат
эди
,
лекин
буддавий
-
лик
бундан
мустасно
бўлмаган
.
Ницшенинг
мақсади
“
ҳамма
азоб
келтирувчи
жараёнлар
-
га
нисбатан
исён
бўлган
”,
бунга
“
Рихард
Вагнер
,
Артур
Шопенгауэр
ва
ҳозирдаги
“
инсоният
”
1
кирган
2
.
1
“
Инсоният
”
деганда
,
Ницше
христианча
ҳамдардлик
тарғиботини
тушунган
.
2
Ницше
Ф
.
Казус
Вагнер
.
Проблема
музыканта
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 526.
Ницшенинг
буддавийлик
ҳақидаги
тасав
-
вурлари
асосан
иккиламчи
манбалардан
,
Шо
-
пенгауэр
ва
Пауль
Дэйссен
орқали
шакллан
-
ган
.
Уларни
файласуф
Европадаги
ҳинд
фал
-
сафасининг
биринчи
билимдонлари
деб
ҳи
-
соблаган
.
Шарҳловчилар
ҳам
Г
.
Ольденберг
-
нинг
“
Будда
,
унинг
ҳаёти
,
таълимоти
ва
жамоаси
”
китобини
манба
сифатида
тан
олган
,
лекин
Ницшенинг
биографлари
биринчи
ман
-
ба
сифатида
инглизча
таржимадаги
“
Сутта
–
нипата
”
билан
таниш
бўлганлигига
ишора
қи
-
лади
.
Буддавийликка
“
мубтало
бўлмаган
”
Ницшенинг
“
ҳаёт
”
концепциясига
бу
таълимот
хавф
солмаган
.
Зеро
,
файласуф
кўпроқ
европа
инсони
учун
қайғуради
.
Мазкур
инсоний
нигилизм
шаклларига
қарши
кураш
билан
овора
бўлади
.
Ницше
буддавийликни
европа
-
ликларнинг
“
бўлажак
”
касаллиги
сифатида
кўради
.
Унинг
фикрича
,
демократик
ҳаракат
-
ларнинг
христианлик
билан
ўхшашлиги
азобга
нисбатан
нафрат
орқали
намоён
бўлади
.
Бу
Европага
“
янги
буддавийлик
”
сифатида
хавф
солади
.
Ҳар
бир
нигилистик
инстинктда
у
Вагнерни
айблайди
,
бу
ницшеча
буддавийлик
инстинктлари
билан
баробардир
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
81
Ницше
нигоҳида
буддавийлик
қандай
на
-
моён
бўлади
?
Дастлаб
,
у
христианлик
ва
буддавийликни
нигилистик
дин
деб
ҳисоб
-
лайди
.
Шу
билан
бирга
,
улардаги
жиддий
фарқни
кўради
. “
Христианликни
айблаб
, –
деб
ёзади
Ницше
, –
буддавийликка
нисбатан
адолатсизлик
қилолмайман
”.
Буддавийлик
“
христианликка
нисбатан
юз
баробар
во
-
қеийдир
”, “
юз
баробар
совуққонроқ
,
ҳаққо
-
нийроқ
ва
холисроқдир
”
ва
уни
тарихда
учраган
“
ягона
ҳақиқий
ҳаётбаҳш
дин
”
1
,
деб
ҳисоблайди
.
Буддавийлик
Ницшени
нимаси
билан
жалб
қилди
?
Биринчидан
, “
Худо
”
тушунчасидан
воз
кечганлиги
учун
.
Мутафаккир
буни
ўз
асар
-
ларида
баён
қилган
,
яъни
“
Худо
ўлди
!”,
шу
-
нинг
учун
ҳам
бу
унга
жуда
ёқди
.
Иккинчи
-
дан
, “
гуноҳга
қарши
кураш
” “
азобга
қарши
кураш
билан
”
алмаштирилгани
учун
.
Будда
-
вийлик
,
Ницшега
кўра
, “
ўз
уқубатларини
,
ноқислигини
гуноҳнинг
маҳсули
деб
талқин
қилмайди
, “
Мен
изтироб
чекяпман
”,
деб
очиқ
тан
олади
”
2
.
Ўзини
алдайдиган
ахлоқий
тушунчалардан
воз
кечган
буддавийликни
“
эзгулик
ва
ёвузликни
нариги
томонига
”
қўяди
,
бу
Ницшенинг
энг
юксак
мақтови
эди
.
Учинчидан
,
таркидунёчиликдан
воз
кечиб
,
“
ўз
истакларини
жиловлаши
”.
Ницше
хрис
-
тианликка
нисбатан
буддавийликни
хушкай
-
фият
дин
,
деб
ҳисоблаган
.
Тўртинчидан
,
мажбурийликдан
воз
кечиб
,
роҳибликдан
чиқиб
кетиш
имконининг
мавжудлиги
;
буд
-
давийлик
таълимотининг
қасоскорликка
қар
-
шилиги
, “
у
ўзгача
фикрловчиларга
қарши
ку
-
рашни
талаб
қилмайди
”.
Ва
ниҳоят
,
эгоизм
-
нинг
мажбуриятга
айланиши
: “
Бир
нарса
зарур
:
уқубатдан
қутулиш
йўли
” –
бу
ҳолат
бутун
маънавий
-
руҳий
парҳезни
ташкил
қилади
ва
чеклайди
”
3
.
