S H A R Q M A S H ’ A L I
108
ШАРТ ЮКЛАМАЛАРИ (
Ҳ
УРУФУ
-
Ш
-
ШАРТ)НИНГ
СИНТАКТИК ХУСУСИЯТЛАРИ
РУСТАМОВ АБДУЛАЗИЗ
Катта ўқитувчи, ТДШИ
Аннотация. Анъанавий араб тилшунослигида майл шакллари ўзига хос таснифга эга. Араб
наҳвшунослари томонидан майл шаклларини тавсифлашда сўзнинг маъновий ва модал хусусият-
ларига алоҳида эътибор қаратилади. Анъанавий араб грамматикасида феълларнинг замон, шахс,
жинс ва сондаги ўзгаришлари сарф (морфология) бўлимида, исм (отлар)нинг турланиши ва
феълларнинг эъроби (тусланиши) эса наҳв (синтаксис) бўлимида ўрганилади. Юкламалар ўзининг
ўзгармас шакли билан ҳамда от ва феълларни бошқариш (яъни, уларга таъсир қилиш) хусусияти
билан таъсир қилувчи омиллар сифатида наҳвнинг объекти ҳисобланади. Иш-ҳаракати ва воқелик
ўртасидаги муносабатни турли юкламалар белгилайди ва грамматикада улар “ҳуруф” деб
аталади. Ушбу юкламалар бир томондан, шартлик, воқелик ва императивлик (инкор-таъқиқ)нинг
модал вазифасини, иккинчи томондан эса, шарт эргаш гаплардаги боғланишнинг синтактик
вазифаларини бажаради.
Мазкур мақола араб тилидаги “жазм” тушунчасини ўрганиш, маҳаллий ва хорижий наҳвшунос-
ларнинг асарларида ушбу мавзуни солиштириш, шунингдек, феълнинг “жазм” ҳолатини юзага
келтирувчи омил (сабаб)ларни аниқлашга бағишланган. Араб наҳвшуносларининг фикрларини таҳ-
лил қилиш асосида шартни ифодаловчи юкламалар ўрганилган ва уларнинг шарт эргаш гапдаги
синтактик хусусиятлари аниқланган.
Таянч сўз ва иборалар: шарт юкламалари, “ҳуруфу-ш-шарт”, шарт майли, “жазм”, “феъл
мажзум”, реал шарт, нореал шарт, шарт юкламаси ўрнида келувчи исмлар, синтактик вазифа.
Аннотация. В традиционном арабском языкознании формы наклонения классифицированы
несколько своеобразно. При описании форм наклонений арабские грамматисты придавали особое
значение смысловым и модальным оттенкам слова. В традиционной арабской грамматике
изменение глаголов по временам, лицам, родам и числам изучается в сарфе (т.е. морфологии), а
склонение имен и изменение глаголов (иʼраб – спряжение) рассматривается в нахве (т.е. синтак-
сисе). Частицы ввиду своей неизменяемости, а также способности управлять другими словами
являются объектами нахва. Отношение действия к реальности устанавливается различными
частицами, получившими в грамматике название – “хуруф”. Эти частицы, с одной стороны, выра-
жают модальную функцию условности, реальности и императивности (запрещения), а с другой –
выполняют синтаксическую функцию выражения подчинительных связей в сложноподчиненных
предложениях с придаточными условными.
Статья посвящена изучению понятия “жазм” в арабском языке, сопоставлению данного
вопроса в трудах отечественных и зарубежных грамматистов, а также определению факторов,
влияющих на образование глагола в форме “жазм” (т.е. глагола в усеченной форме). На основе
анализа взглядов арабских грамматистов изучены частицы, выражающие условие и выявлены их
синтаксические особенности в составе придаточного условного предложения.
Опорные слова и выражения: условные частицы, “хуруф-ш-шарт”, условное наклонение,
“жазм”, “фиъл мажзум”, реальное условие, ирреальное условие, замещающие условные частицы
имена, синтаксическая функция.
Abstract. In traditional Arabic linguistics, the forms of mood are classified in a somewhat peculiar way.
In describing the forms of moods, Arabic philologists, emphasizing the semantic and modal shades of the
word. In traditional Arabic grammar, the change of verbs by tenses, persons, gender and numbers is
studied in Sarf (i.e. morphology), and the declension of names and change of verbs (iʼrab – conjugation) is
considered in Nahv (i.e. syntax). Particles due to their invariableness, as well as the ability to control in
S H A R Q M A S H ’ A L I
109
other words as factors, are considered objects of Nahv. The relation of action to reality is established by
various particles, which are called in the grammar – “Huruf”. These particles, on the one hand, express
the modal function of conditionality, reality and imperative (prohibition), and on the other hand, perform
the syntactic function of expressing subordinate connections in complex sentences with subordinate
conditional clauses.
