S H A R Q M A S H ’ A L I
36
ПАШТУНЛАРНИНГ СЕВИКЛИ ШОИРИ
ИНОМХОЖАЕВ РАҲМОН
Филология фанлари доктори, профессор, ТДШУ
Аннотация. Мақолада таниқли афғон классик шоири Абдураҳмон Мўманд (Раҳмон бобо) ҳаёти ва
ижоди атрофлича ёритилган. Унда шоир ижодининг моҳияти ва унинг афғон мумтоз адабиёти
тарихида тутган ўрни ҳақида адабиётшунос олимлар фикрлари келтирилиши билан бир қаторда, адиб
асарларининг ғоявий мазмуни, бадиияти конкрет мисоллар таҳлили орқали ёритиб берилган.
Шунингдек, мақолада шоирнинг тасаввуфга бўлган муносабати, ўз замонаси воқелиги ҳақидаги
қарашлари, унинг асарларида ифодаланган инсонпарварлик, халқчиллик моҳияти очиб берилган.
Мақоланинг илмий салмоғи унда ўзбек шарқшунослигида биринчи бор шоир ҳаёти ва ижодий мероси
мумкин қадар кенг ва ҳар тарафлама тадқиқ этилгани ва шоир шеърияти бўйича бевосита унинг
асарлари таҳлили асосида хулосалар чиқарилгани билан белгиланади.
Таянч сўз ва иборалар: девон, мушоира, қўлёзма, паштузабон шеърият, зиёли паштунлар, мўманд,
ишқ, тасаввуф, чиштия, фол очиш, сўфий шоир, Паштунхво, фоний, ғазал, тахаллус, қасида, пантеистик
дунёқараш, ваҳдат ал
ـ
вужуд, мухаммас, образ, насиҳат, ҳикмат, гуноҳ, саховат, мутафаккир.
Аннотация. В статье всесторонне освещены жизнь и творчество афганского классического
поэта Абдурахмана Моманда (Рахмана Баба). В ней наряду с изложением мнений ученых-
литературоведов о сущности его поэзии и месте его творчества в истории афганской литературы,
на конкретных примерах освещено идейное содержание и художественные особенности его поэзии.
В статье также освещен вопрос о его отношении к суфизму, воззрения поэта относительно
действительности своего времени, раскрыта сущность выраженного в его поэзии гуманизма и народности.
Научное значение данной статьи определяется тем, что в ней впервые в востоковедении
Узбекистана исследованы в широком по возможности плане жизнь и творческое наследие поэта, на
основе непосредственного анализа его произведений высказаны выводы о сущности его поэтического
наследия.
Опорные слова и выражения: Диван, поэтическое состязание, рукопись, паштоязычная поэзия,
паштунские интеллектуалы, моманд, любовь, суфизм, чиштия, гадать, суфийский поэт,
Паштунхва, преходящий, газель, псевдоним, касыда, пантеистическое мировоззрение, вахдат ал-
вуджуд, мухаммас, образ, назидание, мудрость, грех, доброта, мыслитель.
Abstract. The article comprehensively covers the life and work of the Afghan classical poet Abdurrahman
Momand (Rahman Baba). Along with presenting the opinions of literary scholars on the essence of his poetry
and the place of his works in the history of Afghan literature, it highlights the content and artistic features of
his poetry using specific examples.
The article also highlights the question of his attitude to Sufism, the poet's views on the reality of his time,
and reveals the essence of humanism and national character expressed in his poetry.
The scientific significance of this article is determined by the fact that for the first time in the Oriental
studies of Uzbekistan, the life and literary works of the poet are presented in the broadest possible way, and
conclusions about the essence of his poetry are made on the basis of a direct analysis of his poems.
Keywords and phrases: creative process, myth, mythology, folklore, myth, mythology, mythological
current, intertextuality, mythological image.
Keywords and expressions: Divan, poetical competition, manuscript, Pashto poetry, Pashtun
intellectuals, Momand, love, Sufiism, Chishtiya, future telling, Sufi poet, Pashtunkhvo, transient, ghazal,
pseudo name, ode, pantheistic point of view, wahdat al-wujud, muxammas, image, edification, wisdom, sin,
kindness, thinker.
