S H A R Q M A S H ’ A L I
72
AЛИШЕР НAВОИЙНИНГ
“ҲAЙРAТ УЛ-AБРОР” ДОСТОНИДAГИ AРAБИЙ
ЎЗЛAШМAЛAР ВA ИҚТИБОСЛAР
ҚУРОНБЕКОВ АҲМАДҚУЛ
Филология фанлари доктори, профессор, ТДШИ
Аннотация. Бу мақолада ўзбек тилининг асосчиси жаҳоний шоир Aлишер Навоийнинг “Ҳайрат
ул-аброр” достонида ишлатилган арабий ўзлашмалар тадқиқотга тортилган. Бу достон асосида
тузилган конкорданс ва частотали луғат асосида асарда 2838 та арабий сўз ва бирикмалар
ишлатилганлиги аниқланди. Шу жумладан, ўзбек тили тизимига кирмаган 52 та Қуръон ва ҳадис-
лардан иқтибос қилинган жумла ва иборалар келтирилган. Aсарда қўлланган арабий ўзлашмалар-
нинг деярли 90% ўзбек адабий тилига Навоий давригача ўзлашиб бўлган ва ҳозиргача ҳам қўлланади.
Қолган 10% гача бўлган арабий сўзлар ва иборалар ўзбек тили тизимига кирмаган, лекин шоир вазн
ва қофия тақозоси билан уларни қўллашга мажбур бўлган. Шоир бу сўзларни араб тилида махсус
ўрганган ва шу асосда “Сабъати абҳур” (“Етти уммон”) луғатини тузиб қолдирган.
Aрабий ўзлашмаларнинг ўзбек тили тизимига сингиб кетганининг яна бир далили “арабча–
форсча” ва “арабча–туркийча” қўшма сўзлар ва аффиксал ясама сўзларнинг қўллангани ҳамда бу
сўзларнинг морфологик ва синтактик қоидаларга тўла мослигидир.
Таянч сўз ва иборалар: арабий ўзлашмалар, частотали луғат, корпус лингвистикаси, “Ҳайрат
ул-аброр”, арабий масдар, арабий сифатдошлар, Қуръон ва ҳадислардан иқтибослар, “арабча–
форсча” ва “арабча–туркийча” қўшма сўзлар, тазмин санъати ва классик шеърият.
Аннотация. В этой статье исследованы арабские заимствования в поэме «Хайрат ул-аброр»
(«Смятение праведных») основоположника узбекского языка, поэта мирового значения Алишера
Навои. С этой целью, нa основе конкорданса «частотного словаря» выявлено употребление
2838 лексем и словосочетаний арабского происхождения. В том числе имеются 52 цитаты из
Корана и сказаний пророка, которые не адаптированы в систему литературного узбекского языка.
Примерно 90% арабских заимствований прошли процесс адаптации в литературном узбекском
языке до Навои и употребляются до сих пор. Остальные 10% не вошли в состав словарного фонда
узбекского языка и употребления по необходимости арабской системы стихосложения "аруз" и
рифмы. Поэт составил специальный словарь арабских лексем «Сабъати абхур» («Семь океанов»),
для того чтобы использовать в стихах по необходимости.
Ещё один признак полной адаптации арабских заимствований
–
это сложные и аффиксальные
слова, составленные по модели «арабско-персидские», «арабско-тюркские» их морфологическим и
синтаксическим правилам узбекского языка.
Опорные слова и выражения: арабские заимствования, частотный словарь, корпус лингвистики,
«Хайрат уль-аброр», арабские масдaры, арабские причастия, цитаты из Корана и хадисов, арабско-
персидские и арабско-тюрские сложные слова, искусство Тазмин и классическая поэзия.
Abstract. T his article explores the Arabic borrowings in the poem "Hairat ul-Abror" ("confusion of the
virtuous") by the founder of the uzbek language and world-famous poet Alisher Navoi. For this purpose, the
use of 2838 lexemes and phrases of Arabic origin on the basis of the concordance of the “frequency
dictionary”, was revealed. In addition to this, there are 52 quotes from Kor’an and the hadiths of the
prophet that are not adapted into the Uzbek language system. Approximately 90% of Arab borrowings went
through the adaptation process in the literary Uzbek language before Navoi and is still in use. The
remaining 10% were not included in the vocabulary of the Uzbek language and, if necessary, the use of the
Arabic system of versification "Aruz" and rhyme. The poet compiled a special vocabulary of Arabic
borrowings "Sab’ati abhur" (Seven Oceans), in order to use in verses as necessary.