Бундай
тезис
файла
-
суфни
албатта
,
ўзига
жалб
қилган
,
чунки
у
эгоизмни
,
танланган
табақа
руҳиятини
ифо
-
далайди
,
деб
ҳисоблаган
.
1
Ницше
Ф
.
Антихрист
.
Проклятие
христианству
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 645.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 648.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 646
Ницше
томонидан
буддавийликка
берил
-
ган
шундай
таснифдан
маълумки
,
у
будда
-
вийликнинг
хинаян
ва
махаян
анъаналарини
фарқламаган
.
Агар
хинаян
тарафдорлари
–
нирванага
якка
ҳолатда
эришиш
мумкинли
-
гига
ишонган
бўлса
, –
бу
архатлик
идеали
бўлиб
,
элитарликка
даҳлдор
роҳиблик
будда
-
вийлиги
ҳисобланиб
, “
эгоистик
”
деб
аталган
.
Махаяначилар
бодхисаггва
идеалларига
таяниб
,
кенг
қатламни
буддавийлик
мафку
-
расига
чақирган
,
роҳиблик
рутбаларига
амал
қилиши
шарт
бўлмаган
.
Зеро
,
эзгуликнинг
чексиз
тарғиботи
нурланишга
олиб
келади
,
деб
ҳисоблаганлар
,
бу
роҳиблик
амалиётида
йогик
таълимотга
хос
бўлган
. “
Бу
будда
-
вийликнинг
диний
идеалларига
кенг
йўл
оч
-
ган
,
аҳолининг
анъанавий
таълимот
олиш
имконига
эга
қатламидан
ташқари
,
таълимот
олишга
эга
бўлмаган
брахманча
тизимнинг
қуйи
поғонасида
жойлашган
касталарга
ҳам
мумкин
бўлган
”
4
.
Ницше
“
қуллар
ахлоқи
”
ва
“
ҳукмдорлар
ахлоқи
”
ни
ажратган
.
Шунда
христианлик
ах
-
лоқини
биринчи
турга
мансуб
деган
.
Будда
-
вийлик
унинг
таснифига
кўра
,
кўприк
роли
-
ни
ўйнайди
: “
Бу
ҳаракатнинг
йўлбошчилари
юқори
қатлам
вакилларидан
иборат
”;
махая
-
наларнинг
демократик
қоидалари
Ницшени
қизиқтирмаган
,
уни
эътибордан
четда
қолди
-
ради
.
Христианликда
,
Ницшега
кўра
,
фақат
қуйи
табақа
халоскорликка
интилади
,
шу
-
нинг
учун
ҳам
“
христианликка
босқинчи
ту
-
шунчалар
керак
бўлган
,
чунки
бу
жоҳиллик
устидан
ҳукмронлик
учун
шарт
эди
”.
Буд
-
давийлик
,
Ницше
фикрига
кўра
,
ҳорғинликка
йўғрилган
,
охиратга
яқинлаштирадиган
, “
ци
-
вилизация
”
динидир
, “
руҳиятнинг
юқори
чўққисига
эришган
,
олиймансаб
,
нозиктаъб
қатлам
динидир
”
5
.
Шу
маънода
,
буддавийлик
христианликдан
юқори
туради
.
4
Рудой
В
.
И
.
Истоки
идеологии
индо
-
буддийской
традиции
//
Буддизм
в
переводах
.
Альманах
.
Вып
. 2. –
СПб
., 1993. –
С
. 352.
5
Ницше
Ф
.
Антихрист
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 647–648.
S H A R Q M A S H ’ A L I
82
Ницше
буддавийликнинг
икки
табиий
са
-
бабини
келтиради
.
Бу
ҳаддан
ортиқ
ғазаб
-
ноклик
ва
уқубатга
нисбатан
ўта
сезувчан
-
лик
.
Бу
ҳолат
депрессияга
олиб
келади
.
Депрессив
ҳолатнинг
мазмуни
“
башарият
азобдан
иборат
”
деган
тезисдан
келиб
чи
-
қади
.
Бундан
ташқари
, “
ҳаддан
ташқари
руҳиятлилик
,
вақт
,
тушунчалар
ва
мантиқий
муолажалар
таъсирида
бўлиш
,
шахсиятлилик
инстинктига
олиб
келди
,
бу
ўзининг
зиёнига
ишлади
ва
“
шахссизлик
”
билан
ўрин
алмаш
-
ди
”
1
.
Ницше
ўзида
нимани
енгишга
уринган
-
лиги
ҳақида
мулоҳаза
юритади
.
Кўп
касал
бўлиши
туфайли
келиб
чиққан
“
бўрттирил
-
ган
ҳиссиёт
”,
уни
ёлғизликка
маҳкум
қилди
.
Буддавийлик
юқоридаги
масалаларнинг
ечимини
берди
.
Аслида
,
буддавийликдаги
ма
-
саланинг
ечими
шахсиятдан
, “
мен
”
дан
воз
кечишдан
иборат
,
шахслилик
инстинктида
эмас
.
Бу
умид
узганларнинг
шодон
ҳаётга
қай
-
тиши
эмас
.
Ницшенинг
бундай
мулоҳазаси
би
-
лан
келишиш
қийин
.
