S H A R Q M A S H ’ A L I
50
ТУРК ТИЛШУНОСЛИГИ
СИЁСИЙ, РАСМИЙ-ДИПЛОМАТИК НУТҚ СТИЛИСТИКАСИ
СОДИҚОВ ҚОСИМЖОН
Филология фанлари доктори, профессор, ТДШУ
Аннотация. Ёзма расмий-дипломатик нутқнинг тарихи туркий расмий услубнинг, давлат
ҳужжатчилиги, дипломатиканинг шаклланиши ва такомили билан узвий боғлиқ бўлиб, у юрт эгалари
номидан битилган қадимий битигтошлар, тарих китоблари, ёрлиқлар, буйруқ ва кўрсатмалар,
хонлар ўртасидаги расмий ёзишмаларда тамғаланиб қолган. Ушбу ҳужжатлар тил тарихининг
турли босқичларида амал қилган сиёсий, расмий-дипломатик нутқ, унинг ўзига яраша белгиларини
ўрганишда муҳим манбалар бўлиб хизмат қилади; расмий мулоқотнинг лингво-культурологик, этик-
эстетик, халқаро-дипломатик ўлчовларини акс эттиради.
Муҳим белгиси, ёрлиқ ва расмий-дипломатик хатларда ҳукмдор нутқи муайян қолипда, ҳуж-
жатчиликнинг ёзма услубий ўлчовларига таянган шаклларда юзага чиқади.
Олтин Ўрда хонлари ва темурий султонларнинг сиёсий, расмий-дипломатик нутқи ҳукмдорлар
буйруғи билан битилган эпиграфик матнларда, уларнинг ёрлиқларида, суюрғал битигларида, ўзга
юртларга йўллаган дипломатик ҳужжатларида сақланиб қолган. Ёрлиқ ва мактубларнинг бари хон
ёки султонлар тилидан битилган. Тўғрироғи, ҳужжатлар хон ва султонларнинг ўз оғзидан ёзиб
олиниб, сўнг уста хаттотлар томонидан оққа кўчирилган. Улар юрт эгаларининг расмий кишиларга,
давлат идораларига қаратилган сўзлари бўлиб, эски ўзбек ёзма адабий тилидаги («чиғатой
туркчаси»да амал қилган) сиёсий, расмий-дипломатик нутқни, расмий мулоқот маданиятининг
лингво-культурологик, этик-эстетик ўлчовларини ифода этади. Муҳим жиҳатларидан бири,
улардаги нутқ монологик характерга эга бўлиб, у бир кишига, яъни ҳукмдорга қарашли.
Ёрлиқ ва мактубларнинг тури, мақсадига қараб матннинг баён услуби, ҳукмдор нутқи ҳам
фарқланиб туради.
Таянч сўз ва иборалар: нутқ, сиёсий нутқ, расмий-дипломатик нутқ; матн стилистикаси; ёрлиқ,
эски туркий ҳужжатлар.
Аннотация. Данная статья об истории официальной дипломатической речи, которая неразрыв-
но связана со становлением и развитием тюркских официальных стилей, законодательных органов
власти страны, образованием и дипломатических отношений тюркских народов. Как известно,
документы служат важными источниками при изучении политического, официально-дипломати-
ческого стиля и его особенностей на разных этапах истории языка, отражают лингвокультурные,
этико-эстетические и международно-дипломатические аспекты официальной жизни народов.
Анализируется правящая речь в местных и официально-дипломатических письмах, которая состав-
ляет основу официальных документов, указов правителей.
Политическая, официально-дипломатическая речь правителей Золотой орды и темуридских
султанов отражена в эпиграфических текстах, юридических документах и указах правителей. Такие
документы составлялись по приказу ханов и султанов, а затем переписывались писарями и каллигра-
фами. Они были своего рода обращением правителей народу, государственным учреждениям, а также
политическим, официальным деятелям. Данные документы являются уникальными памятниками
древней письменности. Они имели форму монолога, так как исходили от имени правителя.
Опорные слова и выражения: речь, политическая речь, официально-дипломатическая речь,
стилистика текста, указы правителей, тюркские исторические документы.
S H A R Q M A S H ’ A L I
51
Abstract. The history of official diplomatic speech is inextricably linked with the formation and development
of Turkic official styles, with the development of the country's legislative bodies, the formation and diplomatic
relations of Turkic peoples. These documents serve as important sources in the study of the political, official-
diplomatic style and its features that took place at different stages of the history of the language; reflects the
linguistic, ethical, aesthetic and international diplomatic aspects of the official life of peoples.
An important sign is that in local and official diplomatic letters the ruling speech appears in a certain
way, which is based on written official documents, in decrees of the rulers.
The political, official and diplomatic speech of the rulers of the Golden Horde and the Timurid sultans are
reflected in epigraphic texts, legal documents and in decrees of rulers. All legal documents and letters were written
by order of the khans and sultans. Of course, the documents were written from the mouths of khans and sultans, and
then copied by skillful calligraphers and masters. These words were addressed to their people, state institutions, and
also political, official-diplomatic persons. They are important antiquities. One of the most important aspects is that
the speech in them is monologous and depends on one person, that is, on the ruler.
Keywords and expressions: speech, political speech, official diplomatic speech; stylistics of the text,
decrees of rulers, Turkic historical documents.
Сиёсий, расмий-дипломатик нутқ деганда хоқонлар, хонлар, султонлар, давлат
арбобларининг эл-улусга қарата айтган сўзлари, расмий мурожаати, ёрлиғи, ҳукумат
идораларига кўрсатмалари, турли юрт эгалари билан ўзаро ёзма мулоқоти англашилади.
Юрт, улус эгасининг сиёсий, расмий нутқи
икки турли
бўлади.
Биринчиси, оғзаки нутқ
– хон ва султонларнинг оғзаки буйруқ ва кўрсатмалари, кишилар билан бўлган расмий
мулоқоти. Ёзма манбаларда бунга мисоллар кўп. Жумладан, араб сайёҳи ва тарихчиси Ибн
Баттута ўз «Саёҳатнома»сида Мовароуннаҳр султони Алоуддин Тармаширин билан бўлган
тасодифий учрашуви тўғрисида ҳикоя қила туриб, шундай ёзади: «Мен у ерда ўрду деб
аталадиган қароргоҳда бир неча кун туриб қолдим. Бир куни одатдагидек масжидга кириб
бомдод намозини ўқидим. Намоз тугагач, кимдир менга султон ҳам шу масжидда эканлигини
айтди. Мен ўрнимдан туриб, унга салом бериш учун яқинига бордим. Шайх Ҳасан ва фақиҳ
Ҳисомуддин ал-Ёғий султонга менинг тўғримда, бу ерга бир неча кун муқаддам келганлигим
ҳақида сўзлаб беришди. Султон менга туркий тилда мурожаат қилди:
Xušmïsan, yaxšïmïsan?
Qutluγ olsun
» (Ибн Баттута 2012,370–371).
Келтирилган ушбу ҳикоядаги Тармаширин сўзлари хон нутқига мисол бўла олади.
Тасодифий учрашувдаги хоннинг сўрашуви расмий этикетни белгилайди; хонларнинг оғзаки
нутқида ҳам бунга катта эътибор қаратилган. Хон мусофирга «сенлаб» мурожаат қилмоқда.
Унинг билан биринчи учрашуви бўлгани учун ундан ҳол-аҳвол сўралди (
xušmïsan, yaxšïmï-
san?
); шунинг билан бирга, қадамининг қутлуғ бўлиши тиланмакда (
qutluγ olsun
). Яна бир
қирраси, расмий-дипломатик мактубларда адресатга
salām
деб мурожаат қилиш кейинги
ҳодиса, у арабчадан ўзлашган. Тармашириннинг нутқида берилгани эса сўрашувнинг асл
туркий кўринишидир.
Бу нарса ҳозир ҳам бор: сўрашганда, салом-аликдан кейин ёши улуғлар, ҳурматли
кишилардан
яхшимисиз? эсон-омонмисиз?
