S H A R Q M A S H ’ A L I
117
АРАБ ТИЛИДА ИШТИҚОҚНИНГ ИЧКИ ТУР ВА ГУРУҲЛАРИ
АСОСИДА ЯНГИ СЎЗЛАРНИНГ ЯСАЛИШИ
МАҲМУДОВА ДИЁРА
Таянч докторант, ТДШИ
Аннотация. Мақолада ҳозирги араб тилида “иштиқоқ” усулида янги сўзларнинг ясалишининг
ўзига хос айрим хусусиятлари ёритилиб, мазкур ҳодиса воситасида сўз ясалиш усуллари,
“иштиқоқ”нинг тур ва гуруҳларига алоҳида аҳамият қаратилган.
“Иштиқоқ” араб тилидаги лексик ҳодисалардан бири саналиб, у янги сўзларнинг ясалиши ва
тилнинг бойишига хизмат қилади. “Иштиқоқ” атамаси ўзак сўз ва ҳосила сўзнинг ўртасидаги шакл
ҳамда маъно жиҳатдан бўлувчи алоқаларни сақлаб қолган ҳолда янги сўзнинг ясалиш жараёнини
англатади. Ушбу мавзу Ибн Манзур, Ҳалил Аҳмад ал-Фараҳидий, Ибн ас-Саййид, Абдуллоҳ Амийн,
Муҳаммад Ҳасан ал-Жабал каби араб тилшунос олимлари томонидан ўрганилган.
“Иштиқоқ”нинг шаклий иштиқоқ, маъновий иштиқоқ, товушли иштиқоқ ҳамда халқона
иштиқоқ каби турлари, шунингдек, “ал-иштиқаақ ал-кабийр” – катта иштиқоқ, “ал-иштиқаақ ас-
соғийр” – кичик иштиқоқ, “ал-қалбу ал-луғавийю” – лексик метатеза ва “ан-наҳту” – икки ёки
ундан ортиқ сўзлардан сўз ясаш сингари гуруҳлари мавжуд. “Иштиқоқ”нинг ҳар бир тур ва гуруҳи
араб тилида янги сўзларнинг ҳосил бўлишига ўзига хос тарзда таъсир ўтказиб, улар сабаб сўз ёки
шаклан, ёки маъно жиҳатдан ўзгариб боради.
Тадқиқотда “иштиқоқ” доирасида сўзларнинг қандай ўзгаришларга учраши, бу ўзгаришларнинг
ташқи ва ички омиллар билан боғлиқлиги масаласи ёритилган.
Араб тилини ўрганувчиларга ушбу тилдан сабоқ беришда янги сўзларнинг ҳосил бўлишида ўзига
хос жараёнлар ва тилдаги сўзларнинг шакл ва маъно жиҳатдан қандай ўзгаришларга учрашини
аниқ илмий мисоллар тариқасида тушунтириш бу тилга бўлган қизиқишни ҳамда таълим
самарасининг янада ошишига ёрдам беради.
Таянч сўз ва иборалар: “иштиқоқ”, “иштиқоқ”нинг тур ва гуруҳлари, муштаққотлар, ўзак,
“ал-иштиқаақ ал-кабийр”, “ал-иштиқаақ ас-соғийр”, “ал-қалбу ал-луғавийю” – лексик метатеза ва
“ан-наҳту” – сўзларни калькалаш.
Аннотация. В данной статье даётся информация о некоторых особенностях словообразования
по методу “иштикак” в современном литературном арабском языке и особенно обращается вни-
мание на методы словообразования, виды и группы “иштикак”, а также рассуждениям известных
лингистов по “иштикак”.
“Иштикак” считается одним из лексических явлений в арабском языке, этот метод служит
для образавония слов и обогащения языка. “Иштикак” означает формирование нового слова с
сохранением формы и смысла значения.
Каждый вид и каждая группа “иштикак” по-своему влияет на образавание новых слов в
арабском языке и в результате данного влияния слова изменяются либо по значению, либо по
форме. В данном исследовании освещается изменение слов в рамках “иштикак” и вопрос связи этих
изменений с внешними и внутренними факторами.
В преподовании арабского языка объяснение специфических процессов в образовании новых слов,
изменения в их форме и значениях на основе четких научных примеро, помогает повысить интерес
к этому языку и эффективность образования.
Опорные слова и выражения: “иштикак” (словооброзование), виды и группы словооброзования,
производные слова, корень, метатеза, “аль-иштикак аль-кабийр”, “аль-иштикак ас-согийр”, лекси-
ческая метатеза, калькирование.
Abstract. This article provides information about some features of word formation according to the
“ishtikak” method in modern Arabic, and especially attention is paid to the word formation methods, types
S H A R Q M A S H ’ A L I
118
and groups of “ishtikak”, as well as the reasoning of ancient and modern Arabic linguists according to
“ishtikak”.
“Ishtikak”is considered one of the lexical phenomena in the Arabic language, it serves to form words
and enrich the language.
Each types and group of “ishtikak” in its own way influences the formation of new words in the Arabic
language and as a result of this influence, the words change either by meaning or by form. This study
highlights the change in words within the framework of
“ishtikak” and the question of the connection of
these changes with external and internal factors.