S H A R Q M A S H ’ A L I
37
Паштунлар орасида Раҳмон бобо номи билан шуҳрат таратган шоир Абдураҳмон Мўманд
афғон халқининг энг севимли шоири десак хато бўлмас. Зиёли паштунларнинг кўпчилиги,
ҳатто оддий афғон кишилари ҳам ҳозиргача турли муносабатлар билан шоир ижодидан
бирـикки байтни ёддан ўқиб беришлари шундай дейишга асос бўлади. Унинг девони
қўлёзмалари паштунлар орасида энг кўп нусхада тарқалган
1
шеърий девон экани ҳам шоир
ижодининг авлодлар муҳаббатига сазовор бўлганидан далолат беради.
Россиялик тадқиқотчилар Раҳмон бобони афғон адабиёти осмонида шуъла таратган ёруғлик деб,
унинг ижодини эса, мангуликка афғон адабиётининг олтин фондидан ўрин олган мерос деб
таърифлашган, ҳар йили унинг таваллудига бағишланган мушоиралар ўтказилиши, ҳозирги замон
афғон шоирлари ҳам унинг ижодига мурожаат қилиб туришларини таъкидлашган эди.
2
А.Маннонов фикрича, Раҳмон бобонинг “машҳур бўлиши сабабларидан бири ғазаллари,
шеърларининг юксак гуманистик ва халқпарварлик руҳида эканлиги ва уларнинг ниқоятда
оддий, содда тилда ёзилганлигидадир.”
3
Раҳмон бобо шеърияти ҳар доим паштунлар орасида алоҳида эътиборга сазовор бўлгани
хақида бошқа маълумотлар ҳам мавжуд. Манбаларнинг гувоҳлигича Эрон халқи Ҳофиз
Шерозий девонидан фол очгани каби паштунларда ҳам Раҳмон бобо девони устида фол очиш
расм бўлган ва бу расм ҳозиргача давом этади.
Ривоятларга кўра, 1709 йилда Қандаҳорда биринчи мустақил афғон хонлигини ташкил этган
ҳожи Мирвайсхон (1673 ـ1715) Эрон шоҳининг бу ердаги ноиби Гургинхонга қарши қуролли
қўзғолон қилишдан олдин Раҳмон бобо девони устида фол очган, ўз ниятини амалга ошириш
бўйича ижобий рамзни кўргандан кейингина ҳаракатга киришган ва муваффақиятга эришган.
4
Раҳмон бобо шеъриятига ХУ11 ـХУ111 асрларда яшаб ижод этган афғон адиблари юксак баҳо
бергани, улар ижодида Раҳмон бобо шеърияти таъсири мушоҳада қилиниши ҳақида ҳам
маълумотлар мавжуд. Манбашунос олим Залмай Ҳеводмал Раҳмон бобонинг ёш замондоши
машҳур шоир Абдулҳамид ижодида Раҳмон бобо шеъриятидаги мотив ва иборалар учраши ҳақида
ёзган. Шунингдек, у таниқли шоир Мисрихон Гугиёний (ХУ111 аср) бир шеърида ўзига устоз деб
билган Абдулҳамид билан бир қаторда Раҳмон бобони паштузабон шеъриятга кўрк бағишлаган
адиб сифатида таърифлагани ҳақида ёзиб Гугиёнийнинг қуйидаги байтини келтирган:
رعش
،هرکش هکل نیریش منیو یسراپد
.ذیذل نامحر دیمح یسراپ رت ړک وتښپ د رعش
Форсча шеърни шакардан ширин деб биламан,
Ҳамид, Раҳмон пашту шеърини форсийдан тотлироқ қилди.
5
Паштунлар Раҳмон бобо шеъриятига шунчалик ихлос билан муносабатда бўлишларига
қарамай, шоирнинг шахсий ҳаёти ҳақида жуда оз маълумотлар сақланиб қолган. Бир
қараганда, адиб шахсияти замондошлари наздида унинг фусункор, паштунлар кароматли деб
ишонган шеърлари соясида қолиб кетгандек туюлади.
Ҳозирги пайтда шоир ҳақида нисбатан тайинли маълумотларда айтилишича, Раҳмон бобо
1042 ҳижрий / 1631 мелодий йилда Паштунхвода, Пешавар туманига қарашли Баҳодиркили
қишлоғида туғилган. Унинг отасининг исми Абдулсатор бўлган дейилади.