(ёки кичиклар, яқинлардан:
яхшимисан? эсон-
омонмисан?
) деб ҳол-аҳвол сўраймиз.
Ҳозирги ўзбек тилида
сизлаб гапирди
деган сўзимиз бор, бу катта ёшлиларга ёки
ҳурматли кишиларга, ўзгаларга бўлган ҳурматни англатади. Бунинг тескариси –
сенлаб га-
пирди
; кичикларга мурожаатни ёки, ўрни билан, ўзини улуғ тутиш, менсимасликни англата-
ди. Тил тарихида бу категория
senlädi
билан
sizlädi
сўзларида ифода этилган. Биринчиси,
ўзидан кичикларга мурожаатни, яқинликни ёки тингловчини ўзидан кичик олишни;
S H A R Q M A S H ’ A L I
52
иккинчиси эса тингловчини ҳурматлаш, улуғлашни билдирган. Ушбу нутқий категорияни
Маҳмуд Кошғарий яхши ёритиб берган. Жумладан, у
senlädi
феълининг маъноси тўғрисида
ёзади:
«ol anï senlädi –
у уни сенлади. Бу (сўз)
sen
демакдир. Улуғлаш (ҳурматлаш)ни англа-
тиш учун
sizlädi
дейилади. Бу
siz
демакдир. Бу хоқонлар билан сўзлашилганда қўллани-
ладиган сўз ўрнида келади» (ДЛТ,424).
Умуман, ўтмишда ҳам ҳурматни билдириш учун кўплик шаклидан фойдаланилган.
Siz
деб расмий муомалада, Кошғарий таъкидлаганидек, хон ва султонларга, ҳурматли киши-
ларга,
sen
деб эса ўзидан кичикларга, яқинлар, туғишганларга, расмий мурожаатда мансаб ва
лавозими қуйи турувчиларга айтилади.
Ўтмишда ҳукмдорлар муомаласида ўзгаларга ҳурмат изга қўйилган. Бу нарса бадиий
адабиётда ҳам кўзга ташланади. Шу ўринда буддизм давридан қолган «Оға-ини тигинлар
қиссаси»дан ўрнак келтирамиз (мисол Gabain 1950,283–285 дан олинди). Қиссада кичик
тигин (шаҳзода) отаси хондан уни денгиз сафарига, мўъжизали жавоҳирни топиб келтириш
учун юборишини сўраб ёлворади. Хон бунга иложсиз кўниб, элга ёрлиқ берди. Қиссада
хоннинг улусга, кишиларга қаратилган нутқи яхши берилган.
Мана ўша ери:
Ol ödün qaŋï xan yarlïγ yarlïqadï: Kim taluyqa barayïn tesär, kiriŋlär, oγlum
tiginkä eš boluŋlar. Ne kergäkin barča bergäy-biz. Kim yerči suwčï, kemäči bar ersär, yemä kelzün.
Tiginig asan-tükäl kelürzünlär.
– «Ўша чоғда отаси хон ёрлиқ берди: «Ким денгизга борайин
деса, (ҳузуримга) киринглар, ўғлим тигинга эш бўлинглар. Нима керак бўлса, барчасини
бергаймиз. Ким сувда йўл бошловчи, кемачи бўлса, у ҳам келсин. Тигинни эсон-омон олиб
бориб келинглар».
Излай-излай, Баранас юртидан денгизда йўл бошловчи, ўта тажрибали, кўпни кўрган,
қийин фалокатлардан ҳам соғ-омон қайтган, саксонга чиққан, кўзлари кўрмас бир қарияни
топиб келтирдилар. Хон ўша қарияга ҳурмат юзасидан, уни «сизлаб» гапиради:
Qaŋï xan inčä
tep yarlïqadï: Bir-kiä amraq oγlumïn siziŋä tutuzur-men, asan-tükäl kelürüŋ, – tep yarlïqadï.
–
«Отаси хон шундай деб ўтинди: «Биргина арзанда ўғлимни Сизга тутқазяпман, эсон-омон
олиб бориб келинг», – дея ўтинди».
Эътибор берсангиз, муаллиф нутқида хоннинг эл-улусга қаратилган сўзи ҳам, қарияга
айтаётган сўзи ҳам
yarlïγ yarlïqadï, yarlïqadï
(яъни, «ёрлиқ берди; буюрди») деб берилган.
Матн мазмунидан келиб чиққан ҳолда, эл-улусга қаратилган сўзини «ёрлиқ берди», қарияга
қаратилган сўзини эса «ўтинди; илтимос қилди» деб ўгирилса, тўғри бўлади.
Ўз навбатида, қария ҳам хонга ҳурмат юзасидан «сизлаб» мурожаат қилади. Мана
қариянинг айтган сўзлари:
Ötrü ol awïčγa ïγlayu xanqa inčä tep ötünti: Täŋrim, ne muŋ-taq boltï-
kim, antaγ täŋri-teg, erdäni-teg ögüküŋüzni ölüm yeriŋä ïdur-siz? Ol taluy suwï ertiŋü qorqïnčïγ
adalïγ-ol. Öküš tïnlïγlar barïp, ölüglär bar; barsar yaraγay-mu? – tep ötünti.
– «Сўнг ўша қария
йиғлаб, хонга шундай деб ўтинди: «Эй тангрим, бу қандай кўргиликким, шундай фаришта-
дек, жавоҳирдек суюклигингизни ўлим ерига юборяпсиз? Ўша денгизнинг суви жуда
қўрқинчлидир. Кўп кишилар бориб, ўлиб кетди, энди биз борсак ярағайми?» – дея ўтинди».
Яна бир жиҳати, қисса давомида хоннинг улусга, ўз қарамоғидаги кишиларга айтган
сўзлари, нутқи
yarlïγ yarlïqadï, yarlïqadï
(яъни, «ёрлиқ берди; буюрди»), ундан қуйи мансабда
турувчилар, оддий кишиларнинг хонга қарата айтган сўзлари, нутқи эса ҳамма ўринда
ötünti
(яъни, «ўтинди») деб берилади.
Тингловчига ҳурмат буйруқ кўплигининг -
ŋ (-ïŋ, -iŋ / -uŋ, -üŋ)
қўшимчаси билан ҳам ҳосил
қилинган. Бу тўғрида Маҳмуд Кошғарий: «Турклар ҳурматлиларга ёки катта ёшлиларга
S H A R Q M A S H ’ A L I
53
сўзлаганларида, бирлик буйруқ шаклининг охирига
γunna
ли
kāf
(яъни, [
ŋ
]) орттириб қўллайдилар.
Бу
γunna
ли
kāf
(яъни, [
ŋ
]) уларда ҳурмат белгиси сифатида ўрин олган», – деб ёзган эди.
Сиёсий, расмий мурожаатнинг
иккинчи тури – ёзма нутқ
. Ёзма расмий-дипломатик
нутқнинг тарихи туркий расмий услубнинг, давлат ҳужжатчилиги, дипломатиканинг шаклла-
ниши ва такомили билан узвий боғлиқ бўлиб, у улус эгалари номидан битилган қадимий
битигтошлар, тарих китоблари, ёрлиқлар, буйруқ ва кўрсатмалар, хонлар ўртасидаги расмий
ёзишмалар, васиқаларда тамғаланиб қолган. Ушбу ҳужжатлар тил тарихининг турли
босқичларида амал қилган сиёсий, расмий-дипломатик нутқ, унинг ўзига яраша белгиларини
ўрганишда муҳим манбалар бўлиб хизмат қилади; расмий мулоқотнинг лингво-культуро-
логик, этик-эстетик, халқаро-дипломатик ўлчовларини акс эттиради.
Муҳим белгиси, ёрлиқ ва расмий-дипломатик хатларда ҳукмдор нутқи муайян қолипда,
ҳужжатчиликнинг ёзма услубий ўлчовларига таянган шаклларда юзага чиқади.