In teaching Arabic, the explanation of specific processes in the formation of new words and how words
in a language change in terms of form and meaning with the help of clearly scientific examples helps to
increase interest in this language and the effectiveness of education.
Keywords and expressions: “ishtikak”(word formation), types and groups of word formation,
mushtakkats (derived words), root, “al-ishtikak al-kabiyr”, “al-ishtikak as-sogiyr”, “al-kalb al-lugaviy” –
metathesis, “an-nahtu” (carving).
Кириш.
Сўз ясаш деганда, тилда мавжуд бўлган лексик ва грамматик элементларни бир-
бирига қўшиш, мослаштириш орқали янги сўзларни ҳосил қилиш тушунилади. Бошқа
сўзлардан уларнинг негизлари тузилишига боғлиқ бўлмаган ҳолда ҳосил қилинган сўзлар
ҳосила сўзлар, деб аталади. Уч ўзакли бўлган арабча янги ҳосила сўзларнинг кўпчилик
қисми кенгайтирилган асосга, тўрт ҳарфли ўзаклилари эса содда асосга эга. Сўз ясалиш
муносабатлари – бу грамматик эмас, балки лексик ҳодисадир. Араб тилида сўз ясалиши
“Иштиқоқ” деб аталади. Араб тили бу борада энг сермаҳсул тил бўлиб, ушбу тадқиқо-
тимизда иштиқоқ ҳақида, унинг тур ва гуруҳлари, уларнинг ўзига хос жиҳатлари ҳақида
кенгроқ маълумот беришга ҳаракат қиламиз.
Мақсад ва вазифа.
Мақоланинг мақсади араб тилшунослигида сўз ясалиши –
иштиқоқни, ушбу мавзуга араб тилшуносларининг бўлган ёндашувларини ўрганиб, таҳлил
этиш ҳамда
араб тилида иштиқоқнинг ички тур ва гуруҳлари асосида янги сўзларнинг
қандай ясалишини таҳлил этишдир. Ушбу мақсаддан келиб чиққан ҳолда қуйидаги вази-
фалар белгиланди:
–
Араб тилида сўз ясалиши – иштиқоқ мавзусини ўрганиш.
–
Иштиқоқнинг қандай ички турлари мавжуд эканлигини аниқлаш.
–
Иштиқоқнинг мавжуд тўрт гуруҳини ўрганиш ва уларни мисоллар орқали изоҳлаш.
Усуллар.
Мақолада солиштирма-қиёсий, тавсифий, таснифий методлардан фойдаланилган.
Натижалар ва мулоҳазалар.
Аслида иштиқоқ мавзусини араб олимлари ҳижрий I
асрдан бошлаб ўрганганлар. Араб тилининг асоси бўлмиш иштиқоқ ҳақида Сибавайҳий-
нинг “Ал-Китоб”, Ал-Халилнинг “Ал-Айн”, Аъламнинг “Исмларнинг ясалиши”, Ибн Ман-
зурнинг “Лисанул-араб”, Ибн Дурайд, Асмаъий, Ибн Жинний, Абу Али ал-Форсий каби
олимларнинг асарларида маълумотлар берилган. Қадим даврларда ҳам олимлар иштиқоқ
мавзусига турлича таъриф берганлар, аммо иштиқоққа берилган барча таърифларни
умумлаштириб турувчи бир жиҳат бор – бу таърифларнинг деярли барчасида “бир сўздан
ўртадаги маъно жиҳатдан боғлиқлик бўлган ҳолда янги бир сўзнинг ясалиши” замиридаги
мазмун мавжуд. Мисол тариқасида юқорида номлари зикр этилган баъзи олимларнинг
иштиқоққа нисбатан берган таърифларини кўриб чиқсак. Масалан, Ибн Манзур иштиқоқ
тушунчасига қуйидагича таъриф берган
1
:
1
برعلا ناسل ،روظنملا نبا ،Ibn Manzour. Lisaan al-arab. [Arabes tong]10ص ،رصم
S H A R Q M A S H ’ A L I
119
قاقتشٱ"
ملاكلا
:
ذخلأا
هيف
ًانيمي
قاقتشٱو،ًلاامشو
فرحلا
نم
فرحلا
:
هذخأ
"هنم
“Сўз ясалиши: ундаги ўнг ва чап томондан ҳарфдан ҳарфнинг олинишидир”.
Олим Абдулҳамид абу Сиккиннинг таърифи қуйидагича
1
:
“
فرُعدقف
قتشلاا
قا
بت
تافيرع
؛ةدع
اهنم
هنأ
ُذ ْخأ
ةغيص
نم
ىرخُأ
عم
امهقافتٱ
ًىنعم
ةدامو
،ةيلصأ
ةئيهو
بيكرت
؛اهل
لديل
ةيناثلاب
ىلع
ىنعم
ةيلصلأا
ةدايزب
؛ةديفم
اهلجلأ
افلتخٱ
ًافورح
ًابيكرتو
ةأيهوأ
”
“Иштиқоқ бир неча таърифлар билан маълумдир. Улардан – маъно, аслият ва таркиб
тузилиши жиҳатдан ўзаро мувофиқликда бир шаклнинг бошқа бир шаклдан олинишидир;
иккинчи таъриф эса ҳарфлар, таркиб ва тузилиш жиҳатдан фарқланиши сабабли аслият
англатган маънонинг янада тугал мазмунни ифодалашига далолат қилади”.