Буддавийликдаги
халос
-
корлик
бошқача
намоён
бўлади
.
Ницше
шо
-
донликка
чақирса
,
буддавийлик
“
руҳиятнинг
”
хотиржам
ҳаловатига
даъват
қилади
.
Будда
табассуми
–
бу
ҳаётни
шодон
қабул
қилишни
англатмайди
.
Шунинг
учун
ҳам
,
Будда
тавбаси
орқали
“
дунёга
қайтиш
”
ўзига
хос
тарзда
амалга
ошади
,
бу
ўзлигига
қайтиб
келишни
,
шубҳа
юкидан
қутулишни
назарда
тутади
.
Бу
масалада
Ницше
изчил
эмас
.
Бошқа
жойда
у
шундай
ёзади
: “...
Руҳ
ойдинлиги
,
ҳотиржамлик
,
истакларнинг
инкори
бу
энг
олий
мақсад
–
буддавийликда
айнан
шунга
интиладилар
ва
эришадилар
”
2
.
Бу
асосан
,
буддавийликнинг
христианликдан
устунли
-
гини
билдиради
.
Ницшега
кўра
,
бу
мукам
-
малликка
интилишгина
эмас
,
балки
унга
эга
бўлиш
ҳамдир
. “
Буддавийлик
ваъда
бермай
-
ди
,
балки
бажаради
,
христианлик
эса
умид
беради
,
лекин
амалга
оширмайди
”
3
,
Ницше
-
нинг
хулосаси
шундай
.
1
Ницше
Ф
.
Антихрист
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 645.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 646.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 666.
Бир
диннинг
иккинчи
диндан
устувор
бў
-
лиши
бу
анча
баҳсли
масала
,
уни
ечиш
жуда
мушкул
,
деярли
мумкин
эмас
.
Христианча
тарбия
кўрган
Ғ
арб
одами
сифатида
Ницше
агар
муаммони
шарқ
дини
фойдасига
ҳал
қилса
,
бу
фақат
полемика
васвасаси
туфайли
содир
бўлади
.
Ницше
бу
йўл
билан
сўнгги
христианликни
ошкор
қилади
.
Бу
ҳақиқатдан
узоқлашган
христианликдир
.
У
илк
хрис
-
тианлик
моҳиятини
қайта
тиклашни
истайди
.
Ницше
“
тоғларда
,
кенгликларда
,
дарёлар
-
да
тарғибот
қилувчи
”
Исо
билан
“
Буддани
пайдо
бўлишидаги
ҳайрат
”
ўртасидаги
зид
-
диятни
кўрсатиб
беради
4
.
Бу
тимсол
хрис
-
тиан
жамоаси
томонидан
намоён
қилинган
,
ундан
мақсад
тарғибот
ёки
кураш
бўлган
.
Исо
тимсолида
,
Ницше
фикрига
кўра
,
умум
-
инсоний
мазмун
яширинган
: “
Ҳиндларда
у
Санкхьи
тушунчаси
билан
ифодаланади
,
хитойликларда
–
Лао
-
Цзи
билан
”
5
.
Исо
билан
Буддани
қиёслашда
давом
этиб
,
Ницше
айтади
: “
Ана
энди
хочдаги
ўлим
ниманинг
якунини
кўрсатгани
маълум
бўлди
:
янгича
ўзига
хос
буддавий
хотиржам
-
лик
,
ҳаққонийлик
,
сароб
бўлмаган
заминий
бахтни
”
6
.
Яъни
аутент
христианлик
бу
ўзи
учун
христианликни
англатади
.
Ягона
хрис
-
тиан
бўлган
,
у
ҳам
хочда
ўлган
.
У
будда
-
вийликнинг
европача
тимсолидир
.
Бу
Ницше
фикрининг
давоми
.
Шундай
қилиб
,
будда
-
вийлик
Ницше
томонидан
,
полемика
восита
-
си
сифатида
қўлланилади
,
унга
мурожаат
қилиш
христианликнинг
танқидини
кучайти
-
риш
учун
шарт
.
Ницшенинг
сўнгги
асарлари
-
да
бундай
ёндашув
яққол
намоён
бўлади
:
“
Санамлар
оқшоми
”
да
, “
Дажжол
”
да
шунга
ўхшаш
қиёслар
берилган
: “
христианча
ах
-
лоққа
ҳинд
-
брахманча
ахлоқ
қарши
қўйил
-
ган
”.
Л
.
Жакальонинг
“
Диний
қонун
яратув
-
чилар
:
Ману
–
Мусо
–
Муҳаммад
”
китоби
билан
Ницше
таниш
бўлган
.
Ана
шу
қиёслар
натижасида
устуворлик
Шарққа
берилади
:
4
Ўша
манба
. –
Б
. 657.
5
Ўша
манба
. –
Б
. 658.
6
Ўша
манба
. –
Б
. 666.
S H A R Q M A S H ’ A L I
83
“
Христианча
касалхона
ва
қамоқхона
атмос
-
ферасидан
қутулиб
,
эркин
нафас
оласан
,
бу
янада
юксакроқ
,
янада
кенгроқ
дунёдир
.
Ян
-
ги
Аҳд
Мануга
қиёслаганда
жуда
абгор
кўринади
!”
1
.