Тил тарихида «сиёсий, расмий-дипломатик нутқ» тушунчаси ва унинг атамалари
Қадимги туркий битигларда хоқонларнинг «сиёсий, расмий-дипломатик нутқи»ни
sab~saw
дейилган. «Сўз» маъносидаги
sab~saw
расмий матн унвонида истилоҳга айланиб,
«буйруқ; фармон» маъноларини беради.
Жумладан, Билга хоқон битигида матн орасида хоқоннинг эл-юртга қарата айтган
сиёсий чақириғи, нутқи берилган. Матннинг ушбу бўлаги
Täŋri-teg täŋri yaratmïš türk Bilgä
qaγan sabïm
(«Кўкдай (улуғ) тангри яратган жасур Билга хоқон сўзим») унвони билан бош-
ланади. Бу ўринда
sabïm
– «сўз; мурожаат»нинг хоқонга тегишли эканини, у «хоқоннинг
нутқи» эканини билдиради (
қаранг:
Содиқов, Омонов 2010,40–41).
Ўрта асрларга келиб қадимги
sab~saw
ўрнини
söz
калимаси олди. У ҳам бурунгидай
хонлар томонидан битилган буйруқ ва фармонлар, ёрлиқлар, расмий-дипломатик ҳужжат-
ларнинг унвонларида истилоҳга айланиб, улус эгасининг «сўзи; ёрлиғи; нутқи» маъноларини
англатган. Масалан, Олтин Ўрда хони Тўхтамишнинг поляк қироли Яғайлига йўллаган
ёрлиғи
Тoxtamïš sözüm
, Шоҳруҳ Мирзонинг ёрлиғи
Šāhruh bahadur sözüm
унвонлари билан
бошланади. Бу ўринда
sözüm
–
«менинг сўзим; ёрлиғим; фармоним; буйруғим» маъноларида
келади ҳамда у ёки бу ёрлиқнинг юрт эгасига тегишли экани, унга қарашлилиги, унинг ўз
тилидан битилаётгани, яъни унинг нутқи эканлигини далиллайди. Бу атама, ўз навбатида,
султоннинг сиёсий, расмий-дипломатик нутқини англатади.
Улус эгаларининг эл-улусга қаратилган сиёсий, расмий-дипломатик
нутқи, сўзи
(яъни,
sab~saw
ёки
söz
) қуйидаги битиг ва ҳужжатларда очиқланади:
Қадимги турк хоқонларининг нутқи ўша замонларда яратилган битигтошларга битилган
бўлиб, ушбу ёзма ёдгорликлар матннинг ўзида
bitig, bitigtaš
деб аталган. Жумладан, Кул
тигин, Билга хоқон битигларида матннинг катта бир бўлаги Билга хоқоннинг нутқидан
тузилган. Иккала битигда хоқоннинг нутқи
Täŋri-täg täŋridä bulmïš türk Bilgä qaγan bu ödkä
olurtum
(«Кўкдай (улуғ) Тангридан (иноят) топган [яъни, Тангрининг иноятига эришган /
Тангрининг инояти билан] турк [яъни, баҳодир] Билга хоқон бу тахтга ўтирдим») жумласи
билан бошланган (
қаранг:
Содиқов 2004,66–72). Ушбу жумла матн давомида келган сўзлар
Билга хоқонга тегишли экани, яъни у хоқоннинг нутқи эканини билдиради. Шундан сўнг
хоқон хоқонлиқ тарихи, ўзининг юрт тепасига келиши ва халқ тинчлиги, фаровонлиги
йўлидаги улуғ хизматларини ўз тилидан ҳикоя қилади.
Муҳими шундаки, Кул тигин ва Билга хоқон битиглари тарихий-бадиий асарлар
бўлгани учун ундан жой олган хоқоннинг нутқи ҳам анча бадиийлаштирилган.
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
Олтин Ўрда хонлари ва темурий султонларнинг сиёсий, расмий-дипломатик нутқи
қуйидаги битиг ва ҳужжатларда келади:
(1) Туроннинг султони Темурбег нутқи Тўхтамишхонга қарши юриш бошлаган чоғда
эски ўзбек тилида ёздирган тошбитигида сақланиб қолган (
қаранг:
Содиқов 2016,142–144).
Ушбу битиг
toba
деб аталган.
Bu yergä yetip belgü bolsun tep bu tobanï qopardï
(«Бу ерга етиб,
белги бўлсин деб ушбу битигтошни ёздирди») дея қайд этилади битигда.
(2) Хонлар ва султонлар нутқи ёрлиқларда келади. Ҳужжатнинг бу тури матннинг ўзида
yarlïq~yarlïγ
деб аталади. Жумладан, Тўхтамишхон номидан битилган ёрлиқ
Uluγ ulusnïŋ
turuščaγa daγï yaxšïsï ol bolγay, tep altun nišanlïq yarlïq tuttuq.
– «Улуғ улуснинг бардавонлигига
ҳам яхшиси шу бўлғай, деб олтин нишонли ёрлиқ йўлладик» дея қайд этилган (Т.21–23). Бу
жумла ёрлиқнинг Тўхтамишхон тилидан битилганлигига ишора этади.
(3) Ҳукмдорнинг нутқи гувоҳномаларда берилади. Ҳужжатнинг бу тури эски ўзбек
ҳужжатчилигида
nišān
отини олган. Жумладан, Шоҳруҳ мирзонинг Taлхан ота мозорининг
мужовури Исмоилга берган ёрлиғи матннинг ўзида
nišān
аталган. Бу атама «буйруқ;
гувоҳнома; тасдиқловчи ҳужжат»га тўғри келади. Ёрлиқда ўқиймиз:
İsmāyil mujāvurnïŋ ewi-
barïnï tartïp tonup almasun, tep niš(ā)n berildi.
– «Исмоил мужовурнинг уй-жойини, мол-
мулкини тунаб олмасинлар дея нишон берилди» (Ш.11–12).
(4) Сиёсий, расмий-дипломатик нутқнинг яна бир кўриниши
bitig
ҳамда
bitig salām
дир.
Хон ва султонлар ўртасидаги ўзаро ёзишмалар, расмий-дипломатик хатлар ана шундай
аталган. Жумладан, Улуғ Муҳаммад хоннинг усмонли подшоси II Муродга йўллаган
мактуби матннинг ўзида
bitig salām
, яъни «салом хат; мактуб» деб аталган (УМ.18). Бунинг
билан мактуб Улуғ Муҳаммад тилидан битилганлигига ишора этилади.
Олтин Ўрда хонлари ва темурий султонларнинг ёрлиқлари ҳамда
ёзишмаларида сиёсий, расмий-дипломатик нутқ
Олтин Ўрда ва Темурийлар давридан қолган туркий ҳужжатларни мазмуни, мақсад-
йўналишига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратишимиз мумкин:
(1) Султоннинг зафарли юриши ҳақида қайд этилган битиг (Темурбегнинг тошга
ёздирган битиги).
(2) Узоқ йиллик хизматлари учун давлат томонидан тақдирланаётган кимсаларга имтиёз
ҳуқуқини берувчи ёрлиқлар (Темур Қутлуғ, Шоҳруҳ мирзо ва султон Умаршайх ёрлиқлари);
(3) Турли мамлакатларнинг ҳукмдорларига йўлланган расмий-дипломатик битиглар. Бу
турдаги хатлар ўз ичида яна икки турга ажралади:
(а) Хон ва султонларнинг қарам юрт ҳукмдорларига йўллаган расмий-дипломатик
ёрлиқлари (Тўхтамишхон ва султон Абу Саид ёрлиқлари);
(b) Хонларнинг ўзаро тенг томонларга йўллаган мактублари (Улуғ Муҳаммад хоннинг
II Муродга, Маҳмуд хоннинг Фотиҳ Султон Меҳмедга ҳамда Аҳмад хоннинг Фотиҳ Султон
Меҳмедга йўллаган мактублари).