The article is devoted to the study of the concept of “jazm” in the Arabic language, a comparison of this
issue in the works of domestic and foreign philologists, as well as the determination of factors (reasons)
that affect the formation of the verb in the form of “jazm” (i.e., the verb in truncated form). Based on the
analysis of the views of Arab grammarians, were studied particles expressing the condition, and were
revealed their syntactic features in the relative clause.
Keywords and expressions: particles expressing the condition, “khuruf-sh-shart”, conditional mood, “jasm”,
“fi’l majzum”, real condition, unreal condition, names replacing conditional particles, syntactic function.
Кириш.
Араб тилини ўрганувчи (яъни, араб тили она тили бўлмаган)лар учун араб
тилидаги грамматика қоидалари ўзбек тили билан таққослаган ҳолда ўргатилади. Ўзбек, рус ва
бошқа қатор олимларнинг тадқиқотларида она тили меъёрларидан келиб чиқиб, феъл
категорияларининг бири сифатида майл категорияси келтирилади. Аслида араб наҳви
китобларида феъл майли деган атаманинг ўзи мавжуд эмас. Бинобарин, араб тилида феълнинг
шарт майлида келиши, яъни феълнинг жазм ёки мажзум ҳолати, феъл категорияси билан эмас,
балки махсус юкламалар билан боғлиқ. Феълларнинг шарт (жазм) ҳолатида келишини талаб
қилувчи юкламалар араб наҳвида “
ҳуруфу-ш-шарт
” – шарт юкламалари деб аталади.
Натижа ва мулоҳазалар.
Араб тили грамматикасига оид маҳаллий ҳамда хорижий
китобларда “шарт майли” тушунчаси борасида бир неча изоҳлар бериб ўтилган
1
. Мазкур
тушунча “шарт майли” характери, унинг хусусиятларини тўлиқ очиб бера олмайди, чунки
бу шаклдаги феъл реал-шартли иш-ҳаракатни фақатгина шарт майлини талаб қилувчи
юкламалар билан бирга ифодалай олади. Бошқача қилиб айтганда, шарт майлидаги феъл
фақатгина шартни билдиравермайди, бу шакл бошқа юкламалар билан бирга келганда,
турли вазифаларни бажаради.
Шарт майли (жазм) шаклини талаб қилувчи юкламалар сони арабшунос олимларнинг
тадқиқотларида турлича кўрсатилади. Масалан, рус олимларидан Б. М. Гранде (ўн тўртта)
2
,
А. А. Ковалёв ва Ш. Г. Шарбатовлар (асосий ўнта)
3
, В. Г. Лебедев ва Л. С. Тюревалар
(асосий ўн битта)
4
, В. Э. Шагаль, Н. М. Мерекин ва Ф. С. Забировлар (асосий саккизта)
5
шарт юкламаларини қайд этадилар. Ўзбек тилшунос-арабшунослари – Н. Иброҳимов ва
М. Юсуповлар (асосий ўнта)
6
, Б. З. Халидов (асосий еттита), Э. Талабов (асосий саккизта)
7
юкламаларни ажратадилар. Маҳаллий тадқиқотларда жазм шаклини талаб қилувчи
1
Grande B.M. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveshenii. – M., 2001; Kovalyov A.A.,
Sharbatov G.Sh. Uchebnik arabskogo yazika. – M., 2001; Lebedev V.G., Tyureva L.S. Prakticheskiy kurs arabskogo
literaturnogo yazika. V 2-x ch. Ch.2. Normativniy kurs. – M., 2005; Xalidov B.Z. Uchebnik arabskogo yazika. – T.,
1981; Shagal V.E., Merekin N.M., Zabirov F.S. Uchebnik arabskogo yazika. – M., 1993; Ibrohimov N., Yusupov M.
Arab tili grammatikasi. 1-jild. –T., 1997; Talabov E. Arab tili. – T., 1993 va boshqalar.
2
Grande B.M. Kurs arabskoy grammatiki v sravnitelno-istoricheskom osveщenii. – M., 2001. – S. 510.
3
Kovalyov A.A., Sharbatov G.Sh. Uchebnik arabskogo yazika. – M., 1969. – S. 475.
4
Lebedev V.G., Tyureva L.S. Prakticheskiy kurs arabskogo literaturnogo yazika. V 2-x ch. Ch.2. Normativniy kurs. –
M., 2005. – S. 423–425.
5
Shagal V.E., Merekin N.M., Zabirov F.S. Uchebnik arabskogo yazika. – M., 1993. – S. 303–304.
6
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. 1-jild. – T., 1997. – B. 116.
7
Talabov E. Arab tili. – T., 1993. – B. 284–285.