S H A R Q M A S H ’ A L I
73
Another sign of the complete adaptation of Arabic is compound and affix words composed according to the
“Arabic-Persian”, “Arabic-Turkish” models by their morphological and syntactic rule of the Uzbek language.
Keywords and expressions: Arabic borrowings, Frequency Dictionary, Corpus Linguistics, "Hayrat ul-
abror", arabic masdars, arabic participles, Quotations of the Qur'an and Hadith, "Arabic-Persian" and
"Arabic-Turkish" compound words, Tazmin and classical poetry.
Aлишер Навоий “Ҳайрат ул-аброр” достонида бу достоннинг ва умуман, “Хамса” дос-
тонларининг ёзилиши сабабини тилга олиб шундай баён қилади:
13/48 Fārsiy oldi ču alarģa adā
Turkiy ila qilsam ani ibtidā
18/49 Fārsiy el tāpti čuxursandliq
Turkdagi tāpse barumandliq
1
Бу байтларда Низомийнинг “Махзан ул-асрор” ва Жомийнинг “Туҳфат ул-аҳрāр”
асарлари форсий тилида ёзилган ва бу асарлар туркий тилли халқларнинг кўпчилиги
муяссар бўлмаслиги, фақат фақат туркий элнинг зиёли қисмигина улардан баҳра олиши
мумкинлигини ҳисобга олиб, “Хамса”ни ва умуман, барча асарларини туркий тилда ёзишга
қарор қилганини баён қилмоқда.
Aлишер Навоий замонида шеърият тили, асосан, форс тили бўлган. Бунинг сабаби IХ–ХIV
асрларда форс тилидаги шеърият Рудакий, Фирдавсий, Низомий, Aттор, Румий Хусрав,
Саъдий, Ҳофиз ва минглаб бошқа шоирлар томонидан форс тили шеъриятининг юксак намуна-
лари жаҳоншумул мавқега эга бўлган. Туркий тилида ҳам Aҳмад Югнакий, Саккокий, Лутфий
каби шоирлар шеър ёзишган, лекин форс адабиёти даражасига кўтарилмаган. Aлишер Навоий
мана шу норасоликни тугатиш мақсадида онгли равишда туркий тилида ёзишга ва туркий
адабиётни жаҳоний мезонларга кўтаришга бел боғлаган. Бу ҳақида “Муҳокамат ул-луғатайн”
асарида шундай дейди: “Aндин сўнграким, турк тилининг жомейяти мўнча далоил била собит
бўлди, керак эрдиким, бу халқ орасидин пайдо бўлғон таб аҳли салоҳият ва табларининг ўз
тиллари турғоч ўзга тил била зоҳир қилмаса эрди ва ишга буюрмасалар эрди. Ва агар иккала
тил била айтур қобилиятлари бўлса, ўз тиллари била кўпроқ айтсалар эрди ва яна бир тил била
озроқ айтсалар эрди. Ва агар муболаға қилсалар, иккала тил била тенг айтсалар эрди. Бу
эҳтимолга худ йўл берса бўлмаским, турк улусининг хуштаъблари мажмуи сорт (форс) тили
била назм қилғайлар ва билкулл турк тили била айтмагайлар, балки кўпи айта олмағайлар ва
айтсалар ҳам сорт турк тили билан назм айтқондек фосих турклар қосинда ўқуй ва ўткара
олмағайлар ва ўқисалар, ҳар лафзлариға юз эътироз ворид бўлғай”.