Ёрлиқ ва мактубларнинг бари хон ёки султонлар тилидан битилган. Тўғрироғи,
ҳужжатлар хон ва султонларнинг ўз оғзидан ёзиб олиниб, сўнг уста хаттотлар томонидан
оққа кўчирилган. Улар юрт эгаларининг расмий кишиларга, давлат идораларига қаратилган
сўзлари бўлиб, эски ўзбек ёзма адабий тилидаги («чиғатой туркчаси»да амал қилган) сиёсий,
расмий-дипломатик нутқни, расмий мулоқот маданиятининг лингво-культурологик, этик-
эстетик ўлчовларини ифода этади. Муҳим жиҳатларидан бири, улардаги нутқ монологик
характерга эга. Улардаги нутқ бир кишига, яъни ҳукмдорга қарашли.
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
Ёрлиқ ва мактубларнинг тури, мақсадига қараб матннинг баён услуби, ҳукмдор нутқи
ҳам фарқланиб туради.
Масалан, имтиёз ҳуқуқини берувчи ёрлиқлар унинг ижросини таъминлови идораларга,
бирор юридик ташкилотга ёки юридик кимсаларга (адресатга) қаратилган бўлади. Яъни
ёрлиқ бирор кимсага имтиёз ҳуқуқини беришни кўзлаб тузилаётган эса-да, имтиёзга эга
бўлаётган кимсанинг дахлсизлиги, эркинлиги, мол-мулкини сақлаш юридик ташкилотлар ва
амалдорларга юклатилади. Буйруқ, кўрсатма ўша маъмурий ташкилот ёки юридик кимсалар,
амалдорларга берилади.
Хонларнинг қарам юрт ҳукмдорларига йўллаган ёрлиқларида ёрлиқ йўлловчининг
(адресант) нутқи бевосита ўша ҳукмдорга қаратилган бўлади; унга кўрсатма сифатида
битилади. Гаплар мазмуни ҳам шунга қараб тузилади; лексик, морфологик шакллар, баён
тарзи, стилистик воситалар шунга қараб танланади; нутқ ҳам шунга мос келади.
Ўзаро тенг томонга йўлланаётган мактубларда хон нутқи ўзга мамлакат ҳукмдорига
қаратилган бўлади. Бундай мактубларда ҳурмат, илтимос, истак оҳанги кучли бўлади.
Мақсадни юзага чиқариш илинжида адресант адресат шаънига илиқ сўзлар, мақтовлар
айтади. Хат ўта кўтаринки услубда бўлиб, бадиий-эпистоляр жанр даражасига чиқади.
Хонларнинг қарам юрт ҳукмдорларига йўллаган ёрлиқлари ҳамда имтиёз ҳуқуқини
берувчи ёрлиқлар
sözüm
деб келган унвон билан бошланади (бу ўринда «унвон» –
«ҳужжатларнинг бошлама жумласи» маъносида).
Маълумки, Олтин Ўрда ҳукмдорлари ўзларини
xan
, Амир Темур ва темурийлар эса
sulṭān
атаганлар. Олтин Ўрданинг кейинги хонлари ҳам ўзларини, ҳарқалай, темурийларга эргашиб
бўлиши керак,
sulṭān
атай бошладилар. «Хон» сўзининг маъноси «султон» демакдир. Булар – юрт
эгаларининг даражаси. Ушбу даражалар уларнинг отига қўшиб айтилган:
Toqtamïš-xan; Sulṭān
Muḥammad; Turannïŋ sulṭānï Temür-beg,
sulṭān ’Umar-šayx, sulṭān Abu Sa’id
сингари. Булардан
ташқари, уларнинг унвонлари ҳам бор (бу ўриндаги «унвон» – «ҳукмдорга берилган сифат, лақаб»
маъносида); отларга қўшилаётган
bahadur, körägän
сингари сўзлар унвон бўлади.
Эътиборлиси шундаки, Олтин Ўрда хонларининг ёрлиқларида темурийлар битган
ёрлиқлардан фарқли ўлароқ, ҳужжатлар бошламасида хонларнинг унвони қўшмай айтилган,
тўғридан-тўғри
Тoxtamïš sözüm, Теmür Qutluγ sözüm
деб кетилади. Темурийларнинг
ёрлиқларида эса султонлар исми уларнинг унвони билан қўшиб айтилади:
Šāhruh bahadur
sözüm, Sulṭān ’Umar-šayx bahadur sözüm, Sulṭān Abu Sa’id körägän sözüm
сингари.
Ёрлиқлар унвони доимо адресат (ёрлиқ йўлланаётган кимса ёки расмий ташкилот-
ларнинг оти) билан қўшилиб келади. Бунда адресат жўналиш келишиги шаклида (
-γa, -gä
қўшимчаси билан) бўлади. Чунончи, Тўхтамишхоннинг поляк қироли Яғайлига йўллаган
ёрлиғи
Тoxtamïš sözüm Yaγaylaγa
(«Тўхтамиш сўзим Яғайлага») деб бошланган (Т.1–2). Ушбу
бошламада
Тoxtamïš sözüm
– унвон,
Yaγaylaγa
– ёрлиқнинг кимга қаратилганини англатувчи
компонент (адресат).
Темур Қутлуғ ёрлиғининг бошламаси шундай:
Теmür Qutluγ sözüm oŋ qol, sol qolnïŋ
oγlanlarïγa, tümän edgü bašlïγ miŋ, yüz, on beglärigä, ički kentläriniŋ qazï, muftîlarïγa, mašāyih,
sofîlarïγa, devān bitigčilärigä, tamγačï, tartnaqčïlarïγa, yortar išlänči, yolawčïlarγa, bükäwül,
tutqawullarγa, yamčï, süsünčilär, quščï, barsčïlarγa, kemäči, köprükčilärgä, bazarda turγanlarγa!
– «Темур Қутлуғ сўзим ўнг қўл, сўл қўлнинг [ўнг қанот, сўл қанот] ўғлонларига, туман эзгу
бошлиқ минг, юз, ўн бекларига, ички кентларнинг қози, муфтиларига, машойиҳ, сўфиларига,
девон котибларига, тамғачи, тартнақчиларига [яъни, солиқ йиғувчи ва божхона хизмат-
чиларига], иш юритувчи, йўл соқчиларига, бакавул [ошпаз], тутқавулларга, хат ташувчи,
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
бекат нозирлари, қушчи, барсчиларга, кемачи, кўприкчиларга, бозорда турганларга [яъни,
бозор бошлиқларига]» (TҚ.1–12). Ушбу бошламада
Теmür Qutluγ sözüm
– унвон, қолганлари
эса ёрлиқ қаратилаётган юридик кимсалардир.
Шоҳруҳ ёрлиғи
Šāhruh bahadur sözüm
dīvānlarγa
(«Шоҳруҳ баҳодур сўзим девонларга»)
жумласи билан бошланади (Ш.1–2). Бу ўринда
Šāhruh bahadur sözüm
– унвон. Унвонга қўши-
лаётган
devānlarγa
сўзи – ёрлиқ қаратилаётган юридик ташкилот(адресат)ни билдиради.
Бунинг билан девон бошлиқларига мурожаат қилиниб, уларга кўрсатма берилмоқда.
Умаршайх мирзо ёрлиғининг бошламаси:
Sulṭān ’Umar-šayx bahadur sözüm dīvānlarγa,
barča Marγïnan určïnnïŋ tüšämäl amaldār, sāhib čamlarïγa!
– «Султон Умаршайх баҳодур сўзим
девонхоналарга, барча Марғинан юртининг тушим йиғувчилари, cолиқ идораларининг
бошлиқларига» (У.1–4). Ушбу бошламада
Sulṭān ’Umar-šayx bahadur sözüm
– унвон. Унга
қўшилаётган
divānlarγa, barča Marγïnan určïnnïŋ tüšämäl amaldār, sāhib čamlarïγa
– ёрлиқ
қаратилаётган юридик ташкилот ва кимсалардир.