S H A R Q M A S H ’ A L I
110
юкламалар ҳақида тўлиқроқ маълумотларни А. Ҳикматовнинг китобида топиш мумкин. У
ўн тўртта юкламани келтиради:
، ْنِإ
ْمَل
َّلُك ، اًّنَأ ، َنْيَأ ، اَمْهَم ، ىَتَم ، ٌّيَأ ، اَم ،)ِيْهَّنلا ُءلا( َلا ،) ِرْمَلأا ُملا( ِل ، اَّمَل ،
اَمُثْيَح ، اَم
1
.
Ўзбек наҳвшуноси С. Бекпўлатнинг китобида ушбу юкламалар энг тўлиқ кўрсатилган
бўлиб, уларнинг сони ўн олтитани ташкил қилади:
، ىَتَم ، اَمْهَم ، اَم ، ْنَم ، اَمْذِإ ، ْنِإ ، ةَيِهاَن َلا ، ِرْمَلأا ُم َلا ، اَّمَل ، ْمَل
َأ ، اَمَفْيَك
اَمُثْيَح ، ىّنَأ ، اَمَنْيَأ ، َناَّيَأ ،ّي
2
.
Машҳур араб наҳвшунослари Хифни Насиф, Мустафа Ғалайиний, Антуан Даҳдаҳ, Фуад
Неъмат ва бошқ. “шарт майли” (яъни, жазм ёки мажзум)ни талаб қилувчи ўн олтита
юкламаларни ажратиб, уларга батафсил таъриф келтиришади.
ىّنَأ ، اَمَنْيَأ ، َناَّيَأ ، ىَتَم ، اَمْهَم ، اَم ، ْنَم ، اَمْذِإ ، ْنِإ ، ةَيِهاَن َلا ، ِرْمَلأا ُم َلا ، اَّمَل ، ْمَل
ُثْيَح ،
ُّيَأ ، اَمَفْيَك ، اَم
3
.
Мазкур ўн олтита юклама феълни жазм ҳолатда келишини талаб қилиб, иккита гуруҳга
қуйидагича бўлинади:
Биринчи тури тўртта юкламадан иборат бўлиб, улар ўзидан кейин битта феълни жазм
шаклида бўлишини талаб қилади, аммо шарт мазмунини ифодаламайди. Бу юкламалар
қуйидагилар:
.ةَيِهاَن َلا ، ِرْمَلأا ُم َلا ، اَّمَل ، ْمَل
ُعَأ ْمَل انأ :ْمَل
.يِبْلَق ُتاَّقَد ْتَمَح ْرَتْسِإ اَمْهَم اًدَبَأ َدوُعَأ ْنَل َو َكْيَلِإ ْد
Мен сени олдингга қайтмадим ва ҳеч қачон ҳам қайтмайман, гарчи юрагим тепкилари
ўтиниб сўрасалар ҳам
.
.نيتاسبلا ترمثأ دقو اَنُناَتْسَب ُرُمْثَي اَّمَل :اَّمَل
Бошқа боғлар мева берди ҳамки бизнинг боғмиз ҳанузгача мева бергани йўқ
.
.هدح ناسنإ لك ْم َزْلَيِل : ِرْمَلأا ُم َلا
Ҳар бир инсон ўз чегараси (ўрни)ни билсин.
َلا
َن
.الله ةمحر نم ْسَأْيَت لا :ةَيِها
Аллоҳнинг раҳматидан ноумид бўлма
.
Иккинчи тури ўн иккита бўлиб, ўзидан кейин иккита феълни жазм ҳолатига келиши
талаб қилади: биринчиси шарт, иккинчиси унинг жавоби бўлиб келади. Бу юкламалар
қуйидагилардир:
ِإ ، ْنِإ
، اَمْذ
.ُّيَأ ، اَمَفْيَك ، اَمُثْيَح ، ىَّنَأ ، اَمَنْيَأ ، َناَّيَأ ، ىَتَم ، اَمْهَم ، اَم ، ْنَم
ْنإ : ْنِإ
.ْلَنَت ْرِبْصَت
Агар сабр қилсанг етасан.
.ْمَّدَقَتَت ْمَّلَعَتَت امذإ :اَمْذِإ
Таълим олсанг пешқадам бўласан
.
يَلُعلا َبَلَط ْنَم : ْنَم
.يِلايَللا َرِهَس
1
Xikmatov A. Arab tili grammatikasidan saboqlar. – T., 2002. – B. 22–24.
2
Bekpulat S. Nahv asoslari. – T., 2005. – B. 17.
3
Xifni Nasif, Muhammad Diyab, Mustafa Tamum, Muhammad Salih. Ad-durus an-nahviyya. – Misr, al-Iskandariyya:
Darul aqida, 2007; G‘alayiniy M. Jami’ ad-durus al-’arabiyya. – al-Qahira: Darul g‘ad al-jadid, 2007; Fuad Ni’mat.
Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994; Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-
’arabiyya. – Bayrut, 1992. (arab tilida)
S H A R Q M A S H ’ A L I
111
Кимки олийликни истаса, кечларни бедор ўтказсин
.
ا يف َكُعَفْنَي ِرْغ ِصلا يف ُلُصْحَت اَم :اَم
. ِرَبِكل
Ёшликда ниманики йиғган бўлсанг, улғайганингда сенга фойда беради
.
.ُماَّيَلأا ُه ْرِهْظُت ْنِطْبُت اَمْهَم :اَمْهَم
Гарчи сен уни яширсанг-да, кунлар уни ошкор қилади
.
.كحراوج حلصت كبلق حلصي ىَتَم :ىَتَم
Қачонки қалбинг яхши бўлса, ташқи кўринишинг ҳам яхши бўлади.
.كتريس دمحت كتريرس نسحت َناَّيَأ : َناَّيَأ
Қалбинг чиройли бўлгандагина хулқинг мақталади.
اصت هجوتت اَمَنْيَأ :اَمَنْيَأ
.كقزر فد
Қаергаки юзлансанг ризқинга рўбаро бўласан.
.اقيفر دجي لاملا وذ بهذي ىَّنَأ :ىَّنَأ
Давлатманд киши қаерга борса, дўстини топади
.
.احاجن الله كل ردقي مقتست اَمُثْيَح :اَمُثْيَح
Қаерда тўғри бўлсанг, Аллоҳ сенга муваффақият ато қилади
.
:اَمَفْيَك
َمَفْيَك
.كولماعي كناوخإ لماعت ا
Биродарларингга қандай муомала қилсанг, улар ҳам сенга шундай муомала қилади.
.
1
هنبإ نم مرتحي هابأ مرتحي ناسنإ ُّيَأ :ُّيَأ
Қайси инсон отасини ҳурмат қилса, ўғлидан ҳурмат кўради
.
Демак, айтишимиз мумкинки, шарт майли қуйидаги ҳолатларда ишлатилади:
1)
шарт майлини талаб қилувчи тўртта юклама таъсирида юзага келади, аммо шарт
мазмунини бермайди;
2)
шарт эргаш гапли қўшма гапларда (шарт эргаш гапнинг ва бош гапнинг кесимлари
ўн иккита юклама таъсирида шарт майлида келади). Гапда шартни билдирувчи хусусият-
ларни ифодалашда феъл-кесимнинг шакли, юкламалар ва предикатив қисмларнинг кетма-
кетлик таркиби муҳим ўрин тутади. Араб тили синтаксиси хусусиятларидан бири – бу
сўзларнинг қатъий тартиби ва мослашуви.
Айтиб ўтиш керакки, юқорида зикр этилган шарт юкламаларини ҳосил қилувчи айрим
сўзлар (яъни,
ٌّيّأ ،َنْيَأ ،يتَم ، ْنَم ،اَم олмошлари) содда гаплар таркибида феълга таъсир қилмайди.
Бу олмошлар ўз маъноларини сақлаб қолган ҳолда, шартни билдирувчи феълий гапларда
шарт юкламалари вазифасида келиши мумкин ва феълнинг жазм ҳолатида бўлишини талаб
қилади. Бундай сўзлар “
ин
( ْن
ِإ)
вазифасида келувчи исмлар
” ( ْنِإ َعِق ْوَم ُعَقَت يَّتلا ُءاَمْسَلأا) деб
номланади
2
. Улар қуйидагилар:
А) умумлаштирувчи олмош:
1)
ْنَم ”
кимки, агар кимки
”, масалан:
ٍنيِمَأِب َسْيَلَف َّرِّسلا ىَشْفَأ ْنَم
3
.
Кимки сирни фош қилса, у хавфсизликда бўлмайди (хавфсизликни йўқотади).
ِهْيَلَع ِزْجَي َرْيَخلا ْلَعْفَي ْنَم َو ِهِب َزْجُي اًء ْوُس ْلَمْعَي ْنَم
4
.
Агар кимки ёмонлик қилса, у билан жазо олади, кимки яхшилик қилса, унинг мукофотини олади.
2)
اَمْهَم “
ниманики
”, “
гарчи
”, масалан:
َّيَلأا ُه ْرِهْظُت ْنِطْبُت اَمْهَم
ُما
1
.
1
Fuad Ni’mat. Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994. – As-safha 176–179.
2
Ibid. – As-safha 177.
3
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
4
Ibid.
S H A R Q M A S H ’ A L I
112
Гарчи сен уни яширсанг-да, кунлар уни ошкор қилади.