Ницшенинг
“
Ману
қонунлари
”
га
муноса
-
бати
,
буддавийликка
ўхшаб
,
икки
хил
.
Бир
томондан
,
ҳиндча
ахлоқдан
ўзини
ҳимоялаш
,
“
ўрта
одамга
”
қарши
йўналтирлган
чоралар
,
чандалларга
қарши
курашдан
иборат
.
Бу
унингча
, “
бизнинг
ҳис
-
туйғуларимизга
”
зид
келади
,
лекин
қандай
ҳислар
?
Ахлоқ
?
Адо
-
лат
? – “
ахир
,
файласуфларга
қўйган
талабим
:
эзгулик
ва
ёвузликнинг
нариги
томонидаку
,
улар
ахлоқий
ҳукмлар
саробику
”
2
.
Бошқа
томондан
,
Ницше
бу
асосларда
“
орийча
инсонийликни
”
кўради
.
Христианлик
орийча
диннинг
зидди
сифатида
намоён
бўлади
,
чан
-
дал
қадриятларининг
ғалабаси
,
яъни
“
инкор
этилган
,
амалга
ошмаган
,
ҳукм
қилинган
”,
охир
-
оқибат
,
яна
негатив
ҳолат
.
Ницше
ана
шу
“
инсонпарварликнинг
юқори
чўққисини
”
ўзининг
оқсуяк
таълимо
-
ти
чегараси
билан
ўлчайди
.
Унинг
сўзига
кўра
, “
ўзини
восита
сифатида
эмас
,
балки
мавжуд
тузилманинг
мазмуни
,
мақсади
сифа
-
тида
ҳис
қилиши
керак
”,
шунда
қуйи
қатлам
-
нинг
эксплуатацияси
–
номукаммал
,
содда
-
жўн
жамият
тузилишининг
белгиси
бўлмай
-
ди
, “
бутун
тирикликнинг
моҳияти
билан
алоқада
бўлади
”
ва
“
бу
ҳукмронлик
иродаси
-
нинг
оқибатига
айланади
”
3
.
Бироқ
,
Ницше
икки
–
христианча
ва
ҳиндча
ахлоқни
тенг
-
лаштиради
.
Инсонни
ахлоқли
бўлиши
учун
ишлатилган
воситалар
ҳозиргача
ахлоқсиз
бўлди
.
Бу
эътироз
,
албатта
,
Ницше
таклиф
қилган
қоидаларга
қийинчилик
билан
мос
келади
.
Айнан
“
ахлоқни
яратиш
учун
,
қар
-
шилик
иродаси
керак
”
4
. “
Дажжол
”
да
“
Ману
1
Ницше
Ф
.
Сумерки
идолов
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 586.
2
Ўша
ерда
. –
Б
. 585.
3
Ницше
Ф
.
По
ту
сторону
добра
и
зла
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 380–381.
4
Ницше
Ф
.
Сумерки
идолов
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 588.
қонунлари
”
га
берилган
баҳо
акцентлари
ара
-
лашиб
кетади
. “
Санамлар
оқшоми
”
да
ундай
эмас
.
Унда
юқори
ахлоқ
шаъни
кўрсатилади
,
шу
ёрдамида
олий
табақа
,
файласуфлар
ва
ҳарбийлар
,
унинг
ёрдамида
оломонни
ўз
йўлида
ушлаб
туради
.
Ё
лғоннинг
ахлоқсиз
-
лиги
инкор
этилади
,
лекин
урғу
ёлғоннинг
мақсадига
берилади
, “
христианликка
муқад
-
дас
мақсад
етишмайди
,
ҳинд
ахлоқида
эса
жўмард
қадриятлар
устуворлик
қилади
”
5
.
Касталар
тартиби
,
иерархия
,
Ницшега
кўра
,
ҳаётнинг
олий
қонунини
шакллантиради
.
Ницшеда
шундай
қилиб
,
уч
жиҳатли
тартиб
таснифи
юзага
келади
:
христианлик
–
қуйи
даража
,
ҳиндча
ахлоқ
ёки
буддавийлик
–
ўртанча
халқа
,
ҳаётга
муҳаббат
билан
ниц
-
шеча
оқсуяклик
–
юқори
даража
.
Ницшенинг
буддавийлигига
қайтамиз
.
Демак
,
буддавийлик
иерархиянинг
ўрта
дара
-
жаси
.
У
ўзининг
тўдага
йўналганлиги
билан
христианликдан
юқори
,
бироқ
қайсидир
маънода
христианликка
яқин
,
чунки
ному
-
каммал
нигилизм
ва
пессимизм
сифатида
намоён
бўлади
.
Ницше
динга
нисбатан
фақат
бир
оқловни
кўради
:
у
ҳам
бўлса
оддий
одамларга
,
кўпчиликка
,
ўз
ҳолатидан
қони
-
қиш
ҳиссиётини
бера
олишидадир
. “
Балки
христианлик
ва
буддавийликда
ҳеч
қандай
ҳурматга
лойиқ
нарса
бўлмаслиги
мумкин
,
лекин
уларда
оми
инсонни
саробий
олий
тартибга
интилишни
ўргатувчи
санъат
мав
-
жуд
.
Бу
унинг
учун
жуда
мушкул
,
лекин
бу
мушкулот
заруриятдир
!”