1
Инглиз тадқиқотчиси Ҳенри Раверти (1825
ـ
1906) Раҳмон бобо девониниг олтмишта қўлёзма нусхасини
кўргани ҳақида маълумот берган. Шоир девонининг ҳозир мавжуд бўлган нусхалари сони ҳам ўттиздан ошиқ
экани маълум. (Пелевин М.С. Афганская литература позднего средневековья. СПБ. 2010, С. 231).
2
А.Герасимова, Г. Гирс. Литература Афганистана. Краткий очерк. Москва, 1963, С. 45.
3
А.Маннонов. Афғонистон халқлари фольклор ива мумтоз адабиёти тарихи. Ўқув қўлланма. Тошкент, 2001, 108 бет.
4
Пелевин М.С. Афганская литература позднего средневековья. С. 231.
5
یمحلادبع
.ناوید هغه د وا دنموم د
–
،هنلوټ وتښپ .ناوید دنموم دیمحلادبع د
۱۳۶۴
،
۲۳
.خم
S H A R Q M A S H ’ A L I
38
Шоирнинг аждодлари ва умуман шахсий ҳаёти тўғрисида унчалик кўп маълумот сақланиб
қолмаган, ҳатто унинг аждодлари мўманд қабиласининг қайси уруғига мансублиги ҳам
турлича шарҳланади ˗ айрим тадқиқотчилар шоирни иброҳимхел уруғига мансуб деса, бошқа
бирлари уни ғурёхел уруғидан деб билади. Шоирнинг ўзи эса, бу масалага бошқачароқ
ёндошган, ўзининг ижодий мавқеига ишора қилган ҳолда фикр билдирган эди. У ўзининг
шеъриятдаги салоҳияти ва мафкуравий мақомини тасвирлаб қуйидагича ёзганди:
،مــــــی یرمز هکل کانتوق ېښک راعشا هپ
و
.دــنزګ ریڅ هپ یرمز د می هن یل
می قشاع هز
،هقشـــــع هل ید یم راک ورس
.دــنموم هن ،می یزدواد هن لیلخ هن
،یښک قشع هپ کوڅ اک تحیصن هتامو یچ
.دنزرف یدناک تحیصن هترلاپ ایوګ
1
(
۳۹
)م
Шеъриятда йўлбарс каби кучлиман,
Аммо йўлбарс каби йиртқич эмасман.
Мен ошиқман, ҳамма ишим ишқ билан боғлиқ,
На халил, на довудзайман, на мўманд.
Менга кимдир ишқ ҳақида ўгит берадиган бўлса ˗
Фарзанд отага насиҳат қилгандек бўлади.
Шоир ўзининг шеъриятдаги истеъдодини таърифлаш билан бирга ёзганлари бари ишқ
ҳақидалиги ва у барча паштунлар мулки эканини таъкидлайди. Шоир ишқ деганда сўфиёна
тушунчани назарда тутади ва бу масалада унинг ўзи мукаммал билимга эгалиги, бировнинг
ўгитига эҳтиёж сезмаслигига шама қилади.
Раҳмон бобо шеърларининг бирида унинг Азизхон исмли биродари тилга олинган.
Шоирнинг бир ўғли ва бир қизи бўлганлиги ҳақида хам маълумотлар мавжуд. Ҳ. Равети
шоирнинг қизидан туғилган авлодлари Х1Х асрда ҳам унинг она қишлоғида яшагани ҳақида
хабар берган. Шоирнинг ўғли билан боғлиқ авлодлари ҳақида эса, ҳеч нарса маълум эмас.
2
Раҳмон бобо ҳаёт даврида кўпроқ Ҳазорхона қишлоғида яшагани айтилади ва шу ерда
1123 ҳ.қ. / 1711ـ12 (бошқа маълумотларга кўра 1715ـ16) мелодий йилда вафот этган ва шу
қишлоқ қабристонига кўмилган. Унинг мозори ҳозиргача сақланиб қолган ва мухлислар
зиёратгоҳига айланган. 1956 йилда Афғонистоннинг “Паштў тўлана” Фанлар Академияси
маблағига шоирнинг қабрига мармар тош ўрнатилди. Шундан сўнг шоир мақбараси атрофида
турли тадбирлар, мушоиралар ўтказиладиган бўлди.