Абу Саид битиги
Sulṭān Abu Sa’id körägän sözüm
(«Султон Абу Саид кўраган сўзим»)
унвони билан бошланган (AС.1). Мактубнинг кимга қаратилгани кейинги компонентдан
англашилади. Унда қисқа салом билан мақсадга кўчилган:
Ḥasan beggä salām tegäč, söz ul-
kim,
деб асосий қисмга ўтиб кетилади.
Ўзга юрт ҳукмдорига йўлланаётган расмий-дипломатик мактубларнинг бошланиши
ёрлиқлардан ажралиб туради. Уларда ҳукмдор нутқи хат йўлланаётган томонга, яъни
иккинчи бир ҳукмдорга қаратилган бўлади. Дипломатик хатларнинг бошланишида, исломий
этикетга кўра, аввал Оллоҳнинг инояти, Муҳаммад алайҳис-салом мўъжизотига таҳсин ай-
тиб, сўнг адресатга салом берилади. Ҳукмдор оти тилга олинганда, таомилга биноан, унвон-
лари қўшиб айтилади. Масалан, Улуғ Муҳаммадхоннинг II Муродга йўллаган мактубининг
бошламаси шундай:
Ḥaq ta’ālā ’ināyatïylä, Muḥammad payγambar mo’jizātïylä Muḥammaddïn
γāzî Murādqa salām.
– «Ҳақ таоло инояти ила, Муҳаммад пайғамбар мўъжизоти ила
Муҳаммаддан ғозий Муродга салом» (УМ.1–3). Бу ўринда
Ḥaq ta’ālā ’ināyatïylä, Muḥammad
payγambar mo’jizātïylä
– битиг йўлланаётганлигининг шукронаси; унинг кетида турган хат
йўллаётган кимса (адресант) чиқиш келишигида (
Muḥammaddïn
), хат йўлланаётган кимса эса
унвони билан бирга жўналиш келишигида (
γāzî Murādqa
) берилган.
Маҳмудхон ҳамда Аҳмадхоннинг Фотиҳ Султон Меҳмедга йўллаган мактубларининг
ҳар иккови Яратганнинг улуғлигига ишора қилувчи
Hūva
(яъни, «У») сўзи билан бошланган.
Ундан сўнг мақтову олқишлар билан Фотиҳ Меҳмедга хат йўлланаётгани маълум қилинади.
Жумладан, Маҳмудхон мактубининг бошламаси:
Hūva.
Bil-quvvati-l-Ahadiyya va bil-mo’jizāti-
l Muḥammadiyya
val burhāniyyati-l-madadiyya
xaladallahu mulkahu fil-Maḥmudiyya.
Sarvar-i
salāṭin ba’ināyat-i rabbu-l-’ālamīn sulṭān-i a’ẓam Muḥammad γāzîγa.
– «У [Тангри (– буюкдир)].
Бир [Тангри] қуввати ва Муҳаммаднинг мўъжизоти ила ва бурҳон мадади билан, Оллоҳ
Маҳмуднинг мулкини боқий қилсин. Тангри инояти ила султонларнинг буюги бўлмиш
султони аъзам Муҳаммад ғозийга» (М.1–6). Битиг йўлловчининг оти ҳам, хат йўлланаётган
кимса ҳам шу ўринда қайд этилган. Шундан кейин
Köp-köp salām qïlïp vāṣil bolγandïn soŋ i’lām
qïlïnur-kim
(«Kўп-кўп салом қилиб, восил бўлгандан сўнг илом қилинур-ким») жумласи
билан (М.7) мақсадга кўчилади.
Аҳмадхон мактубида эса айтилганларнинг бари ҳатто ортиғи билан ўрнига қўйилган.
Туроннинг султони Темурбегнинг сиёсий, расмий нутқи.
Соҳибқироннинг расмий
нутқи Тўхтамишхонга қарши юриш бошлаган чоғда тошга ёздирган битигида етиб келган.
Султоннинг буйруғи билан ёзилган битиг арабча ва эски ўзбек тилида («чиғатой
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
туркчаси»да). Битигдаги арабий матн басмала ва оятдан иборат. Туркийси уйғур ҳарфларида
(
қаранг:
Содиқов 2016,142–144).
Битигда улуғ воқеа – Тўхтамишхон устидан зафарли юриш бошлангани ҳақидаги хабар
келгуси авлодга белги бўлсин учун (
belgü bolsun tep
) тошга муҳрланган. Уни мазмунига кўра
«зафар битиги» дейиш мумкин.
Тарих китобларида ёзилишича, Темурбег жангга киришдан бир кун олдин қўшинга дам
берди, ўзи уломою бошлиқлари билан теваракни айланди. Бир тепаликда тўхтаб, чуқур ўйга
толди. Кейин эса уламога кўриниб турган катта бир қояга ушбу зафарли юриш ҳақида битиг
ёзиб қолдиришни буюрди. Буюрганидай бўлди: битигнинг сўзларини ўзи айтиб турди; унинг
айтганлари ёзиб олиниб, тошбитигчилар тошга ўйиб туширдилар.
Султоннинг номидан ёзилган битиг зафарли кун тарихи билан бошланади. Тарих (сана)
гапда пайт ҳоли бўлиб, асл туркий қолипда берилган: аввал йил (ҳижрий ва мучал тартибида),
сўнг ой кетма-кетлигидадир:
Tarix yeti yüz toqsan üčtä, qoy yïl yaznïŋ ara ay
– «Тарих етти юз
тўқсон учда, қўй йил, кўкламнинг ора ой(ида)». Сўнг ана шу санада Темурбегнинг уч юз минг
қўшин билан Тўхтамишхон юртига юриш бошланганлиги маълум қилинади. Бунда
султоннинг исми унвон ва даражаси билан берилган (
Tūrānnïŋ sulṭānï Temür-beg
). Гапнинг
кесими
yоrïdï
(«юрди») шаклида:
Tūrānnïŋ sulṭānï Temür-beg üč yüz miŋ čerig bilä islām üčün
Toxtamïš-xan Bulγar xanïγa yоrïdï
– «Туроннинг султони Темурбег уч юз минг қўшин билан
ислом учун Тўхтамишхон Булғар хонига (қарши) қўшин тортди».
Матннинг навбатдаги компонентида келажакка белги бўлсин дея битиг ёздирилганлиги
таъкидланади. Тузилишига кўра, мақсад эргаш гапли қўшма гап:
Bu yergä yetip belgü bolsun
tep, bu tobanï qopardï.
– «Бу ерга етиб, белги бўлсин деб ушбу битигтошни ёздирди».
Султоннинг сўзи Аллоҳдан инсофу тўғрилик тилаш ва эл-улусга дуо билан тугайди.
Бунда тилак ва дуо жумлалари, истак шаклида бўлиб, кесими -
gäy, -γay
қўшимчаси билан
келган:
Täŋri niṣfat bergäy, inšalla.
Täŋri el kišigä rahmat qïlγay, bizni du’ā bilä yād qïlγay.
–
«Тангри (бизга) нисфат [яъни, тўғрилик, инсоф] бергай, иншооло. Тангри фуқарога раҳм
қилғай, (эл) бизни дуо билан ёд қилғай».
Муҳими шундаки, Темурбегнинг буйруғи билан ёздирилган битиг ўзга кимса (учинчи
шахс) тилидан битилган; унда дарак гапларнинг кесимлари
yоrïdï, qopardï
шаклида. Шундай
эса-да, нутқ соҳибқиронга тегишли эканини далилловчи бир жумла бор: бу матннинг сўнгги
Täŋri el kišigä rahmat qïlγay, bizni du’ā bilä yād qïlγay
жумласидир. Унда
bizni du’ā bilä yād
qïlγay
дейилганда
bizni
сўзи орқали Темурбег ва унинг кишилари, чериги кўзда тутилмоқда.