3)
اَم “
ниманики
”, масалан:
ِة َر ِخلآا يف ُهوُق َلاَت ايْنُّدلا يف ُهوُلَعْفَت اَم
2
.
Бу дунёда ниманики қилсангиз, охиратда ўшани оласиз.
4)
ٌّيَأ “
қайсики, қайси
”, масалан:
َتْسَت ْأ َرْقَت ٍباتِك َّيَأ
ْدِف
3
.
Қайси китобни ўқисанг ҳам, фойда оласан.
َكَعَم ْرِفاسُأ ْرِفاسُت ٍم ْوَي َّيَأ
4
.
Қайсики кунда сафарга кетсанг ҳам, мен сен билан кетаман.
Б) “макон ва замон равишлари” маъносини билдирувчи сўзлар феълий жумлаларда
шартни ифодалаётганда, феълни жазм ҳолатига қўяди.
Улар “
ҳуруфу-ш-шарт маъносидаги ҳоллар
” (اهِب ى َزاجُت يتَّلا فو ُرُّظلا) деб номланади:
1)
ىَتَم “
қачон, қачонки
”
اَب ْحُلْصَي ىَتَم
َظ ْحُلْصَي َكُنِط
َك ُرِها
5
.
Қачонки қалбинг тўғри (яхши) бўлса, ташқи кўринишинг ҳам яхши бўлади.
1)
َنْيَأ “
қаерда, қаердаки
”
ْم َرْكُت ْنُكَت َنْيَأ
6
.
Қаерда бўсанг ҳам, иззат-ҳурмат оласан.
2)
اَمْذِإ “
қачон, қачонки
”
ْمَّدَقَتَت ْمَّلَعَتَت اَمْذِإ
7
.
Қачонки таълим олсанг, ривожланасан (пешқадам бўласан).
3)
ىَّنَأ “
қачонки, қандайки, қаердаки
”
ْبَهْذَي ىَّنَأ
ْم َرْكُي ِلاَملا ُب ِحاَص
8
.
Давлатманд (бой) одам қаерга борса, иззат-ҳурматда бўлади.
4)
َناَّيَأ “
қачонки
”
َكْب ِجُأ يِنْلَأْسَت َناَّيَأ
9
.
Қачонки мендан сўрасанг, сенга жавоб бераман.
В) айрим сўзлар (яъни, сўроқ олмошлар) феълий гапларда اَم юкламаси билан бирга
келганда, феълнинг жазм шаклида келишини талаб қилади:
1) ا
َمُّيَأ – “
ниманики
”
2)
ْنَمُّيَأ – “
кимники
”
3)
اَمَنْيَأ – “
қаердаки
”
أمَنْيَأ
ُنوُكَت
ُت ْوَملا ْمُكُك ِرْدُي او
10
.
Қаердаки бўлсангиз ҳам, ўлим муқаррар.
1
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
2
Fuad Ni’mat. Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994. – As-safha 177.
3
Ibid.
4
Fuad Ni’mat. Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994. – As-safha 177.
5
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
6
Ibid.
7
Ibid.
8
Ibid.
9
Ibid.
10
Al-Qur’anu-l-karim. an-Nisa surasi, ayat 78.
S H A R Q M A S H ’ A L I
113
4) امٌثْي
َح “
қаердаки, қаердан
”
ْم َرْكُت ْل ِزْنَت اَمُثْيَح
1
.
Қаерда тўхтасанг ҳам, иззат-ҳурматда бўласан.
5)
اَمَّلُك “
ҳар қачонки
”
َلَمَلأا ْغُلْبَت َلَمَعلا ْنِقْتُت اَمَّلُك
2
.
Ҳар қачонки ишни мукаммал (пухта) қилсанг, орзуингга етасан.
6)
اَمَفْيَك “
қандай”
َساَّنلا ْلِماَعُت اَمَفْيَك
َكوُلِماَعُي
3
.
Одамларга қандай муомала қилсанг, улар ҳам сенга шундай қиладилар.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, “ҳуруфу-ш-шарт” шарт эргаш гапли қўшма гаплар
таркибида қўлланилади. Араб тили меъёрий грамматикасида шарт эргаш гапли қўшма
гаплар ундаги иш-ҳаракатнинг бажарилиши ёки бажарилмаслиги шартидан келиб чиқиб,
икки турга бўлинади. Бош гапдаги иш-ҳаракатнинг амалга ошиш шарти реал (“
Яхши
ўқисанг, тушунасан
” каби) ва нореал (“
Яхши ўқиганингда эди, тушунардинг
” каби) бўлиши
мумкин. Араб тилида, одатда, шарт юкламаси билан келаётган шарт эргаш гап бош гапдан
олдин келади.
I.