Раҳмон бобо ижоди халқ орасида сўфиёна ва мўъжизакор тус олиб шуҳрат қозонган ҳамда
тасаввуфга хос ишқ салмоқли ўринни эгалласа ҳам, унинг тасаввуф йўлига кигани, ҳаётини изчил
равишда сўфийлик тариқати босқичларини босиб ўтишга бағишлагани ҳақида аниқ маълумот
сақланиб қолмаган. Шунинг билан бирга, унинг тасаввуфнинг Ҳиндистонда кенг тарқалган
чиштия сулукига эргашгани эҳтимоли таъкидланади, аммо бирон манбада бу ҳақда аниқ хулоса
чиқаришга асос бўладиган (масалан, шеъларида шу тариқат ғояларини талқин қилгани ёки ўзи қўл
берган пирга муносабат билдиргани каби) маълумот учрамайди. Шунга асосланиб М.С.Пелевин
Раҳмон бобони сўфий шоирлар жумласига эмас, балки “сўфийлик қилувчи” шоир (“су-
фийствующий поэт”) лар қаторига киритиш лозим деган фикрни билдиради.
3
Раҳмон бобо сўфий шоирлар қаторига мансублиги шубҳа остига олинса ҳам, унинг
шеъриятида ўз аксини топган тасаввуф ғояларини инкор этиб бўлмайди. Шоирнинг ишқ,
1
.اونیب فورلا دبع یکنوک هلباقم وا نودم ،ححصم .ناوید اباب نامحر د
۱۳۲۶
/.ش .ـه
۱۹۴۷
.ع
۴۹
.خم
Бундан кейин
кўчирма ёнида қавс ичида девон бетларини кўрсатиб борамиз.
2
Пелевин М.С. Афганская литература позднего средневековья. С. 228.
3
Шу манба, 229 бет.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
дунёнинг фонийлиги, умрнинг ўткинчилиги ва шу каби тасаввуф адабиётига хос бўлган
мавзулар бўйича билдирган мулоҳазаларидан шу нарса кўринадики, Раҳмон бобо ўз даврига
нисбатан етарли даражада етук билимга эга бўлган ва энг муҳими, бу масалалар бўйича
билдирган мулоҳазалари ижтимоий жиҳатдан ижобий ва моҳиятан халқона йўналишда эди.
Бу хусусиятлар шуни кўрсатадики, у ўз даври билимларини атрофлича эгаллаган.
Манбаларга кўра, Раҳмон бобо юсуфзай қабиласидан бўлган Мулло Муҳаммад Юсуфдан
фиқҳ ва тасаввуф илмидан дарс олди, сўнгра эса, Ҳиндистон уламоларидан мазкур соҳаларни
чуқур ўрганди ва юқорида айтилганидек, тасаввуф илмида етук олим бўлиб етишди, ўзи
айтмоқчи, гумроҳларга йўл кўрсатиш салоҳиятига эга бўлди.
،هیتسار هل هش لصاح یم رمع زارد
.می هزات و زبس مادم ورس هکل
،ېړـــک کرو هد یقشاع د رلا اچ هک
( .می امنهر وناهارمګ د نامحر هز
۷۵
)
Узоқ умрим тўғрилик ҳосили бўлди,
Шу сабаб мудом сарв каби кўм˗кўк ва яшнаб тургувчиман.
Агар кимдир ошиқлик йўлида адашиб қолса,
Мен, Раҳмон, адашганларга йўл кўрсатгувчиман.
Шоир айтишига кўра, ёши улғайгач у умрини кўпроқ ўз қишлоғида ўтказган, бошқа
юртларга сафар қилмаган, шоир буни ачиниш билан баён қилади.
،موـــک رفس هن همځ هتریچ هروک هل هن
.رمع د رلا یږېڅوغ یم رــــفس ېب
،یش څوغ ضارقم هپ لجاد هب تبقاع
.رمع د راــــــــت يو هن مادم هب هتسویپ
،هنامـــــحر هتشن ایند اد هپ راو ېی ایب
هچ یدناب اچره هپ
( .رمع د راو یشریت
۴۶
)
На уйимдан чиқиб бир ёққа бораман, на сафар қиламан,
Сафар қилмай умрим йўли кесилаётир.