Араб тилининг энг эътиборга молик хусусияти бўлган иштиқоқнинг кўплаб турлари ва
гуруҳлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири тилдаги янги сўзларнинг ҳосил бўлиш жараёни
ва хусусиятларини изоҳлайди. Иштиқоқ қуйидаги тўрт турга бўлинади:
1.
يظفل قاقتشا (шаклий иштиқоқ);
2.
يللاد قاقتشا (маъновий иштиқоқ);
3.
يتوص قاقتشا (товушли иштиқоқ);
4.
يبعش قاقتشا (халқона иштиқоқ).
يظفل قاقتشا – шаклий иштиқоқ, иштиқоқнинг бу турида ўртадаги шакл жиҳатдан бўлган
алоқа сақланган ҳолда янги сўзларнинг ясалиши назарда тутилиб, ушбу янги ҳосил бўлган
сўзлар ўзларининг асоси ҳисобланган сўз маъносига мувофиқ мазмунни касб этади.
Иштиқоқ лафзийга, биз, феъл майллари ва боблари, аниқ ва мажҳул даража сифатдошлар,
сифатун мушаббаҳа (ўхшаш сифат), қурол-аслаҳа отлари, замон ва макон отлари, сифат
даражалари, исмул-аъйн (отдан ясалган феъллар) кабиларни киритишимиз мумкин. Маса-
лан, ىشم феълини олсак, ايشم يشم тўхтамасдан пиёда юрмоқ, аниқ даража сифатдош маъно-
сини берувчи – شام وه у юрувчи
مسا(
)لعافلا
, ءاّشم (шин ҳарфи ташдидланган) кўп юрувчи (
муболаға шакли),
ذه
ا
ىشمم
إ سانلا
ةقيدحلا ىل
– бу одамларнинг парк томон бўлган йўлаги مسا(
)ناكم. نلاف نم ىشمأ نلاف, яъни фалончи фалончидан кўра юришга қодирроқ ёки кўпроқ юради
)ليضفت لعفأ(. اهيلع دانتسلااب يشملا ملعتي يتلا كلتل لفطلا ةاشمم هذه – бу суяниш орқали юришни ўрганаётган
қизчанинг беланчаги)ةلآ مسا(. بجعم ةيشم هذه – бу ҳайратда қолган (одамнинг) қадам ташлаши
ا ميملا رسكب(
)ةئيه مس
.
Шунингдек, бу гуруҳга тана аъзолари номларидан ҳосил қилинган феъллар ҳам киради:
هتنع – унга кўзим билан зарар етказдим (унга кўзим тегди);
هتسأر – унинг бошига зарар етказдим ёки урдим, деган маънони англатади;
هتردص – мен унинг қулоғига зарар етказдим;
هتنقذ – мен унинг даҳанига зарар етказдим;
هتننس – мен унинг тишларига зарар етказдим;
هتهفش – мен унинг лабига зарар етказдим;
هتفنأ – мен унинг бурнига зарар етказдим;
هتنذأ – мен унинг қулоғига зарар етказдим;
هتبقع – мен унинг товонига зарар етказдим;
هتدبك – мен унинг жигарига зарар етказдим;
هتدأف – мен унинг юрагига зарар етказдим;
هتيأر – мен унинг ўпкасига зарар етказдим;
1
15 ص، 1399.ه ،"يوغللا ومنلا يف هرثإ و قاقتشلاا". Al-ishtiqaq va isruhu fi numuvvil-lug’aviyyi .[Derivation and its effect on
linguistic development]
S H A R Q M A S H ’ A L I
120
هتهبج – унинг пешонасига зарар етказдим (урдим).
Юқорида мисол тариқасида келтирилган бу феъллар "نايعلأا ءامسأ" – “тана аъзо феъллари”
деб номланиб, улар “мен унинг қулоғи, бурни, лаби, тишлари, даҳани, кўкси, ўпкаси, юраги,
қорни, жигари, орқаси, тиззаси, товонини урдим”, деган маънони ҳам беради. Бундай
феъллар нафақат тана аъзолари номларидан, балки қурол-аслаҳа номларидан ҳам ясалади.
Мисол учун:
هسأف – уни болта билан чопди;
هلبح – уни арқон билан маҳкамлади;
هلقع – уни кишанлади.
Шунингдек, бу каби феъллар “бирор-бир нарсадан фойдаланиш” маъносини ҳам беради,
мисол: ءيشلا طّبأت, яъни “нарсани қўлтиғи тагига қўйди” дегани. هيلع هب عبص – у томонга
бармоқлари билан ишора қилди, дегани. ةيراجلا بتأ – жорияни итбага кийинтирди
1
.