6
.
Бу
диннинг
ама
-
лий
характерини
билдиради
,
у
файласуфлар
қўлида
тарбия
қуроли
сифатида
роль
ўйнай
-
ди
.
Агар
у
мустақил
ҳаракат
бошласа
,
Ниц
-
шенинг
фикрига
кўра
,
ҳалокатга
олиб
кела
-
ди
: “
мустақил
динлар
“
инсон
”
нинг
қуйи
че
-
гарада
қолиб
кетишидаги
асосий
сабабчи
бў
-
лади
;
улар
ҳалокатга
юз
тутиши
керак
бўлган
5
Ницше
Ф
.
Антихрист
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 683.
6
Ницше
Ф
.
По
ту
сторону
добра
и
зла
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 288.
S H A R Q M A S H ’ A L I
84
нарсаларни
ўзида
сақлаб
қолишган
”
1
.
Шу
маънодаги
фожиавий
шоирнинг
санъати
ҳаётнинг
,
ироданинг
ғалабасига
тенг
.
Изти
-
робларга
қарамасдан
,
Зардўшт
,
унинг
“
аъло
одам
”
ининг
тарғиботи
билан
,
христианлик
ва
буддавийликдан
юқори
туради
.
Буддавийликнинг
камчилиги
тушкунлик
ва
ҳаёт
инкорида
кўринади
.
Бу
ерда
биринчи
таассурот
аниқ
кўзга
ташланади
.
Бунда
Ницше
Шопенгауэрнинг
таъсирида
бўлган
.
Шопен
-
гауэр
нигоҳи
орқали
у
буддавийликни
танқид
қилади
.
Шопенгауэр
фалсафасидан
“
чекиниб
”
(
яъни
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
чекиниб
ҳам
унга
суяниб
),
Ницше
тушкунлик
ҳолатини
“
туб
-
тубигача
”
мулоҳаза
қилиб
кўришга
уринади
.
Унга
“
осиёча
ва
ташқи
осиё
нигоҳи
ила
назар
ташлайди
”, “
эзгулик
ва
ёвузликнинг
нариги
томонида
туриб
,
ахлоқ
ҳукмронли
-
гидан
,
чалкашликларидан
ташқарида
,
Будда
ва
Шопенгауэр
сингари
”
қиё
боқади
.
Тушкунлик
ва
нигоҳ
олдида
фикр
тимсоли
сифатида
намоён
бўлади
, “
ҳамма
имконият
мавжвуд
фикрий
тимсоллар
ичра
дунёни
инкор
қилув
-
чилиги
билан
ажралиб
туради
”.
Лекин
ахлоқни
инкор
қилувчининг
позицияси
,
бошқа
тескари
идеални
яратади
: “
шундай
инсон
идеалики
,
у
ҳаётий
жўшқинликка
лиммо
-
лим
ва
ўзини
олам
даражасида
таъкидловчи
инсон
,
у
нафа
-
қат
қониқиш
ва
кўникишга
ўрганди
,
балки
уларни
яна
асрлар
оша
такрор
ва
такрор
бошидан
ўтказишга
тайёр
...”
2
.
Кўз
ўнгимизда
“
файласуф
Диониснинг
сўнгги
шогирди
”,
“
абадий
қайтиш
ўқитувчиси
” “
ўлим
башорат
-
чилари
”
билан
баҳсга
киришади
.
Будданинг
ҳаётидан
бир
сюжетни
ажратиб
олиб
,
Ницше
шундай
дейди
: “
Мана
,
бедор
қалблар
:
туғилиб
улгурмасдан
,
ўлимга
инти
-
лади
,
ҳориган
ва
ҳаёт
инкорини
қўмсайди
.
Агар
уларга
бемор
,
қария
ёки
мурда
учраса
,
1
Динга
рақобатчиликни
ошпазлар
ташкил
қилади
:
“
Жоҳил
ошпазлар
туфайли
,
соғлом
тафаккурнинг
йўқлиги
туфайли
инсониятнинг
ривожланиш
ошхона
-
сида
тўсиқ
кўпроқ
қолиб
кетди
,
унга
катта
талофат
келтирди
...” //
Ницше
Ф
.
По
ту
сторону
добра
и
зла
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 355.
2
Ўша
манба
. –
Б
. 284.
шу
дамдаёқ
айтадилар
: “
ҳаёт
ўтиб
кетди
!”
Лекин
уларнинг
ўзи
инкор
қилинган
,
уларнинг
нигоҳлари
бор
мавжудликни
кўради
”
3
.
Демак
,
Ницше
учун
абадий
қайтиш
ҳа
-
қидаги
таълимот
катта
ҳаёт
жўшқинлигига
,
ҳаёт
тасдиғига
олиб
келади
.
Бу
ҳолат
дунё
-
даги
муносабатлар
устидан
ҳукмронлик
қилади
(“
менинг
ўзим
абадий
қайтиш
сабаб
-
ларига
тааллуқлиман
”).
Бу
буддавийликка
зид
туради
,
бу
номавжудлик
йўли
эмас
,
бал
-
ки
ҳаётнинг
инкоридир
.
Бу
ўзига
хос
дионис
-
ча
“
Ҳа
”,
буддавий
“
Й
ўқ
”
қа
нисбатан
қарши
-
ликдир
,
Дионис
Буддага
қарши
4
.