Ахири у ажал қайчиси билан қирқилгусидир
ـ
Умр риштаси мангу узилмас бўлмас.
Яна бир марта бу дунё навбати берилмас, Раҳмон,
Ҳаммада ҳам умр навбати ўткинчи бўлади.
Раҳмон бобо ижоди вақту замон имтиҳонидан муваффақият билан ўтди. Шоир девони бир
неча бор нашр этилди, унинг энг сўнгги ва эътиборга лойиқ нашри таниқли афғон олими ва
шоири Абдуррауф Бенаво томонидан тайёрланиб, 1947 йилда чоп этилди.
1
Бу нашр 167
саҳифадан иборат бўлиб, унда 345 ғазал ва 25 банддан иборат бир мухаммас мавжуд. Бундан
маълум бўладики, Раҳмон бобо ижодида ғазал жанри етакчи мавқени эгаллайди.
Раҳмон бобо шеърларида тахаллус сифатида ўз исмини кўпроқ “Раҳмон”, баъзан эса,
“Абдураҳмон” шаклида ишлатган.
Шуни ҳам айтиш жойизки, Раҳмон бобо девонининг ғазал бўлимига жойлаштирилган
айрим асарларини ҳажм жиҳатидан қасида жанрига тааллуқли дейиш ҳам мумкин, чунки
мумтоз форсий адабиётда ғазал ҳажми 15 байтгача белгиланган, ундан ортиқ ҳажмга эга
монорифмик асарлар қасида ҳисобланган,
2
девонда эса, 40 ҳатто 93 байтдан ортиқ хажмдаги
1
Девоннинг олдинги нашрларида шеърлар икки дафтарга ажратилган ҳолда чоп қилинган. А. Бенаво бундай
бўлиниш маълум бир мантиқий изоҳга эга эмаслигини айтиб, иккала дафтарни бирлаштириб яхлит ҳолда нашр
этган (Девон, муқаддима, 7 бет). Шоир девонининг 1963 йилда Пешаварда чоп этилган нашрида 342 ғазал ва
қасида (3738 байт) ва икки мухаммас (125 байт), жами 3863 байт шеър мавжуд. (Пелевин М.С. Афганская
литература позднего средневековья. С. 231).
2
Рейснер М.Л. Эволюция классической газели на фарси (Х˗Х1У в.). Москва, “Наука”, 1989. С. 21.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
асарлар ҳам анчагина мавжуд.
1
Бошқа томондан, шоирнинг катта ҳажмли асарларида
қасидага хос ички қисмлар ˗ кириш, тағаззул, гуризгоҳ каби унсурлар ҳам яққол ифо-
даланмаган.
2
Бу асарларнинг аксарият кўпчилиги диний ˗ тасаввуфий мазмунга эга.
Раҳмон бобо паштузабон адабиётда тасаввуф ғояларини тарғиб қилган ва бу йўналишни
қиёмига еткизган шоир ҳисобланади. Унинг асарларидан шоир пантеистик дунёқараш
тарафдори бўлгани, ваҳдат ул˗вужуд ғоясини тарғиб қилгани кўринади.
،رمن هتکښ ،هش هراکښار ردب هتروپ
(.ربلد د ید خم هړاو هتروپ هتکښ
۴۶
)
Тепада тўлин ой кўринади, қуйида қуёш,
Қуйида, тепада ˗ ҳамма жойда дилбар чеҳраси,
дейди шоир ва ғазалини шундай байт билан тугатади:
،ییاښ یش هلاب رظن بحاص نامحر هک
( .رظن یرل خم هپ رای د مادم هچ
۴۶
)
Агар Раҳмон соҳиб назар саналса,
Доимо ёрнинг юзига қараб юриши лозим.
Бу билан шоир дунёда тепага қараса ҳам, пастга қараса ҳам, ер юзидаги нарсаларга қараса
ҳам фақат Ҳақ жамолини кўришини таъкидлайди. Бу дунёни у “меҳнатобод”, яъни машақ-
қатлар макони деб атайди, ундаги ҳаётни эса, қафасга қамалган қуш умрига ўхшатади.