Бир ўзак асосида ҳосил бўлган янги сўзларга қуйидагиларни ҳам мисол қилиб келтириш
мумкин:
"نطبلا" – “қорин” сўзидан ясалган янги сўзлар:
َن ِطُب – унинг қорни оғриди;
نوطبم – унинг қорни оғрияпти;
َن ِطَب – тўйганидан қорни катталашмоқ;
ٌن ِطب - тўйганидан қорни катталашмоқ;
ناطبم – ўзини овқат ейишдан тўхтата олмайдиган одам;
نيطب – катта қоринли;
ن ِّطبم – кичик қоринли;
ُهَنَطَب – унинг қорнига урди.
Юқорида мисол тариқасида келтириб ўтилган сўзлар араб тилида жуда ҳам кенг
тарқалган бўлиб, Доктор Абдуллоҳ Аминнинг китобида араб луғатларида изоҳ бериб
ўтилган бу каби сўзларга яна кўплаб мисолларни кўриш мумкин
2
.
يللاد قاقتشا – маъновий иштиқоқда эса шакл унчалик аҳамиятга эга бўлмайди, балки янги
ҳосил бўлган сўзларнинг англатаётган маъно-мазмуни биринчи ўринда туриб, бунда бир
сўздан олинган иккинчи сўз бутунлай янги маънони касб этади. Иштиқоқнинг бу турига
синонимия, паронимлик, аддод каби ҳодисалар киради.
يتوص قاقتشا – товушли иштиқоқда эса оҳанг, товуш билан боғлиқ янги сўзларнинг
ясалиши назарда тутилади. Масалан, бирор-бир товушнинг такрорланиши ёки унинг
талаффуз этилишини ифодаловчи феъллар ҳамда отлар иштиқоқ совтийга мисол бўла
олади. Мисоллар:
فاّفأ لجر ،نلاف ففأ
Фалончи уф тортди, кўп уф тортувчи киши
3
ءاتات لجر
“Т” ҳарфини яхши талаффуз қила олмайдиган киши
4
ةعثعثلا
Сўзлаётганда ҳарфларни “саъун” ва “аъйн” каби таллаффуз қилиш
5
1
Itba – yengsiz ko‘ylak.
2
"قاقتشلاا" [The derivation] .Al-ishtikak.ص ،1956.س ،ةرهاقلا ، .124
3
"برعلا ناسل" ،روظنملا نباIbn Manzour. Lisaan al-arab. [Arabes tong]ص ،رصم ، .135
4
Ibid.
5
"صصخملا" ،ديسلا نباIbn Sayyid. Al-muxassas. [Specified].ص ،توريب ، .123
S H A R Q M A S H ’ A L I
121
ةهجهجلا
Урушда қаҳрамонларнинг қичқириши
1
يتلاب أحأح
شبكلاب وأ س
Эчки ёки қўйни чақирмоқ
2
ةمعمعلا
Урушда довюрак кишиларнинг овоз чиқариши
3
يبعش قاقتشا – халқона иштиқоқ, иштиқоқнинг бу турида кўпинча халқ томонидан ажнабий
ҳисобланган сўзлар ўзлаштирилиб, уларнинг шакли ўзгартитилиб, янги маъно-мазмун касб
этган ҳолда қайтадан ҳосил бўлади
4
. Қизиғи шундаки, бундай сўзларни бутун халқ оммаси
амалда қўллаб, ўша янги сўзнинг асли ўз она тилларидаги бирор-бир сўзга бориб тақалади,
деб ўйлайдилар. Мисол учун, араб тилида мавжуд бўлган "ىضاقلا ةمقل" иборасини олайлик,
ушбу ибора араб халқлари орасида кенг тарқалган ширинлик номи бўлиб, ўз-ўзидан нима
учун у бундай ном билан аталган? деган савол юзага келади. У қозилар учун махсус
тайёрлангани ёки уларга бўлган ҳурмат туфайли шундай ном олганми? Ёки бу ширинликни
ا"
"ىضاقل исмли киши илк бора тайёрлаганми? Жавоб эса қуйидагича: Қадимда Мисрда яша-
ган турклар бу ширинликни "نيداقلا ةمقل", деб атаганлар,
قلا
يدا
ن
сўзи эса турк тилида “хоним”,
“аёл”, деган маъноларни англатади. Аёл оғзининг ниҳоятда бежирим ва кичик бўлиши
гўзаллик рамзларидан саналиб, унга фақатгина шундай кичик ҳажмдаги луқманинг сиғиши
мумкин бўлган. Шу сабабдан ҳам, бу ширинлик дастлаб "
مقل
ا ة
داقل
ني
", яъни “хоним луқмаси”
деб аталган. Мисрликлар бу янги иборани илк бора эшитганларида эса талаффузини аниқ
идрок этмаганлар. Шундай қилиб, ушбу ширинлик номи араб тилига мослаштирилган ҳолда
ушбу тил вакиллари томонидан қўлланила бошлаган
5
.