Ницшенинг
сўзлари
билан
ифодаласак
, “
Дионис
хочлан
-
ганга
(
Исога
)
қарши
”.
Лекин
шундайми
?
Буддача
“
Й
ўқ
”
нинг
,
буддача
инкорнинг
маъ
-
носи
нимада
?
Ницше
уни
англаганми
?
“
Ҳа
”
ни
тушунганми
,
қанчалик
даражада
?
Сўнгги
саволга
деярли
жавоб
берилган
.
Ницше
буддавийликни
танқид
қилаётганида
уни
доимий
равишда
,
ўзининг
фалсафий
ра
-
қиби
билан
–
Шопенгауэрнинг
“
ожизона
тушкунлиги
”
билан
айнанлаштиради
,
гўёки
“
куч
тушкунлиги
”
га
қарши
қўяди
.
Бу
Ниц
-
шенинг
ўзига
хослигидир
,
лекин
бошқа
материалда
Андрей
Белий
шундай
дейди
: “
У
бир
неча
бор
Дарвинга
эътироз
билдиради
,
ваҳоланки
,
ундан
фойдаланади
,
лекин
унга
тасодифан
йўлда
учраган
хипчиндек
муноса
-
батда
бўлиб
,
оёғини
остидан
чиққан
схолас
-
тикани
яксон
қилмоқчи
бўлади
...
Унинг
учун
ҳаммаси
,
керак
бўлганида
яксон
қилиш
учун
воситага
айланади
.
Шу
ерда
у
католикларга
қарши
Боклей
,
Миллей
,
Дарвин
ёрдамида
пистирма
қуради
,
бошқа
жойда
фаҳрий
олимлар
оёғи
остига
иезуитни
ташлайди
”
5
.
Ушбу
фикрни
давом
эттириб
,
айтиш
мум
-
кинки
,
Ницше
буддавийликдан
христианлик
-
ка
қарши
курашиш
учун
қурол
сифатида
фойдаланади
.
Агар
Шопенгауэрга
қарши
3
Ницше
Ф
.
Так
говорил
Заратустра
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
С
. 32.
4
Ўша
манба
. –
Б
. 32.
5
Белый
А
.
Арабески
. –
М
.:
Мысль
, 1911. –
С
. 68.
S H A R Q M A S H ’ A L I
85
кураш
мантиғи
унга
қарши
бўлса
,
иккилан
-
масдан
ундан
ҳам
воз
кечади
.
Лекин
буддавийлик
Ницше
учун
тасоди
-
фан
қўлга
илинган
хипчин
эмас
. “
Хайратли
тарзда
ҳиндча
,
юнонча
,
олмонча
файласуфона
мулоҳазакорликнинг
ички
бирлигини
”
кузата
туриб
,
бу
ўхшашлик
сабабини
тилнинг
яқин
-
лигидан
деб
билади
.
Грамматиканинг
умумий
фалсафаси
зарурий
ҳолда
“
ҳаммасини
ягона
тартибли
ривожига
,
фалсафий
тизимлар
кетма
-
кетлигига
замин
тайёрлайди
”
1
.
Бундан
ташқари
,
Ницше
яна
қуйидагини
эълон
қилади
: “
Ҳамма
европаликлар
,
яшаёт
-
ганлари
ва
яшаганлари
ҳам
–
Афлотун
,
Вольтер
,
Гете
–
мен
кенг
диапозонли
қалбга
эгаман
.
Бу
шароитга
боғлиқ
.
Бу
шароит
менга
боғлиқ
эмас
,
балки
“
нарсаларнинг
моҳиятидан
”
келиб
чиқади
.
Мен
Европанинг
Буддаси
бўла
олар
эдим
,
албатта
,
у
ҳиндча
буддавийликнинг
антиподи
бўларди
”
2
.
Бундай
қиёс
кўп
ҳолда
симптоматик
тарзда
содир
бўлади
,
ҳеч
қандай
зиддиятларга
аҳа
-
мият
бермайди
.
Навбатдаги
даъват
: “
Мени
ўзгалар
билан
аралаштирманг
!”
Ницшечилик
руҳида
айтиш
мумкинки
,
Ницшенинг
Европа
Буддаси
бўлиши
учун
асос
бор
,
зеро
,
у
тари
-
хий
мавжуд
Буддага
ўхшашни
истамаган
.
Ницшеда
эмас
,
буддавийликда
ҳам
ҳаракат
нуқтаси
сифатида
инсоннинг
экзистенциал
изтиробли
олами
туртки
бўлади
,
чунки
у
ўз
тафаккури
ва
эҳтирослари
натижасида
абгор
бўлиб
қолган
.
Асосий
мақсад
унисида
ҳам
,
бунисида
ҳам
намоён
бўлади
–
бу
инсоннинг
шароитдан
озод
бўлиши
учун
кўмаклашиш
,
зотан
,
озодликка
мустақил
эришиш
керак
:
Будда
ҳам
,
Ницше
ҳам
бунга
фақат
туртки
бериши
мумкин
.
Бу
ерда
изтироб
жараённинг
ўзига
хослиги
сифатида
шарҳланади
,
у
худди
ёпиқ
доирага
ўхшайди
,
ўзини
-
ўзи
кучайтириб
борувчи
қопқондир
.