Реал шартни билдирувчи шарт эргаш гап олдидан اَم ، ْنَم ، اَذِإ ، ْنِإ юкламаларидан
бири ишлатилади. ْنِإ юкламаси иштирокидаги гапларда бош гапдаги феъл ҳам, эргаш
гапдаги феъл ҳам ўтган замонда ёки феълларнинг бири шарт майлида, иккинчиси эса ўтган
замонда келиши, ёхуд бунинг акси ҳам бўлиши мумкин. Бироқ, феъл шаклларининг бундай
хилма-хиллиги таржимага таъсир кўрсатмайди, феъллар англаётган иш-ҳаракат ҳозирги ёки
келаси замонни билдиради. Умумий қилиб айтганда, ْنِإ юкламаси иштирокидаги реал
шартни билдирувчи эргаш гап қуйидаги вариантларга эга бўлиши мумкин:
Агар сен ёзсанг, мен ҳам ёзаман
:
1
)
. ُتْبَتَك َتْبَتَك ْنِإ
2
)
. ْبُتْكَأ َتْبَتَك ْنِإ
3
)
. ُتْبَتَك ْبُتْكَت ْنِإ
4
)
ْبُتْكَت ْنِإ
. ْبُتْكَأ
ْنِإ юкламаси билан келган эргаш гапда феъл ўтган замон шаклида, бош гапдаги феъл
келаси замонда ҳам бўлиши мумкин:
.
4
الله هب مكبساحي هوفخت وأ مكسفنأ يف ام اودبت نإ و
Агар ичингиздаги нарсаларни ошкор қилсангиз ҳам, махфий қилсангиз ҳам, сизларни
Аллоҳ ҳисоб-китоб қилади
5
.
Реал шартни билдирувчи шарт юкламаларидан бири – اَذِإ юкламаси ишлатилганда ҳар
икки гапдаги феъл ўтган замон шаклида келади, лекин шартнинг маъноси ҳозирги ёки
келаси замонга тегишлилигича қолади. Масалан,
.
6
اهيف ليدنقلا تيأر ةفرغلا تلخد اذإ
1
Fuad Ni’mat. Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994. – As-safha 178.
2
Ibid.
3
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
4
Al-Qur’anu-l-karim. Sura al-Baqara, ayat 284.
5
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. –T., 2001. – B. 282.
6
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
S H A R Q M A S H ’ A L I
114
Сен хонага кирсанг, ундаги қандилни кўрасан
.
Баъзан бош гапнинг мазмунига кўпроқ эътибор қаратилган бўлса, бош гап эргаш гапдан
олдин келиши ҳам мумкин. Масалан,
.
1
ضيرم يننإ تلق اذإ اغلابم تسل
Агар мен касалман десам, муболаға қилмаган бўламан
.
Бундан ташқари, феълий гапларда жазм ҳолати қуйидаги сабабларга кўра бўлиши
мумкин:
а) буйруқни ( ُرْمَلأا) ифодалашда:
َكْم ِرْكُأ يِنْم ِرْكَأ
2
.
Мени ҳурмат қил, мен ҳам сени ҳурмат қиламан
.
б) буйруқни инкор қилиш (тақиқлаш)да ( ُيْهَّنلأ):
َت َلا
َكَل ا ًرْيَخ ْنُكَي ْلَعْف
3
.
Буни қилма, сенга яхши бўлади.
в) савол маъносини ( ُماَهْفِتْسِلإا) ифодалашда:
َكْثِّدَحُأ يِنِتْأَت َلا َأ
4
.
Меникига келмайсанми, сен билан суҳбат қиламан.
г) хоҳиш-истакни (ىِّنَمَّتلا) ифодалашда:
ُهْب َرْشَأ َءاَم َلاَأ
5
.
Сув бўлса эди, уни ичаман.
д) тахмин (фараз) ёки маслаҳат беришни ( ُض ْرَعلا) ифодалашда:
ا ًرْيَخ ْب ِصُت اَنَدْنِع ْل ِزْنَت َلا أ
6
.
Бизникида тўхтасанг эди, сенга яхши бўлади.
Шарт эргаш гапли қўшма гапларда бош гап َف юкламаси билан қуйидаги ҳолатларда
келиши мумкин
7
:
1)
агар бош гап исмий (от кесимли) гап бўлса, масалан:
اَذِإ َو
ُضْعَبلا َناَك
ْوَأ ُر َّوَصَتَي
ِا َة َر ْوَّثلا َّنِأِب َنوُمُلْحَي
ْتَهَتْن
..
َنوُمِها َو ْمُهَّنإَف
…
8
Агар баъзи одамлар инқилоб тугади деб хаёл сурса ёки орзу қилсалар, улар
адашгандирлар.
2)
агар бош гапдаги феъл буйруқ, буйруқ инкор ҳамда хоҳиш-истак шаклида бўлса,
масалан:
َف َتْض َرَم اَذِإ َو
ْبَهْذِإ
ِبيِبَّطلا ىَلإ
9
.