،یو داـــبآ تنحم مون هچ انب یغه د
.یو داش اچ د هګنڅ ېښکپ هب رطاخ ورت
خ هپ
،یسین ېنیو هلکوښڅ هپوا هړاو
( .یو دایص د ېښک سفق هپ هچ هغرم ره
۱۵۲
)م
Меҳнатобод аталмиш бу бино ˗
Киши хотири унда хурсанд бўлармиди.
Егани ичгани билан бирга қон ютади ˗
Овчи қафасида бўлган ҳар қандай қуш.
Шорнинг бу дунё борасидаги ҳукми бу билан чекланмайди, аксинча, у қатор ғазалларида
бу дунёнинг фонийлиги, ўткинчилиги, ёлғондакамлигини таъкидлаб, ўқувчини огоҳлантир-
гандек бўлади, худога ибодат қилишни, дин аҳкомларини бажарганида ҳам қалбида доимо
Ҳақ таоло муножоти бўлиши лозимлигини уқтиради.
Раҳмон бобонинг сўфиёна шеърлари ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатидан, асосан, тасаввуф
адабиёти доирасида бўлгани, унда анъанавий лексика, образлару иборалар ишлатилганини
кўриш мумкин. Зулф, юз, гул, ёр, пиёла, ҳажр сўзлари, парвона, соқий, рақиб, Фарҳод,
Мажнун, Қайс, Юсуф каби тасаввуф адабиётида бот˗бот ишлатилган образлар Раҳмон бобо
шеъриятида ҳам такрор˗такрор қўлланилгани кузатилади.
Шоир ўз асарларида сўфиёна ишқ ғояларининг турли қирраларини акс эттирди. У бир
шеърида подшоҳлар бу дунёда ҳашаматли қасрлар қурган бўлсалар, мен ишқ иморатини
қурдим, деб фахрланган эди.
ناهاشداپ
رصق هک و
،داــــــــبآ لړک هنو
.داینــب لړک هنوترامع قشع د ام
،يږېداــــی یسه هاشداب هوی موک د مون
.داهرف د وا نونجم د ید مون هکل
،ید داتساریپ یسهوی هرل قشاع قشع
د لب یو هن هب هچ
.داتــــسا یسه ا
،ید یناــــــــف هړاو همه یراچ ایند د
یراچ اد هپ اک هڅ هب کوڅ
( .دامتعا
۳۹
)م
Подшоҳлар қасрлар қурган бўлсалар,
Мен ишқ иморатларини бунёд этдим.
1
Айрим манбаларда ғазал ҳажми 24 байтгача бўлиши мумкинлиги, ундан ортиғини қасида жанрига тааллуқли
ҳисоблаш лозимлиги ҳам қайд қилинган.
2
Айрим тадқиқотларда бундай асарлар “катта ғазал” ёки “ғазалсимон қасида” деб аталган. (Қаранг: Пелевин
М.С. Афганская литература позднего средневековья. С. 228.)
S H A R Q M A S H ’ A L I
41
Қайси подшоҳнинг исми шунча кўп эсланади ˗
Мажнун ва Фарҳод номлари сингари.
Ишқ ошиқнинг шундай бир устозики ˗
Ундай устоз бошқа топилмайди.
Бу дунё ишлари бари фонийдир,
Ким ҳам бундай ишларга эътимод қиларди.
Афтидан, шоирнинг ўзи ҳам бу фоний дунё ишларига эътимод қилмасдан ўзининг юқори
мавқеи ва олимона мартабасига қарамай содда, ҳатто фақирона кун кечирган. Шоир бундай
дейди:
،راګدرک هپ مسق یدناکار ید کوــــــڅ
د هک
.راـــنـــــید اــــی ېښک روک هپ مرل مر
،ېښـــــــــــک روک هپ هن مرد و رانید هز
.رادرـــــــــــنید یــــلوب ېم ملاع رون یلو
ږېځوخ هتریچ هیاځ هل هن هچاد هپ مه
،م
.راـــب تــنــم مـــی قولخم هوی څیه هـــــــن
،هـــتروپ هن ید یلدیل کلم هتکښ ېم هن
ی هن ربخ
نیمی هپ م
.راـســـــــــــــــــــی هپ و
،یسرار یاـــــځ هپ ایسآ هکل روخ و بآ
.راتفر مه ید نوکس ېم ېښکروک لپخ هپ
لپخ هپ میقتسم هنو هکل
،می ناکـــــــــــم
(.راهــــــــــــــب هک يشار یدنابار نازخ هک
۴۳
)م
Биров менга қасам ичиради эгам номи билан,
Уйингда дирҳам ёки диноринг бор деб.