Изтироб
онтологик
йўна
-
лишни
йўқотиб
қўйилиши
натижасида
пайдо
1
Ницше
Ф
.
По
ту
сторону
добра
и
зла
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 2. –
Б
. 256.
2
Свасьян
К
.
А
.
Фридрих
Ницше
–
мученик
познания
//
Ф
.
Ницше
.
Соч
.
В
2
т
. –
М
.:
Мысль
, 1990. –
Т
. 1. –
С
. 35.
бўлган
.
Озодликка
,
яъни
боғланиб
қолишдан
стабилликка
ўтиш
жараёнида
эришиш
мумкин
.
Бу
инсоннинг
фундаментал
идентиклигида
ва
воқеийлигида
намоён
бўлади
.
Ана
шу
иден
-
тиклик
,
албатта
,
бир
хил
эмас
.
Ҳамма
ёлғон
“
мен
”
занжирларидан
қутулиш
,
буддавий
идеалнинг
якунидир
, “
у
ўзини
доимо
транс
-
ценденция
қилади
,
гиперболик
тарзда
ўз
ички
имкониятларини
очади
,
ўзидан
ташқарига
чиқади
”
3
.
Бу
Ницшенинг
“
аъло
одам
”
и
тим
-
солига
тўғри
келади
.
Ницше
буддавий
инкорнинг
нозик
жиҳат
-
ларини
ва
чуқурлигини
етарлича
баҳолай
олмади
.
Буддавийликда
ҳар
қандай
метафи
-
зик
ҳолатнинг
ўзига
хослиги
инкор
қилина
-
ди
,
инсон
учун
реалликка
ошнолик
имкония
-
ти
яратилади
.
Охир
-
оқибат
,
ушбу
инкор
қилиш
негатив
бўла
олмайди
.
У
эзгулик
ва
ёвузликнинг
чегаравий
ҳолатларидан
,
опти
-
мизм
ва
пессимизмдан
озод
қилиб
,
ўрта
йўл
-
ни
танлашга
имконият
яратади
.
Моҳиятан
,
Ницше
Будда
сингари
ҳар
қандай
метафизик
спекулациядан
ҳазар
қилади
,
улар
,
албатта
,
доимо
бузиб
талқин
қилинади
.
Ницшенинг
афористик
стили
,
фрагментарлиги
ўқувчини
озодлик
йўлига
чиқиб
олишига
ёрдам
беради
.
Бу
худди
буддавий
сутралар
стилига
ўхшаб
кетади
.
Ҳақиқатни
мантиқий
боғлан
-
ган
ҳолда
,
ёдлаб
олиб
баён
қилмасдан
,
балки
уни
топишга
туртки
бериб
юбориш
стилини
танлайди
.
Будда
ҳам
,
Ницше
ҳам
замондош
-
ларга
ва
уларнинг
авлодларига
кучли
таъсир
қилган
Агар
шарқ
инсони
учун
Будданинг
нирванаси
ижобий
мазмунга
эга
бўлса
,
нирвана
ўлим
дегани
эмас
,
балки
идеал
мо
-
дел
тимсолидир
.
Будда
бутун
мавжудотни
сансара
ғилдирагидан
озод
қилди
.
Ницше
-
нинг
“
ҳаёт
фалсафаси
”
эса
европа
инсонини
иккиланиш
таассуротига
тушириб
қўяди
.
Бу
ерда
Ницшенинг
Будда
идеалига
муносаба
-
тини
кўриб
чиқамиз
:
унинг
учун
нирвана
бу
ҳаётдан
кетишдир
,
ундан
нигилистик
воз
кечиш
,
ўзини
-
ўзи
ўлдиришга
тенглашади
.
3
Автономова
Н
.
С
.
Рассудок
,
разум
,
рациональность
. –
М
.:
Наука
, 1988. –
С
. 143.
S H A R Q M A S H ’ A L I
86
Агар
соғлом
тафаккур
позициясидан
воз
ке
-
чиб
,
Ницшенинг
ақлдан
озиш
амалиётини
кўр
-
сатсак
,
бу
озодлик
ақлдан
озишга
олиб
келмай
-
ди
,
балки
ақлсизликка
туртки
беради
1
.
Унда
Ницшенинг
Европа
Буддасига
айланиши
ҳақи
-
даги
сўзлари
ўзини
оқлайди
.
Ницше
фалса
-
фаси
ўзи
учун
амалий
йўналишга
эга
бўлган
.
Ницше
руҳий
-
илоҳий
озодлик
ҳолатини
излайди
,
бу
ижтимоий
мослашув
техникаси
-
дан
воз
кечиш
зарурати
билан
боғланган
.
Маданият
,
аниқроқ
айтганда
,
анъанавий
христианлик
маданияти
,
файласуф
томони
-
дан
бузғунчи
механизм
сифатида
кўрилади
.
Ницше
нуқтаи
назарича
,
ҳаёт
мазмуни
фикр
-
да
билинмайди
,
фикр
атомар
тузилишга
эга
,
у
“
мен
”
яхлитлигининг
асоси
бўла
олмайди
.
Фикр
атомларининг
онгда
қўшилиши
,
хулқ
мотивлари
олдидаги
доимий
ҳисоботдир
.