Агар касал бўлсанг, шифокорга бор.
َف َكَل َحَصَن ُبيِبَّطلا اَذِإ
ْلَمعْأ
10
.
1
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. 1-jild. – T., 1997. – B. 395.
2
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 144.
3
Ibid.
4
Ibid.
5
Ibid.
6
Ibid.
7
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 145.
8
Axbar al-yavm. Raqm al-adad: 3519, as-sabt, 14 abril, 2012. (arab tilida)
9
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 145.
10
Ibid.
S H A R Q M A S H ’ A L I
115
Агар сенга шифокор маслаҳат берса, унга амал қил.
3)
Агар бош гап модал феъл билан бошланса, масалан:
..
.
َلا َو
ِخي ِرْاَّتلا ِسوُرُد ْنِم َنوَمَّلَعَتَي
..
ُدِّكَؤُت يِتَّلا
َّشلا اَذِإ ُهَّنِإ
ُبْع
اًم ْوَي
َدا َرَأ
َةاَيَحلا
َّدُب َلاَف
ْنَأ
ُرَدَقلا َبي ِجَتْسَي
...
1
… Улар тарих сабоқларини билишмайди, агар халқ бир куни ҳаётни танласа (хоҳласа),
тақдир уларнинг илтижосини эшитиши керак...
4)
Бош гапдаги феъл فوس ،س ،دق каби юкламалар билан, шунингдек, ام ёки نل инкор
юкламалари билан бошланган бўлса:
.
2
مهل الله رفغي نلف مهل رفغتست نإ
Агар сен улар учун кечирим сўрасанг, Аллоҳ уларни ҳеч қачон кечирмайди
.
بهذت نإ
دقف
بهذأ
3
.
Агар борсанг, эҳтимол, борарман
.
متيلوت نإف
امف
رجأ نم مكتلأس
4
.
Бас, агар юз ўгирсангизлар, сизлардан (мен хизматим учун) хақ сўраганим йўқ
5
.
لعفي امو
هورفكي نلف ريخ نم او
6
.
Нимаики яхшилик қилган бўлсалар (унинг савобидан) маҳрум бўлмайдилар
7
.
َيَسَف ْرِبْكَتْسَي َو ِهِتَداَبِع ْنَع ْفِكنَتْسَي نَم َو
ًاعيِمَج ِهيَلِإ ْمُه ُرُشْح
8
.
Кимки унга банда бўлишдан ор қилса ва кибрланса, (у) уларнинг барчасини албатта ўз
ҳузурига жам қилажак
9
.
هلضف نم الله مكينغي فوسف ةليع متفخ نإو
10
.
Агар фақирликдан қўрқсангизлар, Аллоҳ таоло ўз фазлидан сизларни тез орада бой
қилади
11
.
II.
Нореал шартни билдирувчи шарт эргаш гап олдидан ْوَل юкламаси қўйилади ва бу
гапдаги феъл кўпинча ўтган замонда келади. Шарт эргаш гап бош гапдан олдин келади.
Масалан,
ًةعئار ًةيليثمت هيف اندهاش حرسملا انرز ول
12
.
Агар театрга борганимизда эди, унда ажойиб спектакль томоша қилган бўлар эдик.
Бундай гапларда бош гап олдидан َـل юкламаси ҳам қўшилиши мумкин. Бу юклама
гапнинг маъносига таъсир ўтказмайди. Масалан,
طئاحلا ةديرجل ةلاقم تبتكل تقو يدنع ناك ول
13
.
Вақтим бўлганида эди, деворий газетага мақола ёзган бўлар эдим.
1
Axbar al-yavm. Raqm al-adad: 3519, as-sabt, 14 abril, 2012. (arab tilida).
2
Antuan ad-Dahdah. Mu’jam qava’id al-lug‘at al-’arabiyya. – Bayrut, 1992. – As-safha 145.
3
Ibid.
4
Qur’anu-l-karim. Sura Yunus, ayat 72.
5
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. –T., 2001. – B. 217.
6
Qur’anu-l-karim. Sura Al Imran, ayat 115.
7
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. – T., 2001. – B. 51.
8
Qur’anu-l-karim. Sura an-Nisa, ayat 172.
9
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. – T., 2001. – B. 105.
10
Qur’anu-l-karim. Sura at-Tavba, ayat 28.
11
Abdulaziz Mansur. Qur’oni karim ma’nolarining tarjimasi. – T., 2001. – B. 191.
12
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. 1-jild. – T., 1997. – B. 394.
13
Ibid.