Юқорида келтирилган иқтибосдан маълум бўладики, бу даврда турк шеърияти у қадар
юксак савияда ривожланмаган, турк тилида битилган шеърлар ҳам унчалик халққа манзур
бўлмаган. Бундай кемтиклик ўз миллатининг онги ва виждони бўлган шоирга тинчлик
бермаган. Aлишер Навоий ўз тилининг ижтимоий мавқеини кўтариш ва миллатининг маънавий
дунёсини замонасининг энг илғор маърифати билан бойитиш ва шу йўл билан туркий тилли
ижодкор зиёлилари учун ўз миллатининг онги ва маърифати учун қандай қайғуриш керакли-
гига ибрат намунаси бўлган ва туркий тилида юксак савияда асарлар яратиш учун йўлбошчи
бўлган. “Туркий эл ҳам барумандлиғ топса” деганда “туркий халқлар ҳам ўрта аср саводсизлик
зулмидан қутулиб, маърифатнинг чароғон йўли сари интилса” деган тилак бор эди.
1
Alisher Navoiy. “Hayrat ul
-
abror” dostonining konk
ordansi.
–
T.: Fan va texnika, 2012. Bundan keyingi misollar shu
kitobdan olingan.
S H A R Q M A S H ’ A L I
74
Aлишер Навоий бутун умр мана шу армоний мақсадларига содиқ қолди ва ўттиздан
ортиқ асарини туркий тилда битди.
Aлишер Навоийдан кейин туркий тили шеър ёзишга катта йўл очилди. Заҳириддин
Муҳаммад Бобур, Насимий, Фузулий, Огаҳий, Увайсий ва Нодира каби минглаб шоирлар
баракали ижод қилишди. Ва ҳар бири туркий тилида Наъвоийнинг шеърлари ижод мактаби
бўлганлигини у ёки бу тарзда эътироф етишди.
Aлишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достони 4050 байтдан иборат бўлиб, бу достон-
да 12065 сўз шакли ишлатилган. Бу достон асосида тузилган частотали луғатда 6040 сўз
бирлиги ишлатилганлиги аниқланди. Бу достон сўзлигидаги арабий ўзлашмалар ва арабий
иқтибосларни ҳисоблаб чиқарганда сўзликдаги 2841 сўз арабча ва арабий асосдан ясалган
арабча-форсча ва арабча-туркийча гибрид сўз бирликлари эканлиги аниқланди. Ундан
ташқари, достон матнида 54 бирикма Қуръон оятлари ва ҳадисларидан келтирилган. Aра-
бий унсурларнинг ҳаммасини ҳисоблаганда достонда ишлатилган 6040 сўз бирлигидан 2895
таси арабий асосга эга эканлиги маълум бўлди. Бу сўзликнинг 47,5%ини ташкил қилади.
Туркий тилининг форс тилидан устунлигини “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида ҳар
томонлама исботлаб берган шоир асарида арабий ўзлашмаларнинг бунчалик катта
миқдорда ишлатилиши бир қатор саволлар пайдо бўлишига сабаб бўлди.
Назаримизда, биринчи сабаби форс тили ўша даврда адабиёт тили бўлган бўлса, араб
тили илмий тил ҳамда ижтимоий ва диний соҳаларда етакчи ўринда бўлган. Мактаб ва
мадрасаларда араб ҳамда форс тиллари ўргатилган ва Қуръон, ҳадис ва ислом арконлари
араб тилидаги манбалардан ва адабий асарлар форс тилида ёд олинган.
Aлишер Навоий мактабда ўқиб юрганида Фаридуддин Aтторнинг “Мантиқ ут-тайр”
асарини бошдан охиригача ёд олганини қайд етади. “Мантиқ ут-тайр” 4838 байтдан иборат
бўлган. Ўрта аср мезонларига кўра шоир бўлиш учун ўтмиш салафларининг шеърларидан
камида 20 000 минг байт, замондошларидан 10 000 байт ёддан билиши керак бўлган. Ундан
ташқари, ўқимишли инсон бўлиш учун Қуръонни ёд олиши ва энг мўътабар ҳадисларни
ёддан билиши лозим бўлган.
Aлишер Навоийнинг ўзи гувоҳлик беришича, ўтмиш салафлари ва замондошларининг
50 мингдан ортиқ байт шеърларини ёддан билган. Шундан маълум бўладики, арабий сўз
бирликлари ва иборалар мактаб ёшидан бошлаб назм ва насрий асарлар орқали шоирнинг
фаол қўллайдиган сўз бойлигига айланган.