Уйимда на дирҳамим бор, на динорим,
Аммо ҳамма мени динори бор деб ўйлашади.
Турган еримдан бирор жойга силжимайман ҳам,
Бирон махлуқнинг миннатини ҳам кўтармайман.
Мен на қуйидаги, на юқоридаги мулкни кўрганман.
Сув билан овқат тегирмон тошидек айланиб келиб туради,
Ўтиришим ҳам юришим ҳам ўз уйимдан ташқари эмас.
Дарахт каби ўз маконимда маҳкам тураман.
Куз харонрезлиги келса ҳам, баҳор бўлса ҳам.
Ушбу байтлар орқали шоир инсонларга сабрли ва камсуқум бўлишни, ўзини ўтга˗чўғга
урмаса ҳам унга тақдир қилинган ризқ албатта насиб бўлишини таъкидлагандек бўлади.
Шоир фикрича, инсонлар эътиқод йўлида саъй қилсалар, яхши амаллар қилсалар бу дунёда
ҳам қониқиш билан жаннатда яшагандек ҳаёт кечиришлари мумкин.
ـــهج هغه هک
ک اد هپ ناــ
،يش هن یدیل ېښ
.ایند اد هپ تـــــــــملاع منیو ېی هز
،هیوب تعاط ید تنج روضح لمع کین
.ایند اد هپ تنج کوڅ اک لصاح هچ
کین
،هنویوخ کین مه لمع کین مهرادرک
.ایند اد هپ تـحار مه ید تــنــج مه
،اک باذــع هــــپ رـمـع یړــس د تــیدــض
ید هن راکــــــپ
( .ایند اد هپ تــیدــض
۱۳
)م
Нариги дунёни бу дунёда туриб кўролмайсан,
Аммо мен унинг аломатини кўраман.
Яхши амал жаннат кабидир, уни тоат деб билгин,
Одам бу дунёда жаннатга эришган сингари.
Яхши қилмиш, яхши амал, яхши феъл ˗
Бу дунёда ҳам жаннатдир, ҳам роҳат.
Зиддият киши умрини азобга айлантиради,
Бу дунёда зидлик қилишнинг кераги йўқдир.
Раҳмон бобо назарида киши бу дунёда ҳам умрини жаннатдаги ҳаётдек ўтказиши мумкин,
бунинг учун у яхши ишлар, яхши амаллар қилиши, феъл˗атворини яхши қилиши, жамоа-
дошлари билан тотувликда яшаши лозим, чунки қарама˗қаршилик инсон ҳаётини дўзахга
S H A R Q M A S H ’ A L I
42
айлантиради. Мутафаккир шоирнинг ўзи ҳам шу йўлни ўзига дастур қилиб олганини,
сохталиксиз, риёсиз яшаётганини таъкидлайди.
،مـی اورپ یب وناهاوخدب هل یوخ هښ هپ
ل ۍړن هپ
.می ازــــــــــس روا د هبوا هک
،مږېدنــــګرڅ لکش لپخ هپ هتاچ ره و
.می ایر ېب هـــــــــیور يب یدنوغ هنیئآ
لطا یدنلا ېقرخ رت ېم تعانق
،ید س
( .می ادګ رهاظ هاشداب ناهج تسردد ټپ
۷۵
)م
Яхши феълим туфайли ёмонлик хоҳловчилардан беташвишман,
Дунёда оловларга сув каби қарши тураман.
Ҳаммага ўзимнинг чин шаклимда кўринаман,
Кўзгу каби ниқобсиз, риёсизман.
Қаноат хирқам остидаги либосимдир,
Ботинда бутун дунё подшоҳи, зоҳирда гадоман.
Шоир бу фоний дунё лаззатларини деб боқий дунёни унутганларни қоралайди. У
хонларни ҳам ана шундай зотлар қаторига қўшади ва ўзи билан улар орасида ҳеч қандай
ўхшашлик йўқлигини қатъий равишда таъкидлаб ўтади.