Имтиёз ҳуқуқини берувчи ёрлиқларда ҳукмдор нутқи
қуйидаги белгилари билан
ажралиб туради:
Ёрлиқлар бир киши, ҳукмдор номидан чиқарилган эса-да, амалга оширилган яхши
ишлар матн давомида ҳурмат, камтарлик юзасидан мажҳул нисбатда берилади. Масалан,
Шоҳруҳ мирзо ёрлиғида:
bir qošluq altmïš kivi yer suyurγal berildi
. – «бир қўшлуқ олтмиш киви
ер суюрғал берилди» (Ш.3–4). Ёки улус эгаси «манмансираб» эмас, кўпликда «биз» деб
гапиради:
beg niš(ā)n bermiš erdük
– «бег-нишон бермиш эрдик» (Ш.7).
Ёрлиқ берувчи ҳатто ўзи устида сўз борганда, «мен» деб эмас, камтарлик билан «биз»
деб айтади. Масалан, Темур Қутлуғ ёрлиғида:
İnč turup tïnčlïq bilä šām-u sabāh avqāt-i šarif-
larïda bizgä, daγï biziŋ uruγ-uruγïmïzγa du’ā, alqïš etä tursun. –
«(Шу қилган яхшиликларимиз
эвазига) қойим туриб, тинчлик билан шому сабоҳ чоғларидаги ибодатларида бизга, яна
бизнинг уруғ-аймоғимизга дуо, олқиш эта турсин» (TҚ.46
–
50).
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
Яна имтиёз ҳуқуқини берувчи ёрлиқларнинг хотима қисми – ёрлиқ берилганлиги, унинг
санаси ва ўрни (тарихи), одоб юзасидан, мажҳул нисбатда бўлади. Масалан, Темур Қутлуғ
ёрлиғининг хотимаси:
аltun nišānlïq, аl tamγalïq yarlïq berildi.
– «олтин нишонли, ал тамғали
ёрлиқ берилди» (TҚ.51–52);
Мujavaranda erürdä bitildi.
– «Мужаваранда эканлигимизда
битилди» (TҚ.55).
Шоҳруҳ Мирзо ёрлиғининг хотимаси:
nišān berildi
– «нишон берилди» (Ш.12);
Baγï
šaharda bitildi
– «Боғи шаҳарда битилди» (Ш.13).
Ёки Умаршайх ёрлиғининг хотимаси:
muhurluγ ni(šā)n ... Andigändä bitildi.
– «муҳрли
нишон ... Андиганда битилди» (У.12–13).
Имтиёз ҳуқуқини берувчи ҳужжатларда имтиёз берилаётган кимсанинг эркинлиги,
унинг ҳуқуқи кафолатлаб ҳам қўйилади. Бундай ўринларда стереотип жумлалардан
фойдаланилади. Масалан, Темур қутлуғ ёрлиғида:
salalarïγa, safančï, ortaqčïlarïγa-kim,
kim
ersä küč-uγa tegürmäsün
– «қўрғонларига, деҳқонлари ва ўртоқчиларига-ким, кимса
зўравонлик қилмасин» (TҚ.31–33).
Шоҳруҳ мирзо ёрлиғида:
Kim ersä mal tilämäsün, yasaγ alpaγ salmasun, küč-uγa tegürmäsün
.
– «Кимса (ундан) мол тиламасин, солиқ солмасин, зўравонлик қилмасин» (Ш.5–6).
Умаршайх ёрлиғида бу жумла бир оз фарқли шаклда ишлатилган:
Heč kiši māl, taru
tilämäsün, küč-uγa tegürmäsün.
– «Ҳеч киши (ундан) мол, дон-дун талаб қилмасин. Унга
зўравонлик қилмасин» (У.11–12).
Шунингдек, бунинг сингари ёрлиқларда юридик ташкилотларга, амалдор кимсаларга
кўрсатмалар берилади. Ушбу кўрсатмалар буйруқ оҳангида. Жумладан, Темур Қутлуғнинг
Муҳаммадга берган тархонлик ёрлиғида:
Barurïda-kelüridä, kirür-čïqarïda Qïrïmda, Каfada,
qayu-ma türlüg ne ersä alurïda, saturïda tamγa, tartnaq almasun. Таrхаnlïq, tаbаnlïq, yol haqqï,
qarawulluq tilämäsünlär. Таwar-qaralarïn awlaq tutmasun. Qonaq tüšül tüšürmäsünlär. Süsün
ulufa tilämäsünlär.
– «Борурида-келурида, кирар-чиқарида Қиримда, Кафада, қай турли нарса
оларида, сотарида (улардан) ҳақ олмасинлар. Тарханлиқ, табанлиқ, йўл ҳақи, қоровуллиқ
(ҳақи) тиламасинлар. Қора моллари солиққа тортилмасин. Қўноқ тушул туширмасинлар.
Қўшиндан улуфа тиламасинлар» (TҚ.38–44).
Қарам юрт ҳукмдорларига йўлланган расмий-дипломатик ҳужжатларда
ёрлиқ
йўлловчи кимсанинг нутқи
қуйидаги белгиларга эга бўлади:
Халқаро-дипломатик ёрлиқларда улуғ улус хони ўзига қарам юрт эгасига «сенлаб»
мурожаат қилади. Масалан, Тўхтамишхон қирол Яғайлига йўллаган ёрлиғида «сиз» деб эмас,
«сен» деб ёзади:
Sen daγï keläčiŋni bizgä iydiŋ erdi.
– «Сен ҳам ўз келадиган кишиларингни
бизга йўллаган эдинг» (Т.5–6);
barγan elčilärgä bergil
– «борган элчиларга бергил» (Т.18–19).
Султон Абу Саид ҳам Ҳасан бегга «сенлаб» мурожаат қилади:
Seŋä daγï ma’lum durur-
kim, ata yurtï öz yurt bolur.
– «Сенга-да маълум турур-ким, ота юрти ўз юртинг бўлур» (AС.27–
28);
Men seŋä Teŋri ’ināyatï birlä Misir, Rūm vilāyatlarïnï alïp bergäy-men.
– «Мен сенга Tангри
инояти бирла Миср, Рум вилоятларини олиб бергайман» (AС.71–73).
Тўхтамишхон ёрлиғи улуғ хоннинг ўзига қарам юрт эгаси Яғайлига кўрсатма сифатида
битилган. Унда икки юрт орасида юз берган фитна, фитначиларнинг қўлга олиниб, юртда
тинчлик ўрнатилгани хусусида сўз боради. Энди эса бу ҳолатни англатиб янги элчилар
юборилганлиги таъкидланади. Шундан сўнг мақсадга (буйруққа) ўтилади. Унда Яғайлига
қарам юртларнинг ҳирожларини тўплаб, борган элчилардан бериб юборажаги, сўнг савдо-
гарларнинг бурунги йўсинча иш тутишлари уқтирилади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
59
Бурун кечган вақеалар устида сўз борганда гап кесими
iydük erdi
(«юборган эдик»),
čaqïrup emišlär
(«чақириб эмишлар»),
tïl bilä keldi erdi
(«жосуслик билан келди») шаклларида
қўлланган. Мақсадга кўчилгач, хоннинг кўрсатмалари буйруқ гап шаклида берилади:
Bizgä
baqar ellärniŋ čïqïšlarïn čïqarup, barγan elčilärgä bergil, хazinaγа tegürsünlär. Basa burunqï
yosunča bāzаrgān ortaqlarïŋ daγï yürüšsünlär.
– «Сен бизга қарам юртларнинг ҳирожларини
тўплаб, борган элчиларга бергил, хaзинага етказсинлар. Сўнг савдогар ўртоқларинг бурунги
йўсинича иш тутсинлар» (Т.18–21). Буйруқ охирида ушбу ишлар юрт тинчлигини
таъминлажаги таъкидланади:
Uluγ ulusnïŋ turuščaγa daγï yaxšïsï ol bolγay.