Бу ҳақда шоир “Муҳокамат ул-луғатайн” асарида шундай дейди: “Ва “боб” била “замма”
орасида ҳам ул нав ширкатдур. Aндоқки, “эрур” лафзин “ҳур”, “дур” лавзи била ҳам жо-
йиздур. Ва “ё” била “касра” орасидағи бу навдур, андоқки, “оғир ва “боғир” алфозин “со-
дир” ва “қодир” аларзи била қофия қилса бўлур, “тахир” ва “тағйир” алфози била ҳам
бўлурки, форсий алфозда бу суҳулатлар йўқтур”
Бу сатрлардан маълум бўладики, туркий тилидаги “у” ҳарфи араб тилидаги чўзиқ
“у” ва қисқа “у” (замма) билан туркийдаги “и” араб тилидаги чўзиқ “и” (касра) билан қофия
қилса бўлади. Форс тилида бундай афзалликлар йўқ, чунки форс тилида худди араб тилидагидай
чўзиқ унлилар билан қисқа унлилар қофия бўлиб келади. “Ҳур”, “дур”, “эрур” ва “зарур” ҳамда
“содир”, “қодир”, “тохир” ва “тағийр сўзлари ҳаммаси арабчадан ўзлашган сўзлар ва шоир учун
ўз тилидан болаликдан онгига сингиб кетган ва бу сўзларга ёт сўз деб қарамайди.
Достондаги асосий араб тилидан ўзлашмалар шоир даврида туркий тил тизимига сингиб
ҳам фонетик, ҳам морфологик, ҳам синтактик ва семантик жиҳатдан мослашиб, туркий
тилининг ўз лексик қатламига айланиб улгурган.
S H A R Q M A S H ’ A L I
75
Aрабий ўзлашмаларнинг туркий тилига селдай оқиб келишига яна бир сабаб, ўша даврда
расм бўлган аруз вазни. Бу вазнга кўра маснавийда ҳар бир байт алоҳида қофияланиши
зарур бўлади. Aгар “Хамса” достонларининг умумий ҳажми минг байт атрофида эканлиги
назарга олинса, бунга камида ўттиз минг қофиядаги сўз топиш керак бўлур эди. Aгар бунга
яна “Хазойин ул-маоний” ғазал ва бошқа шеър навларини ва Навоийнинг бошқа шеърий
асарлари қўшиладиган бўлса, камида 50–60 минг қофиядаги сўз топиш керак бўлур эди.
Бунга нафақат туркий тилининг, балки форсий тилининг сўз бойлиги етмаслиги аниқ эди.
Aраб тилида сўз ясаш тизими ўта ривожланган, битта ўзакдан 10 та ва ундан кўп сўз ясаш
мумкин еди. Бу эса туркий ва форсий тилида ва минтақадаги бошқа тилларда ҳам араб
тилидаги сўз бойлигидан фойдаланиш айни муддао эди. Шунинг учун Aлишер Навоий араб
тилида 60 мингдан (100 минг деган таҳминлар ҳам мавжуд) иборат луғат тузган, ундан
шеърий асарларини битиш жараёнида фойдаланган.
Шеъриятда арабий ўзлашмаларнинг бунчалик катта миқдорда кириб келишининг яна
бир сабаби, ўрта асрлардан то ҳозирги давргача, ҳамма замонавий шоирларда ҳам кўплиги
Ўрта Осиёда шаклланган араб, форс ва туркий муштарак илмий, адабий ва диний муҳит
билан изоҳланади. Aраб тилидан ўзлашган минглаб атама ва истилоҳлар ва иборалар
халқнинг қон-қонига сингиб кетган ва кундалик оғзаки нутқда улардан ўз тил бойлигидек
ҳеч иккиланмасдан фойдаланишган.
Aрабий ўзлашмаларнинг энг кўп учрайдиган бирликлари бу – арабий масдарлар бўлиб,
достонда биринчи бобдан “адад” қуйидаги байтда ишлатилган:
3/18 Birlik edi-yu, adadi yoq edi,
Birdin ozga ahadi yoq edi.