Иштиқоқ орқали сўзлар таркиб, ҳарф, ҳаракатларни қўшиш, уларни олиб ташлаш, ўрни-
ни ўзгартириш, мавжуд ҳарфни бошқа ҳарф билан алмаштириш ва ҳоказо йўллар билан ҳам
ҳосил қилинади. Профессор Розия бин Арабийя бу жараёнга нисбатан шундай фикр
билдирган:
“Иштиқоқ кабийр” Халил ибн Аҳмад ал-Фараҳидий айтиб ўтган ўрин алмаштиришларни
ўз ичига олса, “иштиқоқ куббар”да эса асл ўзакнинг таркибидаги бир ҳарфдан ташқари
барча ҳарфлар янги ҳосил бўлган сўзда иштирок этади, масалан,
مسق – бўлмоқ;
مصق – синдирмоқ;
دق – бўйига кесмоқ;
طق – энига кесмоқ;
دّسلا – тўсқинлик қилиш;
دّصلا – рад этиш;
قد – майдаламоқ;
قش – ёрмоқ.
Бу икки турдан асосий мақсад араб тилини бойитиш ҳамда кўп сонли янги сўзларни
шакллантиришдир”
6
.
1
Ibid.
2
"برعلا ناسل" ،روظنملا نباIbn Manzour. Lisaan al-arab. [“Arabes tong”].ص ،رصم ، .133
3
"صصخمل ا" ،ديسلا نباIbn Sayyid. Al-muxassas. [ Specified].ص ،توريب ، .137
4
5
www.google.com ,“Zahiratul-ishtikak ash-sha’biy”,[The phenomenon of popular derivation] "يبعشلا قاقتشلاا ةرهاظ"
6
Ibid.
S H A R Q M A S H ’ A L I
122
Иштиқоқ юқоридаги тўрт турдан ташқари яна қуйидаги тўрт гуруҳга бўлинади:
1.
"ريغصلا قاقتشلاا" – “Кичик иштиқоқ”;
2.
"ريبكلا قاقتشلاا" – “Катта иштиқоқ”;
3.
"ربكلأأ قاقتشلاا" – “Энг катта иштиқоқ”;
4.
"تحنلا" – “Наҳт”, яъни калькалаш усули.
Улардан биринчиси "ماعلا قاقتشلاا" (“Умумий иштиқоқ”) деб ҳам номланадиган, кичик ва
содда сўз ясаш усули "ريغصلا قاقتشلاا" – “Кичик иштиқоқ” бўлиб, у бир сўзнинг иккинчи бир
сўздан сўзларнинг шакл ва маънолари ўртасидаги алоқаларини, туб ундош ҳарфларнинг
ўхшашлиги ва уларнинг жойлашиш тартибини сақлаб қолган ҳолда ўзгартириш сифатида
тушунилган. Иштиқоқнинг бу турида ҳаракатлар қўйиш ёки уларни олиб ташлаш билан ҳам
сўз ясалиб, бу нарса уларнинг маъносига ҳам таъсир кўрсатади. Масалан, بتك – ёзмоқ
феълидан باتكلا – китоб ҳамда ةبيتكلا – ёзма ҳужжат сўзи ҳосил бўлган бўлса, لأس – сўрамоқ
феълидан ةلاسملا – масала сўзи ҳосил бўлган.
Шунингдек, сўз таркибидаги ҳаракат ҳам унинг маъносига катта таъсир кўрсатади,
мисол учун
1
:
Агарда одамлар бирор кишини лаънатласалар, у одам лаънатланган ٌةنْعُل لجر деб аталади,
агарда у одамларни лаънатласа,
لجر
َعَل
ٌةن
деб аталади, агарда одамлар уни ҳақоратласалар, у
ةَّبُس لجر деб, агарда у одамларни ҳақоратласа, у ҳолда ةَبَبُس لجر деб аталган. Бошқача қилиб
айтганда, биргина ҳаракат орқали сўзнинг аниқ ёки мажҳул даража сифатдош эканлигини
ҳам билиб олиш мумкин экан.
Иккинчи тури лексик субтитутсия (яъни, биринчи товушни бошқа товуш билан
алмаштириш – бу кўпроқ ўзлаштирилган сўзларда учрайди) "يوغللا لادبلاا" деб аталиб, у катта
сўз ясаш "ريبكلا قاقتشلاا" – “Катта иштиқоқ” усулидан фойдаланилган ҳолда ҳосил бўлган сўз-
лардир. Бу ҳолда товуш шакли ва маъно жиҳатидан бир-бирига яқин жуфт сўзлар ўзаро
алоқадор деб талқин этилади. Масалан:
هدم
–
حدم
– “мақтамоқ”,
رتخ
–
لتخ
– “алдамоқ”, برس
–
برز – “оқмоқ” (сув ҳақида), “оқиб кетмоқ”,
بشح
–
بشه
– “(нарсаларни) йиғмоқ”,
حفس
–
كفس
–
“қуймоқ (суюқликни)”,
جلف
–
قلف
– “ёрмоқ”,
ثدج
–
فدج
– “қабр”, “гўр”. Ибн Жинний ўзининг
"لادبلإا باتك" асарида мазкур назарияни фонетик жиҳатдан асослаб берган
2
.
Иштиқоқнинг бу турига "لادبلاا يوغللا" билан бирга بقاصتلا (бир-бирига яқинлик) ҳам
киради. Бу ҳолатда сўзлар таркибидаги бир ҳарф билан бир-биридан фарқланади,
маъноларида баъзан ўхшашлик кузатилади
3
:
قهن – маърамоқ;
قعن – қичқирмоқ;
لدس – сочни ёймоқ;
ردس – ҳижолат тортмоқ.