– «Улуғ улуснинг
бардавомлигига ҳам яхшиси шу бўлғай» (Т.21–22).
Қарам юрт ҳукмдорига йўлланаётган ёрлиқларда тингловчига буйруқ
-γïl, -gil
қўшимчаси билан берилади (
bergil, kelip körgil
сингари). Ўзгага буйруқ эса -
sun, -sün
(кўплиги
-sunlar, -sünlär
) қўшимчаси билан ҳосил қилинади (
kečmäsün, хazinaγа tegürsünlär
сингари).
Ёрлиқнинг хотима қисми – ёрлиқнинг битилганлиги ва санаси, одоб юзасидан, кўпликда
берилади:
altun nišanlïq yarlïq tuttuq.
– «олтин нишонли ёрлиқ йўлладик» (Т.22–23);
Ordu Tanda
erürdä bitdimiz.
– «Ўрда Танда [яъни, Дон дарёси ёқасида] эканлигида битдик» (Т.24–25).
Ҳар қандай ҳолатда ҳам, ўзига қарам юрт ҳукмдорига йўлланаётган ёрлиқларда «мен»
оҳанги анча кучли бўлади. Бу нарса, айниқса, Абу Саиднинг Ҳасан бегга йўллаган хатида
кўза яхши ташланади:
Men daγï Täŋri ’ināyatïγa sïγïnïp seniŋ üstüŋä yürüdüm tep bildürä yibärip
erdim.
– «Мен ҳам Tангри иноятига сиғиниб, сенинг устингга юридим деб билдиргулик юбо-
риб эдим» (АС.47–48);
Ägär men özüm barmaqlïq hājat bulmayïn oγlanlarïmdïn basa beglärdin,
čerigdin ne mïqdār keräklik bolsa, yaraq körüp tiläsäŋ, ul čaqlïq kiši yibäräyin.
– «Агар мен ўзим
бормоққа ҳожат топмай, ўғлонларимдан, сўнгра беклардан, черигдан не миқдор керакли
бўлса, (черигнинг) ҳарбий аҳволини қараб чиқиб, яна тиласанг, ул чоқли киши юборайин»
(АС.56–59);
Men seŋä Täŋri ’ināyatï birlä Misir, Rūm vilāyatlarïnï alïp bergäy-men.
– «Мен сенга
Tангри инояти бирла Миср, Рум вилоятларини олиб бергаймен» (АС.71–73).
Тўхтамишхон ёрлиғида ўзини улуғлаш, юқори қўйиш ва эътиборни ўзига тортиш
мақсади хат кўринишида (ҳуснихатда) ҳам кўзга ташланади. Чунончи, матнда
Тoxtamïš
sözüm; bizgä; Täŋri bizni yarlïqap
сўзлари зарҳал рангда бошқа сатрлардан ажратиб ёзилган.
Дипломатик нутқда адресатга нисбатан турли стереотип бирликлар, ўрни билан бадиий
нутқ элементларидан ҳам фойдаланилади. Жумладан, ўрта асрларнинг дипломатик ҳужжат-
ларида ўзига қарам кишиларга, қарам юрт эгаларига нисбатан
ini-oγulluq, xidmatkārlïq,
яқинлик маъносида
dostluq, qarïndašlïq
бирикмалари ишлатилган. Бунда ҳукмдорнинг сиёсий
мақсади ҳам бор: қарам юрт эгасини ўзига яқин тутаётганлигини билдириб қўйиш, авраб
қўлга олиш учун ҳам шундай йўл тутилган. Султон Абу Саиднинг Ҳасан бегга йўллаган
мактубида ўқиймиз:
İni-oγulluq, dostluq, qarïndašlïγïŋnï bildürdüŋ.
– «(Сен бизга) ини-ўғиллик,
дўстлик, қариндошлиғингни билдирдинг» (AС.21);
Bu čaqlïq inilik, qarïndašlïq, xiδmatkārlïqnï
sen qïldïŋ.
– «Бунга тенг келадиган [яъни, бунга арзирли] инилик, қариндошлик, хизматкор-
ликни сен қилдинг» (AС.59–60);
Mundïn soŋra daγï ini-oγulluq xidmatkārlïqnï artturγay-sen.
–
«Бундан сўнг ҳам ини-ўғиллик, хизматкорликни орттирғайсен» (AС.64–65).
Dost, dušman
сўзлари орада тузилган аҳднинг мустаҳкамлигини ҳам билдиради:
Seniŋ
bilä ahd qïlγanda bir-birimizniŋ dostïγa dost, dušmanïγa dušman bolalï tep söz kečip erdi.
–
«Сенинг билан аҳд қилганда бир-биримизнинг дўстига дўст, душманига душман бўлайлик
деб, сўз кечиб эрди» (AС.43–44).
Ўзаро тенг томонларга йўлланган мактубларда хоннинг нутқи
қуйидагича тузилади:
S H A R Q M A S H ’ A L I
60
Ўзаро тенг томонга йўлланаётган мактублар икки мамлакат ўртасида сиёсий-иқтисодий,
маданий алоқалар ўрнатиш, борди-келдини мустаҳкамлаш, ёвуз кучлар билан бирон қалтис
вазият чиққудек бўлса, теварагида уни қўлловчи хоқон туришини таъминлаш мақсадида
ёзилади. Шунинг учун хатда ўзаро келишувга, дипломатияга катта урғу берилади: адресатга
одоб доирасида, ҳурмат ва илтифот билан муносабат билдирилади; адресатнинг ҳурмати
учун унинг шаънига мақтовлар айтилади. Мазмун кўтаринки, имкон қадар бадиий жумла-
лардан кенг фойдаланилади. Уларда илтимос, истак оҳанги кучли бўлади. Бундай хатлар
расмий-дипломатик характерда бўлишига қарамай, муайян маънода, уларни эпистоляр
жанрга (мактубот жанрига) киритиш мумкин.
Аввало, мактуб йўллаётган хон адресатга «сизлаб» мурожаат қилади. Масалан, Улуғ
Муҳаммад хоннинг усмонли подшоси II Муродга йўллаган мактубида:
Sizniŋ esän-tügällik(ni)
körüp kelsün tep, Hāji ’İbād Bäräk(?)din bitig salām ïyduq.
– «Яна Сизнинг эсон-омонлиғин-
гизни кўриб келсин дея, Ҳожи Ибод (?) дин мактуб юбордик» (УM.17). Ёки Маҳмуд хоннинг
Фотиҳ Султон Меҳмедга йўллаган мактубида:
Sizniŋ esänlikni körgüzä aγïr salām, yeŋil böläk
yetkürä avāyīldïn berü qadimī du’āčïmïz Hāji Aḥmad atlïγ elčilärni iddük.
– «Сизнинг эсонликни
кўргизиб, қадрли салом, енгил ҳадя етказиб, авойилдан бери қадимий дуочимиз Ҳожи Аҳмад
отли элчиларни йўлладик» (М.18–20).
Хат йўлланаётган ҳукмдорнинг сифатлари, унвони таърифи билан қўшиб айтилади.
Масалан, Маҳмуд хоннинг Фотиҳ Султон Меҳмедга йўллаган мактубида:
Sarvar-i salāṭin
ba’ināyat-i rabbu-l-’ālamīn sulṭān-i a’ẓam Muḥammad γāzîγa
– «Тангри инояти ила султон-
ларнинг буюги бўлмиш султони аъзам Муҳаммад ғозийга» (М.6). Ёки Аҳмад хон ўз хатида
Фотиҳ Султон Меҳмедга узундан-узоқ мақтов ва ўгдулар билан мурожаат қилган.