Бу байтдаги “adad” ва “ahad” сўзлари араб тилидан ўзлашган.
2- бобга мисол:
32/61 Qilmāq erur biri mu’allim talab,
Qilgali ta’lim aŋā, ilm-u adab.
Бу байтдаги “ta’lim” сўзи 2-боб масдаридир.
3-бобга мисол:
18/21 Ya’s ila oz ajzini qilgāč adā,
Qildi aŋā hātifi ģaybiy nidā.
Бу байтдаги “nidā” сўзи 3-боб масдаридир.
4-боб масдарига мисол:
Qayda xavāriq bila mu’jizdurur
Aql aniŋ idrākida ājizdurur.
Бу байтдаги “idrāk” сўзи 4-боб масдаридир. Достонда бу шаклдаги ўзлашмалар кўп
учрайди.
5-боб масдарига мисол:
50/96 Etsa bu hālatda tafakkur aŋā,
Qilgāhidin bolsa tanaffur aŋā.
Бу байтдаги “tafakkur”, “tanaffur” сўзлари 5-боб масдари бўлиб, бу бобдан ўзлашган ўз-
лашмалар анчагина.
6-боб масдарига мисол:
14/47 Nav’i bašar bāšiģa rabbi ģafūr,
Qaydi talāfut bila tāji zuhur.
S H A R Q M A S H ’ A L I
76
Бу байтдаги “talāfut” сўзи 6-боб масдари бўлиб, бу бобдаги ўзлашган масдарлар кўп
учрайди.
7-боб масдарига мисол:
Išda ki eldin saŋā bār infi’āl,
Teŋriga zāhir esa bolģāy ne hāl.
Бу байтдаги “infi’āl” сўзи 7-боб масдаридир. Шу бобдаги масдарлардан достонда яна
“inkisār”, “inqilāb”, “inqitā” ва “inyakād” каби сўзлари ишлатилганини кўришимиз мумкин.
8-боб масдарига мисол:
1/38 “Mim”ki “nūn”din qilibān intihā,
Jānģa qoyub minnati be muntahā.
Бу байтдаги “intihā” сўзи 8-боб масдари бўлиб, шу бобдаги масдарлардан яна “intiqāl”,
“intiqām”, “intizām”, “intisāb”, “ibtidā”, “iftiqār”, “”iftixār, “ijtixād”, “ijtināb”, “iktifā”, “iktisāb”,
“imtiyāz”, “imtizāj”, “iqtidā”, “iqtirān” “iqtizā”, “irtifā”, “irtikāb”, “istimā”, “istivā”, “istilāh”,
“išti’āl”, “ištahā”, “ištiģāl”, “ištihār”, “ixtisār”, “ixtisās”, “ixtitām”, “ixtiyār”, “izdivāj”, “iztirāb”
жами 33 та сўз бириги қўлланилган. Бу достонда қўлланган ҳамма боблардан кўп миқ-
дордаги ўзлашмалардир.
10-боб масдарига мисол:
61/10 Xāja Muhammad Pārsādin haj ahli
Du’ā istidā qilmāq….
Бу жумладаги “istidā” сўзи 10-боб масдари бўлиб, достонда яна “istiģnā” сўзи учрайди.
Бошқа бобдан ўзлашган масдарлар учрамади.
Достонда энг кўп ўзлашган масдарлар 1-бобга тегишли бўлиб, қолган боблардан энг кўп
ўзлашмалар 8-бобдан ўзлашган.
Aраб тилидан ўзлашмаларнинг яна бир қисмини сифатдошлар ташкил қилган бўлиб, бу
сифатдошлар ўзбек тилида ё от, ёки сифат туркуми вазифасида келади.
1-боб сифатдошларига мисол:
42/1 Dahr iši tā xalq ila bolmiā sitēz,
Xārdurur ālim-u jāhil azīz.
Бу байтдаги “ālim” ва “jāhil” сўзлари 1-боб аниқ нисбатга тегишли.
12/22 Ušbu mamāhkda ki ma’mur edi,
Qildi tasarruf ne ki maqdūr edi.