S H A R Q M A S H ’ A L I
116
Баъзан нореал шартни ифодалашда бош гап бирикма олмош билан َلا юкламасидан
иборат бўлиши ҳам мумкин. Масалан,
ضيرملا ةلاح تءاسلا بيبطلا َلا ْوَل
1
.
Агар шифокор бўлмаганида эди, беморнинг аҳволи ёмонлашар эди.
ًاسعت تنكل هلا ول
2
.
Агар у бўлмаганида эди, мен бахтсиз бўлган бўлар эдим
.
Хулоса.
Араб тилидаги шарт юкламалари (“ҳуруфу-ш-шарт”)нинг синтактик хусусият-
ларининг таҳлили бўйича қуйидаги натижаларга эришилди:
1.
Ҳозирги замон араб адабий тилида феълнинг шарт майли (жазм ҳолати)да
қўйилишини талаб қилувчи ўн олтита юклама мавжуд. Араб наҳвида улар طرشلا فورح
“ҳуруф-ш-шарт”, яъни шарт юкламалари деб аталади.
2.
Шарт юкламаларининг биринчи турига оид гуруҳдаги – ةَيِهاَن َلا ، ِرْمَلأا ُم َلا ، اَّمَل ، ْمَل –
юкламалари феълнинг жазм ҳолатида келишини талаб қилади, лекин феълга шартлик
маъносини бермайди. Ушбу юкламалар феълнинг ўтган замон инкорлик, буйруқ ва буйруқ
инкорлик маъноларини ифодалайди.
3.
Шарт юкламаларининг иккинчи турига тегишли –
اَمْهَم ، اَم ، ْنَم ، اَمْذِإ ، ْنِإ
، اَمَنْيَأ ، َناَّيَأ ، ىَتَم ،
َّنَأ
.ُّيَأ ، اَمَفْيَك ، اَمُثْيَح ، ى – юкламалари феълнинг жазм ҳолатида келишини талаб қилади ва
шартлик маъносини англатади. Шунда феълий жумладаги иккала феъл ҳам жазм ҳолатида
бўлиб, биринчи феъл – шарт феъли, иккинчиси эса – унинг жавоби бўлиб келади.
4.
Реал шартни ифодалаш учун иккинчи гуруҳни ташкил қилувчи, хусусан, ، اَم ، ْنَم ، اَمْذِإ
ْنِإ ، اَذِإ шарт юкламалари кўпроқ ишлатилади. Ушбу юкламалардан кейин феълларнинг
замони турлича (ўтган, ҳозирги, келаси) бўлиши мумкин, лекин феълларнинг маъноси
ҳозирги ёки келаси замонга шарт қилиб, таржимада берилади.
5.
Нореал шартни ифодалаш учун ْوَل шарт юкламаси ишлатилади. Баъзан бош гап,
таржимага таъсир қилмайдиган َل юкламаси билан киритилиши мумкин. Бундай гапда
иккала феъл ўтган замон шаклида келиб, амалга оширилмаган ёки ошириб бўлмайдиган иш-
ҳаракатни ифодалагани учун таржимада фақат ўтган замон феъллари билан ифодаланади.
6.
Шарт эргаш гапли қўшма гапларда бош гап от кесимли гап, сўроқ гап, буйруқ, буйруқ
инкор, хоҳиш-истак, модал феъл, шунингдек, فوس ،س ،دق ،لا ،ام ёки نل инкор юкламаларидан
бошланган бўлса, унда у эргаш гапдан кейин َف юкламаси орқали киритилади.
7.
Реал шартни билдирувчи гапларда шарт эргаш гапдаги феълнинг инкор шаклини
ифодалаш учун ْمَل шарт юкламаси ишлатилади, лекин таржимада бундай феъл ҳозирги ёки
келаси инкор феъл шакли билан берилади ( ِنْيَم ْوَيلا يف ًةَلاَس ِر َكَل ْبُتْكأ ْمَل اذِإ).
8.
Нореал шартни билдирувчи гапларда, шарт эргаш гапдаги феълнинг инкор шаклини
ифодалаш учун ْمَل шарт юкламаси ишлатилади, аммо таржимада бундай феъл ўтган ёки узоқ
ўтган замон инкор феъл шакли билан берилади ( ِهْيَلَع َيِه اَم َرْيَغ يِتاَيَح ْتَناَكَل اًّيِعا َو ْنُك َأ ْمَل ْوَل).
Шунингдек, нореал шарт эргаш исмий жумладан иборат бўлса, َلا инкор юкламаси
ишлатилади ( ضيرملا ةلاح تءاسلا بيبطلا َلا ْوَل).
1
Fuad Ni’mat. Mulaxxas qava’id al-lug‘at al-arabiyya. – Misr: al-Qahira, 1994. – As-safha 178.
2
Ibrohimov N., Yusupov M. Arab tili grammatikasi. 1-jild. – T., 1997. – B. 394.