Учинчи тур – янада каттароқ сўз ясаш
قاقتشلاا"
"ربكلأأ
– “Энг катта иштиқоқ” усули орқали
ҳосил бўлган сўзлар бўлиб, бошқача қилиб айтганда, лексик метатезалар
لقلا
يوغللا ب , яъни
бир сўзни иккинчи сўзнинг туб негизи таркибига кирувчи ундошлар ўрнининг таркибини
ўзгартириш билан шарҳланади. Бунда ҳарфлар ва маъноларнинг ўхшашлиги сақлаб
қолинади. Ушбу тур Ал-Ҳалилнинг "نيعلا باتك" луғатида алоҳида кўрсатилган.
حدم
–
ح
دم
–
“мақтамоқ”,
ربغ
–
برغ
– “кетмоқ”,
سيأ
–
سئي
– “умидсизланмоқ”,
كبس
–
بكس
– “қуймоқ”, قزعب
-
1
"يناعملا فلاتخا و ينابملا قافتا" .Ittifak al-mabaaniy va ixtilaaf al-maa’niy. [The agrements of forms and the difference of
meanings]
.ص
6
3
"قاقتشلاا ةرهاظ" لبجلا.ح.ح.م .M.H.H.Al-Jabal. Zahiraatul-ishtikak. [Derivation phenomenon].ص ،2006.س،ةرهاقلا ، 41
S H A R Q M A S H ’ A L I
123
قبعز – “сочмоқ”, عضب -ضعب – “маълум миқдор”
1
. Биринчи марта Ибн Жинний ўзининг “ал-
Хасоис” асарида 3 ёки 4 ундошни уларнинг жойлашиш тартибидан қатъи назар, териш
орқали ҳосил қилинган сўзларнинг маъноларида умумийлик бўлиши мумкин эканлигини
таъкидлаган эди. Масалан, دجن ،ربج ўзакларининг иштирокида ҳосил қилинган ҳар қандай
бирикма (ҳар қандай 3 ҳарфли ўзак ҳарфларининг ўрнини 6 хил кўринишда алмаштириш
имконини беради) куч-қудрат тушунчасини берса, لوق нинг вариантлари эса иккита
“тезкорроқ” ва “ҳаракатчанлик” маъноларини англатади ва ҳоказо. Мазкур фикрни исбот-
лаш учун ўхшаш маънолари ажратиб кўрсатилиши мумкин бўлган тегишли ўзакка эга
бўлган алоҳида сўзлардан фойдаланилган. Метатезанинг сўз ясовчилардан биттаси сифати-
да кўрсатилиши ҳар бир ҳарф (товуш)нинг алоҳида маънога эга эканлиги ҳақидаги
маълумотига асосланади, ундошларнинг ўрнини туб ўзак доирасида алмаштириш мазкур
бирликларнинг умумий маъносининг ўзгаришига олиб келмаслиги ҳақидаги қоиданинг
асосида ҳам шу фикр ётади. Бундан анча вақт олдин луғатшунос Ал-Ҳалил метатезадан
"نيعلا باتك" асарида сўзларни уялаштириш
учун юзаки усул сифатида фойдаланган эди
2
.
Шу ўринда, бир нарсани айтиб ўтиш жоиз, баъзи араб тилшунослари "ريبكلا قاقتشلاا" га
тегишли хусусиятларни "ربكلأأ قاقتشلاا" га хос деб, уни шундай номлаган бўлсалар (Ибн
Жинний), Ибн Ҳожиб, Аш-Шавконий, Муҳаммад Сиддиқ Хон каби олимлар уни
иштиқоқнинг кичик гуруҳига киритганлар
3
.
Ва ниҳоят, тўртинчи "تحنلا" – “кесиш” тури икки ва ундан ортиқ сўзлардан янги сўз ясашдан
иборат, бунда ҳар бир сўз ясовчи бирикмалардан битта ёки ундан ортиқ ҳарф “кесилади”,
қолганлари эса ўзаро бирлашиб, тилда мавжуд бўлган андозаларга мувофиқ равишда
вокализацияланган битта сўзни ташкил этади. Мазкур назариянинг изчил тарафдори Ибн
Форис 4 ҳарфдан кўпроқ ўзакдан ҳосил қилинган сўзлар 2 та 3 ҳарфли ўзакнинг бирлашиши
орқали ҳосил қилинади, деб таъкидлаган ва
"
"ةغللا سياقم (“Тил ўлчамлари”) асарида, унинг
фикрига кўра, 2 уч ҳарфли сўзлардан ҳосил қилинган 4 ҳарфдан иборат ўзакли сўзлардан 300
тага яқинини мисол қилиб келтиради. У масалан, қуйидаги جرحد – “думалатмоқ” феълини رحد –
“итармоқ” ва ىرج – “югурмоқ” феълларига, لوره – “шошилмоқ” феълини بره – “қочмоқ” ва ىَّلو
– “айлантирмоқ, бурмоқ” феълларига, قلصهص – “ўткир”, “баланд” (овоз ҳақида)ни لهص – “кучли
овоз” ва قلص – “баланд овоз” сўзига қиёслайди
4
.