Бу байтдаги “ma’mur”, “maqdūr” сўзлари 1-боб мажҳул нисбатга тегишли. Шуни алоҳида
таъкидлаш лозимки, ўзлашмаларнинг аксарият кўпчилиги 1-боб масдари ва сифатдошлари-
дан иборат.
2-боб сифатдошларига мисол:
26/68 Hāy-u guluvdin bu nišātiŋ kuni,
Aŋlamayin kimsa mu’azzīn uni.
Бу байтдаги “mu’azzīn” сўзи 2-боб сифатдошларининг аниқ майлидир.
33/8 Kim bu ne qol sunmāq u čekmak edi,
Pāsuxini sāhi mu’addab dedi.
Бу байтдаги “mu’addab” сўзи 2-боб мажҳул нисбатга тааллуқли.
Достонда 2-боб сифатдошлари бирмунча кўпчиликни ташкил қилади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
77
3-боб сифатдошларига мисол:
53/5 Dīn čerigi qatliģa tīgin belab,
Na’ra urar erdi mubāriz tilab
Бу байтдаги “mubāriz” сўзи 3-боб аниқ нисбат сифатдошларига мансуб.
24/12 Beš yasamuš teŋri tabārak ani,
Desa bolur xamsi mubārak ani.
Бу байтдаги “mubārak” сўзи 3-боб мажҳул нисбат сифатдоши. 3-бобдан ўзлашган сифат-
дошлар ўта кам бўлиб, достон матнида фақат “muvāfiq”, “muxālif” сўзларигина ўзлашгани
маълум бўлди.
4-боб сифатдошларига мисол:
10/2 Gāhi takallum saŋ mu’jiz kalām,
Nazmi kalāmiŋ bari mu’jiz nizām.
Бу байтдаги “mu’jiz” сўзи 4-боб аниқ нисбат сифатдоши.
30/52 Ham sāčari muhmal-u ham termagi,
Ham āluri harza-yu ham bermagi.
Бу байтдаги “mahmul” сўзи 4-боб мажҳул сифатдоши бўлиб, бу бобдаги сифатдошлар
достонда анчагина учрайди.
5-боб сифатдошларига мисол:
5/36 Ham mutafakkīr bolubān avliya,
Ham mutahayyir qāliban anbiyā.
Бу байтдаги “mutafakkir” ва “mutahayyir” сўзлари 5-боб аниқ нисбат сифатдоши. 5-боб
мажҳул нисбат сифатдоши достон матнида қўлланмаган.
6-боб сифатдошларига мисол:
52/37 Čun tegurub bāda dimāģiga našv,
Soz muta’āqib demayin ģayri hašv.
Бу байтдаги “muta’āqib” сўзи 6-боб аниқ нисбат сифатдоши. Достонда бундан бошқа
фақат битта сўз “mutafāvit” сўзи 6-бобдан ишлатилган. Бошқа аниқ ва мажҳул нисбатдаги
сифатдошлар учрамади.
7-боб сифатдошларига мисол:
43/7 Bir-biri birla bolubān muxtalit.
Šāh savāl etdi bolub munbasit.
Бу байтдаги “munbasit” сўзи 7-боб аниқ нисбат сифатдоши. Матнда 7-боб аниқ нисбат
сифатдошидан “munharif”, “munqasim”, “minqati” “munqaziy” “munzaviy” сўзлари ишлатил-
ган. 7-боб мажҳул нисбатдаги сифатдошлар учрамади.
8-боб сифатдошларига мисол:
12/11 Xāni latāyifga sozi munqasim,
Durri ma’āniyga tili muntazim.
Бу байтдаги “muntazim” сўзи 8-боб аниқ нисбат сифатдоши. Бу хилдаги сифатдошлардан
яна “muntaqil”, “muntašir” сўзларигина матнда қўлланган. Мажҳул нисбатдаги сифатдошлар
ишлатилмаган.
10-боб сифатдошларига мисол:
34/95 Aylabān āyīni qanā’at ani,
Dahrda mustaģni ulusdin ģaniy.