“
Мен
”
нинг
гетероген
ҳаракатларини
яхлит
-
ликка
олиб
келишдир
,
у
табиатига
кўра
,
спонтан
хусусиятга
эга
.
Онгнинг
бу
соҳаси
агрессив
бўлиб
,
доимий
кенгайиб
боради
,
ҳаётга
хавф
солади
.
Шунинг
учун
ҳам
иро
-
дани
ҳаракатга
чорлаш
керак
.
Бу
онгдан
соғ
-
ломлашишга
олиб
келади
.
Онг
даражасида
эришилган
нарсалар
,
ўз
табиатига
кўра
,
ра
-
дикал
ўзгаришдан
ўтади
.
Ироданинг
бундай
ҳаракати
деструкциянинг
деструкцияси
бўлиб
чиқади
.
Дастлабки
деструкция
маданият
ту
-
файли
содир
бўлади
–
бу
тана
кучлари
спон
-
танлигини
бузиб
юборади
,
ҳаётни
когнитив
актлар
бирлигига
олиб
келади
.
Ницше
иккин
-
чи
белгили
воқеликни
ва
дастлабки
сўзлашув
-
ни
,
тана
ва
ирода
ўйинларини
,
ҳаётнинг
спон
-
танлигини
бузишни
таклиф
қилмайди
.
Тана
йўналиши
–
бу
метафора
йўллари
-
дир
.
Бундай
амалиётга
мурожаат
қилиш
су
-
кут
техникасини
,
рақсни
, “
ақлдан
мосуво
тарзда
”
намоёнликни
тақозо
қилади
.
Ниц
-
шега
кўра
,
метафизик
матн
қурилмайди
,
бал
-
ки
эманация
(
йўғрилади
)
қилинади
.
Доимо
юқори
экстатик
,
беморлик
ҳолати
билан
боғ
-
ланади
.
Шундай
қилиб
, “
Ницшенинг
онг
,
1
Соколов
Б
.
Г
.
Отрывок
из
“
Теогонии
” //
Фигуры
Танатоса
. –
СПб
., 1991. –
С
. 28.
тил
,
ўз
танаси
ва
касаллиги
билан
кураши
,
мавжудликнинг
шундай
интенсивлик
дара
-
жаси
учун
олиб
борилади
.
Бу
замонавий
маданият
меъёрлари
тилида
ифодаланганда
ақлсизлик
,
телбалик
дейилади
.
Тажриба
ўт
-
казувчининг
ичидан
қаралганда
“
ўзини
-
ўзи
соғломлаштиришнинг
”
ноёб
тажрибаси
си
-
фатида
намоён
бўлади
”
2
.
Метафорик
қарашлар
ўзига
хос
психо
-
терапевтик
муолажа
сифатида
,
далолат
бера
-
дики
, “
Ницше
учун
касалланган
аъзо
–
бу
вазиятдир
, “
мендан
холилик
эмас
”,
у
турли
-
туманликларда
адашиб
,
гангиб
юради
.
Бор
бўлиш
эса
,
универсал
ўзига
-
ўзи
айнанлик
са
-
робидир
,
дунёда
“
мен
”
нинг
иродавий
функ
-
цияси
марказлашувидир
”
3
.
Ницшега
кўра
,
янги
тил
эксперименти
зарур
.
У
тана
фаоллигини
узлуксиз
психосоматик
ҳодисалар
оқими
сифатида
шакллантирсин
.
Лекин
бу
ягона
тил
,
умумқабул
қилинган
сўз
мазмунидек
аҳамият
-
га
эга
бўлмасин
.
Бу
ақлсизликка
олиб
кела
-
диган
,
таранглик
ҳолати
билан
боғлансин
:
“
афористик
мактуб
бу
хаос
машқидир
”
4
.
Демак
,
Ницше
буддавийликда
устунлик
-
ни
кўрганлиги
бежиз
эмас
.
Айнан
унда
ҳақиқатдан
озод
бўлиш
идеалига
эришиш
мумкин
;
зеро
,
бу
идеалнинг
мазмуни
будда
-
вийликдан
фарқ
қилади
.
Лекин
унга
қараб
ҳаракатланиш
,
онг
билан
,
ҳаёлий
“
мен
”
ягоналиги
билан
кураш
,
шаклан
ўхшашдир
.
Шу
билан
боғлиқ
бўлган
метафорик
ўзига
хос
стил
афористик
ва
метафорик
хусусиятга
эга
.
Қ
адриятларни
қайта
баҳолаш
буддавий
-
ликда
ҳам
,
Ницшеда
ҳам
муайян
тарзда
қиёс
-
ланиши
мумкин
.
Зотан
,
бу
қайта
баҳолаш
буддавийликда
ҳаёт
ва
ўлим
чегарасидан
ташқарига
чиқишга
олиб
келади
.
Ницшеда
мазкур
тажриба
асосида
“
ҳаёт
”
нинг
тўлиқ
ғалабасини
кузатиш
мумкин
,
бироқ
бу
ақлсизликка
тенглашади
.
2
Подорога
В
.
А
.
Метафизика
ландшафта
. –
М
.:
Наука
,
1993. –
С
. 151.
3
Ўша
манба
. –
Б
. 201.
4
Ўша
манба
. –
Б
. 226.