Араб тилшунослигида фақат туб негизлари биттадан ортиқ ўзакларнинг элементларидан
ясалган сўзларгина нахт сўзлар ҳисобланади. “ لمسب” – сўзи “ ىَّمس” дан, “ دمح– لدمح” дан олинган уч
ўзак ҳарфли исмдан ҳосил қилинган ҳосилалар ҳисобланади ва уларга морфологик деревантлар
сифатида қаралади. “Нахт” бир неча сўзларнинг товуш элементларидан янги туб негиз ясаш
усули сифатида, турли сўзларнинг негизларини бириктириш йўли билан янги номлар ҳосил
қилиш услубидир
5
. Турли сифатлар ва мавҳум отларга инкорни англатувчи “ لا” қўшиш билан
арабча сўзлар ясалади. “ يعرشلا” – ноқонуний, “ يناسنإلا” – ғайриинсоний, “ يطارقوميدلا” – демок-
ратияга қарши, “ يئاهنلا” – чексиз, “ يكلسلا” – симсиз, “ ءيشلا” – ҳеч нарса. Шунга ўхшаш чақириқ,
ҳайратланишни ифодаловчи “ اي” юкламаси отга қўшилиши билан аглютинация усули орқали “ اي
بيصن +” = “ بيصنلا” – “лоторея” сўзи ясалган. Араб алифбосидаги биринчи ва иккинчи ҳарф-
ларнинг қўшилишидан “алифбо” сўзи ясалган (ёки қадимги “ ةيدجبأ” сўзини таққосланг. Бунда
алиф, бе, жим, дол ҳарфларидан битта сўз ясалган).
1
"نيعلا باتك".Kitaab al-a’yn. [The ayn book]،ةرهاقلا
2
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi [Lexicology of the Arabic language]. – T., 2010. – B. 25.
3
Ibid.
4
ةرهاقلا ،ةغللا سياقم .Makayis al-lugati. [Language metrics] .ه.س 1336
5
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi [Lexicology of the Arabic language]. – T., 2010. – B. 26.
S H A R Q M A S H ’ A L I
124
Ҳосил қилиниши тасодифий характерга эга бўлган мураккаб арабча сўзлар рўйхати
деярли юқорида келтирилган мисоллар билан чегараланади. Араб тилидаги бундай сўзлар
аслида фақат баъзи атамашунослик муаммоларини ҳал қилишнинг бир йўли бўлса-да, у кўп
баҳсларга сабаб бўлувчи йўл ҳисобланади. Араб негизларини бошқа тиллардан, хусусан,
туркчадан бевосита ўзлашган мураккаб сўзлардан фарқлай билиш керак
1
.
Замонавий муаллифнинг фикрича, Ибн Форис ўзининг 4 ва 5 ҳарфли арабча ўзакларнинг
таркибий хусусиятлари ҳақидаги назариясини хорижий (мазкур ўринда форсча) сўз ясаш
қоидаларининг таъсири остида яратилган, деб тахмин қилади. “Нахт” қоидасини биринчи
бўлиб мисрлик тилшунос Абдуллоҳ Аминнинг ҳозирги замонавий асарларида кенг шарҳлаган.
Маълумки, قاقتشلاا усули билан ҳосил бўлган сўзларда префикс, суффикс, инфекслар
қўллашдан фойдаланилади. Масалан:
وتنم ،تاجتنم ،جانت ،جتان ،جاتنإ
تاج
сўзларининг барчаси
“маҳсулот” маъносида келади. Шунингдек, лексик метатеза, яъни сўзлардаги ундошларнинг
ўрнини алмаштириш йўли билан ясалган сўзлар. Масалан:
عضب
–
ضعب
– баъзи қисм, бўлак, ةورش
– харид қилиш, ةوشر – порага сотилган, غراف–
رغاف – вакант, бўш ўрин,
ةيلاو
–
ةلايإ
–
ءاول
– вилоят2.
Баъзи замонавий тилшунослар эса иштиқоқнинг бешинчи тури ҳам мавжудлигини қайд
этиб, унга "عابتلإا"ни ҳам киритадилар
3
. Иштиқоқнинг бу гуруҳи ўзбек тилидаги жуфт
сўзларга тўғри келади. Бироқ, араб тилидаги бундай сўзларнинг ясалишида маълум тартиб-
қоида мавжуд, яъни бундай сўзлар ясалаётганда иккинчи жуфт сўзнинг биринчи ҳарфи
“баъун”га ўзгартирилади. Масалан:
كايب و الله كايح – Аллоҳ умрингни узоқ қилсин!
4
(Ўқилиши: Ҳайякаллоҳ ва байяка)
نسب نسح – яхши
5
(Ҳасана-Басана)
ريثب ريثك – кўп
6
(Касийр-басийр)
ةطلب ةطلخ – тартибсиз
7
(Халта-балта)
Хулоса.
Араб тилида иштиқоқ услубида янги сўзларнинг ҳосил бўлиш жараёнини
ўрганишдан қуйидаги хулосалар келиб чиқади:
Биринчидан, иштиқоқ грамматик эмас, балки лексик ҳодиса бўлиб, у тилда янги шаклли
ва маъноли сўзларнинг ҳосил бўлишига хизмат қилади.