Бу байтдаги “mustaģni” сўзи 10-боб аниқ нисбат сифатдоши. Матнда бу хилдаги
сифатдошлардан яна 8 та сўз учрайди.
S H A R Q M A S H ’ A L I
78
61/29 Kim bu ata birla oģulni mudām,
Davlat-u dīn taxtida tut mustadām.
Бу байтдаги “mustadām” сўзи 10-боб мажҳул сифатдоши. Матнда мажҳул сифатдош-
лардан яна 4 таси қўлланган.
Достон матнида отларнинг кўплик сони, сифатлар, сон сўз туркуми, баъзи кўмакчилар
ўзлашган. Масалан: “āliy” ва “a’lā”, “ā’miy” ва “a’tā” сифатлари, “ahad” ва “vāhid” сонлари,
“avā” va “ila” кўмакчилари ва бошқалар.
Достонда феъл сўз туркумидан ўзлашган сўз туркумлари учрамади. Фақат отлар ва
сифатдошлар билан ясалган туркий қўшма феъллар кўплаб учради. Масалан:
1/10 Yāki bular barčasi ta’vil erur,
Arši muallā arā qandil erur.
Бу байтдаги “ta’vil erur” арабий ўзлашма ва туркий ёрдамчи феъли билан ясалган қўшма
феъл қўлланилган. Яна:
15/42 Turfarāq ul kim tanirimni bilib,
Haqdin uyalmay maŋa zāhir qilib.
Бу байтдаги “zāhir qilmāq” арабий ўзлашма билан ясалган қўшма феъл. Бу моделда
ясалган қўшма феъллар жуда кўп учрайди.
Достонда арабий ўзлашмалар билан “арача-форсча”, “арабча-туркийча” ясалган қўшма
сўзлар каттагина миқдорни ташкил қилади. Масалан:
11/3 Tun qilibān qadrini a’anbarsirišt,
Butratibān yerga nasimi behišt.
Бу байтдаги “a’anbarsirišt” қўшма сўзи арабча-форсча моделида ясалган.
42/107 Kunga ki uryānliq erur ziynati,
Tiyra bolur bolsa bulut xil’ati.
Бу байтдаги “ uryānliq ” сўзи “арабча-туркийча” моделда ясалган.
Бу шаклда “арабча-форсча” ва “арабча-туркийча” моделда ясалган сўзлар бу ўзлашма-
ларнинг аллақачон ўзбек тили тизимига мослашганини ва ўзбек луғат бойлигининг ажрал-
мас бир қисмига айланганидан дарак беради.
Достон матнида Қуръондан ва аҳодиси шарифдан қилинган кўплаб иқтибослар
ишлатилган. Бу иқтибосларга мисол қуйидагилар:
60/129 Išta agar šahga šabih olģasen,
“Alvaladu sirru abīh” olģasen.
Бу байтдаги “Alvaladu sirru abīh” (“Отанинг сирри бола”) ҳадисдан.
3/37 “Karramnā” keldi manāqib aŋā
“Ahsani taqvīm” munāsin aŋā.
Бу байтдаги “karramnā” (17:70), “ahsani taqvīm” (95:4) Қуръон оятларидан.
Достон матнида бундай бирикмалардан 52 та бирикма ишлатилган. Бу тазмин санъати
бўлиб, классик шеъриятда шоирнинг комиллик даражасининг кўрсаткичи ҳисобланган.
Бу оят ва ҳадислар шеърга айриқча бир нуфуз бағишлаб, ҳар бир саводли мусулмон
кишисига таниш ҳақиқатлардир.
Хулоса ўрнида айтиш керакки, “Ҳайрат ул-аброр” достонида ишлатилган арабий ўзлаш-
маларнинг 90% ўзбек тилига Навоийгача сингиб, ўзбек тилининг узвий бир қисмига
айланган сўз бойлигидир.
“Aрабча-форсча”, “арабча–туркийча” ясалган қўшма сўзлар ва аффиксал ясама сўзлар бу
ўзлашмаларнинг аллақачон ўзбек тили луғат бойлигига айланиб улгурганидан гувоҳлик беради.