Ўзаро тенг томонга йўлланаётган мактубларда бадиий-стерeотип жумлалар кўп
учрайди. Жумладан, уларда:
elči-keläčisi kelišip, bāzirgān arγïšlarï yürüšüp, böläk-salāmlarï
yetišip, esänlik-tügälliklärin bilišilüp, dostluq-qarïndašlïq birlä
(«элчи-сўзчиси келишиб, савдо-
гар карвонлари юришиб, совға-саломлари етишиб, эсон-омонликларини билишиб, дўстлик-
қариндошлиқ бирла») бирикмалари қўлланади. Булар икки юрт ўртасида ўзаро илиқ
муносабатлар, савдо-сотиқ, дўстлик алоқалари кечганини эслатиб қўйиш мақсадида ишлати-
лади. Бу бирикмалардан ҳар бирининг ўз сиёсий, шу билан бир қаторда, бадиий-стилистик
вазифаси бор:
elči-keläčisi kelišip
– икки мамлакат ўртасида расмий муносабатлар ўрнатил-
ганлиги;
bāzirgān arγïšlarï yürüšüp –
мамлакатлар ўртасида савдо карвонлари қатнаб турган-
лиги;
böläk-salāmlarï yetišip, esänlik-tügälliklärin bilišilüp
– хонлар ўртасида совға-салом
алмашиб турилгани, ҳар икки хон бир-бирини доим йўқлаб турганини;
dostluq-qarïndašlïq
бирикмаси эса ўзаро тенглик-биродорлик ўрнатилганлигини билдиради.
Муҳим белгиларидан бири, ўзаро тенг томонга йўлланаётган мактубда, агар у расмий-
дипломатик муносабатларни қайтадан тиклаш ниятида ёзилаётган бўлса, бурунги илиқ
борди-келдилар эслатиб қўйилади. Ўтмишдаги илиқ муносабатларни эслатишдан мурод икки
мамлакат орасидаги алоқаларнинг қадимий асосга эга эканлиги, орада кечадиган сиёсий
бирлик, иқтисодий, маданий муносабатларнинг ҳар икки томон манфаатига фойдали эканини
билдириб қўйиш ва келгусида ўша алоқаларни қайта тиклашдир. Жумладан, Улуғ Муҳаммад
хоннинг усмонли подшоси II Муродга йўллаган мактубида икки юрт ўртасида қадимда илиқ
муносабатлар кечганлигини эслатиб, шундай дейилади:
Burunγï xan aγalarïmïz sizniŋ Rūm
vilāyatïnïŋ sulṭān atalarïŋïz, aγalarïŋïz birlä elči-keläči iyišip, böläk-salām alïšïp, bāzirgān-ortaq
yürüšüp, yaxšï barïš-keliš qïlurlar ermiš erdük.
– «Бурунги хон оғаларимиз сизнинг Рум
вилоятининг султон оталарингиз, оғаларингиз бирла элчи-сўзчи юборишиб, совға-салом
S H A R Q M A S H ’ A L I
61
олишиб, савдогар ўртоқлар юришиб, яхши бориш-келиш қилар эдилар» (УМ.3–5). Мактуби-
нинг давомида хон истак маъносида яна шундай ёзади:
Aramïz(da) elči-keläči iyišip, salām-
böläklärimiz yetišip, bāzirgān ortaqlarïmïz yürüšsä, kečär boy, qalur mäŋü atqa yaxsïsï ol bolγaymu
ernä.
– «Орамизда элчи-сўзчи юборишиб, салом-совғаларимиз етишиб, савдогар-ўртоқла-
римиз юришса, кечар халқ, қоладиган мангу отга яхшиси ўша бўлғай» (УМ.14–15).
Ёки мактублар сўнгида султонга хат билан қўшиб совға-салом йўлланаётгани ва бу эзгу
ишларни юзага чиқариш ниятида элчи сифатида энг ишончли кишилар юборилаётгани
маълум қилинади. Бундай ўринларда,
aγïr salām, yeŋil böläk
сингари бирикмалар ишлатилади.
Бу бирикмалардаги
aγïr
– «қадрли» маъносида;
aγïr salām
– «қадрли салом» дегани; иккинчи
бирикмадаги
yeŋil
– «арзимас» англамида;
yeŋil böläk
– «арзимас совға»; камтарлик билан ана
шундай дейилади (Салом йўлловчи адресатга бўлган ҳурматини ана шундай билдиради). Яна
aγïr salām
билан
yeŋil böläk
ўзаро зид маъноли бўлиб, қаршилантириш санъати ҳосил қилади;
жумланинг бадиийлигини таъминлайди. «Элда қоладиган яхши от» тушунчаси
dost-dušman
arasïnda
бирикмаси билан бирга қўлланади. Буларнинг мисоли:
Yaxšï kišilärimiz kelišä-barïša
tursa, yïraqdaγï ešitürgä, yawuqdaγï körärgä kečär dunyada dost-dušman arasïnda yaxšï at ol
bolγaymu teyü bizniŋ salāmatlïqnï aytγač, sizniŋ esänlikni körgüzä aγïr salām, yeŋil böläk yetkürä
avāyīldïn berü qadimī du’āčïmïz Hāji Aḥmad atlïγ elčilärni iddük.
– «Яхши кишиларимиз
келишиб-боришиб турса, йироқдаги эшитурга, яқиндаги кўрурга, кечар дунёда дўст-душман
орасида яхши от ўша бўлғайми дея, бизнинг саломатлиқни айтгач, сизнинг эсонликни
кўргузиб қадрли салом, арзимас совға етказиб, авойилдан бери қадимий дуочимиз Ҳожи
Аҳмад отли элчиларни йўлладик» (M.16–20).
Ёки Аҳмад хоннинг Фотиҳ Султон Меҳмедга йўллаган мактубидан ўрин олган қуйидаги
жумлага эътибор қаратинг:
Emdidin soŋ sizniŋ birlä bizim aramïzda Täŋri ’ināyatï birlä dostluq ol
ṭarīq ziyāda bolγay-kim, inšaallah-i ta’ālā, soŋγï zamānada dost-dušman arasïnda bir atï qalγay.
–
«Бундан буён сиз билан бизнинг орамизда Тангри инояти бирла дўстлик шу тариқ зиёда
бўлғайким, иншооллоҳу таоло, сўнгги замонда дўст-душман орасида бир оти қолғай» (А.18–20).
Ўзаро тенг томонга йўлланаётган мактубларда
-sun, -sün
(кўплиги
-sunlar, -sünlär
)
қўшимчаси ўзгага буйруқни эмас, истак, тилак маъносини англатади (
elči-vu keläčilärimiz
barsun-kelsün, dostluq-qarïndašlïqïmïz kündin-küngä taraqqī qïlsun
сингари).
Яна бир жиҳати, Олтин Ўрда хонларининг турк султонларига йўллаган мактублари услуб
жиҳатдан ҳам бошқа ёрлиқ ва хатлардан фарқ қилади. Улар туркий тилда («чиғатой
туркчаси»да) эканлигига қарамай, арабий, форсий жумлалар, сўзлар кўп ишлатилган. Шунга
кўра, матн услуби уйғур ёзувли битигларга қараганда анча мураккаб. Айниқса, Аҳмад
хоннинг Фотиҳ Султон Меҳмедга йўллаган мактубида арабча, форсча жумлалар, изофали
бирикмалар ниҳоятда кўп. Матн услуби ўта кўтаринки. Ўрнида айтиб ўтиш жоизки,
хонларнинг нутқида, сарой мулоқотида арабча, форсча жумлалар шу қадар кенг ишлатилган
дея олмаймиз. Ҳатто хатни қабул қилувчи томон нутқи (усмонли туркчаси) ҳам шу қадар
кўтаринки ва мураккаб эмас эди. Матн услуби, «чиғатойча» ёзма адабий тилининг, эпистоляр
жанрнинг талабларидан келиб чиқиб, шундай йўл тутилган.
Яна хат услубининг кўтаринкилиги адресатга бўлган ҳурмат-эҳтиромнинг юқори даража-
да экани, қолаверса, хат йўлловчининг дўстларга эътиборли экани, келгусида унинг билан
ўрнатиладиган алоқалар зое кетмаслигини билдириб қўйишга хизмат қилади.