Иккинчидан, янги сўзларнинг ҳосил бўлиш жараёни, нафақат иштиқоқ, балки чет
тиллардан янги сўзларнинг ва маъноларнинг ўзлаштирилиши ҳамда сўзнинг маъно жиҳат-
дан ўзгариб бориши жараёни билан ҳам узвий боғлиқ.
Учинчидан, иштиқоқнинг бир неча хил тур ва гуруҳлари мавжуд бўлиб, адабиётларда,
асосан, иштиқоқнинг мавжуд тўрт гуруҳига эътибор қаратилган, иштиқоқнинг турлари
ҳақида етарли даражада тадқиқотлар олиб борилмаган. Иштиқоқнинг турларида сўзнинг
умумий жиҳатдан қандай қилиб ясалиши, ўзгаришларга учраши, унинг вужудга келиш
1
Qodirov T.Sh., Aliyev D.I. Arab tili leksikologiyasi [Lexicology of the Arabic language]. – T., 2010. – B. 39.
2
Ibid. – B. 26–56.
3
"قاقتشلاا ةرهاظ" لبجلا.ح.ح.م . M.H.H.Al-Jabal. Zahiratul-ishtikak. [Derivation phenomenon] 41.ص ،2006.س،ةرهاقلا ،
4
Arabsko-russkiy slovar [Arabic-russian dictionary]. – T., 1994.
5
Ibid
6
Ibid.
7
Ibid.
S H A R Q M A S H ’ A L I
125
сабаблари ўрганилса, унинг гуруҳларида эса сўзнинг шакл, қурилиш жиҳатдан қандай
ўзгаришларга учраши бафуржа ўрганилади. Шуниси аҳамиятлики, замонавий араб
тилшунослари, сўнгги йилларда, асосан иштиқоқнинг маъновий тури ҳамда у билан боғлиқ
тил ҳодисаларини ўрганиб келмоқдалар, айнан ана шу жиҳатлар эса араб тилини тадқиқ
қилувчи ўзбек тилшунослари томонидан етарли ўрганилмаган. Тўртинчидан, араб тилида
иштиқоқ услубида вужудга келган ҳосила сўзлар муштаққотлар, деб аталиб, улар даврлар
оша луғатлар орқали етиб келган анъанавий ҳосила сўзлар ҳамда илм-фан, техниканинг
ривожланиб бориши натижасида вужудга келган янги сўзларни ўз ичига олади.
Шундай қилиб, араб тилида янги сўзларнинг ҳосил бўлиши ўзига хос жараён бўлиб,
бундай сўзларни ўрганишда уларнинг қайси ўзак сўздан келиб чиққани ҳамда уларнинг
маъно жиҳатдан қай даражада ўзгаришга учраганини ҳисобга олиш лозим.
ОСНОВНЫЕ ТИПЫ КЛАССИФИКАЦИЙ ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ
ЕДИНИЦ В АРАБСКОЙ И РУССКОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
АЛЬ-ОТАИБИ БАДЕР ТАРАХИБ
Научный исследователь, Королевство Саудовская Аравия
Аннотация. Данная статья посвящена современному уровню развития лингвистики и разноста-
роннему сопоставительному исследованию фразеологических единиц, которые отображают межкуль-
турный обмен родного языка и изучаемого иностранного языка при переводе различного рода лите-
ратур. В науке имеется ряд определений фразеологических единиц, однако по отдельности взятые
не могут дать исчерпывающей характеристики данного явления. В статье приведены примеры из
трудов по лингвистике учёных, которые в свое время пытались всесторонне изучить классифи-
кацию фразеологических единиц нескольких языков.
Опорные слова и выражения: классификация, фразеологизм, фразеологическая единица,
лингвистика, семантика, перевод.
Аннотация. Мазкур мақола тилшуносликнинг замонавий ривожланиш даражасига ва турли хил
адабиётларни таржима қилишда она тили ва ўрганилаётган хорижий тилнинг маданиятлараро
алмашинувини акс эттирувчи фразеологик бирликларни кўп қиррали ўрганиш масалаларига бағишлан-
ган. Илм-фанда фразеологик бирликларнинг бир қанча таърифлари мавжуд, аммо алоҳида-алоҳида
кўриб чиқилса, улар ушбу ҳодисанинг тўлиқ тавсифини бера олмайди. Мақолада бир вақтнинг ўзида бир
нечта тилларнинг фразеологик бирликларини таснифлашга уриниб кўрган бир қатор тилшунос
олимларнинг асарларидан мисоллар келтирилган.
Таянч сўз ва иборалар: таснифлаш, ибора, фразеологик бирлик, тилшунослик, семантика,
таржима.
Abstract. This article is devoted to the modern level of development of linguistics and the
multidimensional study of phraseology in a comparative sense, which reflect the intercultural exchange of
the mother tongue and the studied foreign language when translating various kinds of literature. There are
a number of definitions of phraseological units in science, however, taken separately they cannot give an
exhaustive description of this phenomenon. The article gives examples from the works of several scientists
who at one time tried all the outside to study the phraseology of several languages.