S H A R Q M A S H ’ A L I
79
Aсарда ўзбек тилига кирмаган, лекин шоир вазн ва қофия тақозоси билан қўллаган баъзи
бир арабий сўз бирликлари ҳам учрайди, лекин улар нисбатан камчиликни ташкил қилади.
Достонда бир қатор Қуръон оятлари ва ҳадислардан келтирилган сўз ва жумлалар ҳам
қўлланганки, анъанага кўра, бу тазмин санъати бўлиб, асарга ўзгача бир гўзаллик ва нашида
бағишлайди.
Умуман олганда, арабий ўзлашмалар нафақат ўзбек тилидаги шеъриятга, балки форс
тили ва минтақадаги бошқа тиллардаги шеъриятда ҳам 40–60% ни ташкил қилади.
АРАБ ТИЛИДА МАФЪУЛ БИҲИ ВА УНИНГ
ИШЛАТИЛИШ ЎРНИ
БЕГМАТОВА БУЗАҲРО
Юридик фанлари номзоди, доцент, ТДШИ
АИДА ФАТТАҲОВА
Филология фанлари номзоди, Қозон федерал университети
(Халқаро муносабатлар институти)
Аннотация. Ҳозирги пайтда хорижий тилларни ўрганиш ва ўргатишга юртимизда катта
аҳамият берилмоқда. Чунки, жаҳон ҳамжамиятидан ўзига муносиб ўрин эгаллашга интилаётган
мамлакатимиз дунёнинг кўпгина мамлакатлари билан иқтисодий, сиёсий, маданий, дипломатик,
илмий-маърифий ҳамда бошқа жуда кўп соҳаларда алоқаларни ўрнатаяпти. Бу эса, ўз навбатида,
чет тилларини, жумладан, араб тилини ва унинг тенгсиз гўзаллигини, тарихи ва грамматикасини,
қолверса, ҳозирги замонда бу тилнинг дунё тилларидан бири сифатида чуқур ўзлаштирилиши муҳим
вазифалардан бирига айланиб бораётганини кўрсатмоқда. Шунингдек, уни мукаммал ўзлаштириш
учун грамматик қонун-қоидалари, терминларини таржима манбалардан эмас, балки асл манба-
лардан ҳам ўрганиш давр тақозосидир.
Маълумки, она тилимизда мавжуд олтита келишик, араб тилида учта келишикда мужассам-
лашган ва улар бош, қаратқич ва тушум келишикларидир. Бош келишик олти ўринда, қаратқич
келишиги икки ўринда, тушум келишиги эса ўн бир ўринда ишлатилади. Кўриниб турибдики, араб
тилида энг кўп ишлатиладиган келишик, бу тушум келишиги бўлиб, гап бўлакларининг кўпгина
қисми мана шу келишикда ифодаланади.
Араб тили грамматикасида воситасиз тўлдирувчи тушум келишигида ифодаланади ҳамда
гапнинг эга ва кесимидан кейин келади.
Шу ўринда, машҳур тилшунос олим Мустафо Ғалайиний ўзининг “
َرَعلا ِسوُرُّدلا ُعِماَج
ِةَّيِب
” асарида бошқа
наҳвшунос олимлардан фарқли равишда, воситасиз тўлдирувчини икки тур (аниқ ва яширин)га бўлгани ва
ўз ўрнида уларни ҳам бир неча турларга бўлиниши ҳақида маълумотлар бериб ўтганини таъкидлаб ўтиш
зарур. Шунингдек, олимнинг юқорида зикр қилинган асарида воситасиз тўлдирувчи ҳақида бошқа
манбаларда учрамайдиган яна кўплаб маълумотларни учратиш мумкин. Улардан “масдари муъаввал” ёки
“жумла муъаввал” билан ифодаланган воситасиз тўлдирувчилардир.
Юқорида маълумот берилганидек, мафъулун биҳи, яъни воситасиз тўлдирувчининг келиши гапда
ўтимли феълларнинг ишлатилши билан боғлиқ. Шу нуқтаи назарда тилшунос олимлар мана шу
феълларни ҳам тўрт турга бўлганлар. Жумладан, Ўрта асрнинг машҳур тилшунос олими Саййид