،یرولپ ایند هپ نید کوڅ هچ ید فوقو یب هړاو
.نادواـــــج رمع هترچ یځرو هځنپ هترچ
،تعانق رـــت لایخ صرــــح و اوــــه د هش راځ
هترچ
.ناملاــــغ د هد هترچ رصم د کلم
،یلک هرـــــــــــــــــــــس ګنلم د وناناخ د یش هن
محرلادبع ګنلم هترچ ناخزیزع هترچ
( .نا
۸۳
)
Ким динни дунёга алмаштирса, у субутсиздир,
Мангу умр қайдаю беш кунлик дунё қайда.
Ҳавою ҳирс қаноат қурбони бўлсин,
Миср мулки қайдаю қуллар қайда.
Хонлар билан дарвиш бир қишлоқ бўлиб яшай олмас,
Азизхон қайдаю дарвиш Абдураҳмон қайда.
1
Ушбу байтларда шоир бирـбиридан кескин фарқ қиладиган тушунчаларни бирـбирига
қарамаـқарши қўйиб бу коллизияни чуқурлаштириб боради ва охирги байтда унинг ечимини
ـ хон билан маланг (дарвиш) ҳаёти, интилишлари, дунёқараши мутлақо фарқли эканини баён
этади, охиратни унутиб мансаби, молـдунёси билан ғурурланганларни огоҳлантирган бўлади.
Раҳмон бобо ҳаёт фалсафасини сўфиёна изоҳлаб, бу дунё инсонга нариги дунёга
кетишга тайёргарлик қилиш учун берилган деб ҳисоблайди, бу вазифани қандай уддалашни
инсоннинг ўзига боғлиқ деб билади.
،ایــــند اد هد هښ هد هښ
.ابقع د هد هشوت هچ
،یږېک رازاب هپ ایند د
( .ادوــس ناهج هغه د
۱۱
)م
Бу дунё яхшидир, яхшидир,
У охират йўли тайёргарлиги учундир.
Бу дунё бозорида бўлади ˗
Нариги дунё савдоси.
Аммо буни ҳамма ҳам тушунавермайди, уни тушуниш учун билимдон, фозил инсон
бўлиш керак.
،يد تمکح رېډ ېښک ایند هپ
( .امکح یږېهوپ ېرپ
۱۱
)م
1
Юқорида шоирнинг Азизхон исмли биродари (акаси ёки укаси) бўлгани ҳақида айтилган эди. Кўчирма
қилинган шеърда шоир ўзини Азизхонга қарши қўйгани кишида улар орасида қандайдир муаммо
бўлмаганмикан, шу сабаб шоир ўз қишлоғини ташлаб Ҳазорхонага бориб яшамаганмикан деган тахмин
уйғотади. Бу, албатта, тахминлигича қолади, чунки ҳозиргача илмий муомилага киритилган бирон
ـ
бир манбада
бундай талқинни асослайдиган маълумон учрамади.
S H A R Q M A S H ’ A L I
43
Дунёда ҳикмат кўпдир,
Буни донишмандлар тушунади.
Шунинг билан бирга, шоир тасаввурида бу дунёда қандай яшаш инсоннинг ўзига ҳам
боғлиқ.
،ید هغه ېښک هپ درم یلو
.اسراـــــــــــپ مه یو يخس هچ
،هــتس هن یدب ېښک ایند هپ
.ات هل یو هن یدـــــــــــــــــب هک
يـش هدیل ېښک هپ خم لپخ
،
وڅ ره هک
.ابیز هک یو تشز ک
،هوش افو هرل راداــــــــــفو
(.اـــــــــفـــج هرـــــــــــــل راکافج
۱۲
)م
Аммо бу дунёда мард шуки,
Ҳам сахийдир, ҳам порсо.
Дунёда ёмонлик йўқдир,
Агар сендан ёмонлик чиқмаса.
Унда ўз юзинг кўринади ˗
Хунук ё чиройли бўлса ҳам.
Вафодорга вафо қилинади,
Жафокорга ˗ жафо.
Раҳмон бобонинг ўзи ҳам ёмонлик қилишни, бошқаларга таассуб ёки ҳавасу ҳасад
қилишни истамайди, чунки парвардигор ҳаётда ҳаммага ўзига яраша мақом берганини
билади.
ید هزادنا هلپخ هپ تمرــــح اچ ره د
،
چ هن
.ارما د یاځ رفن یموــــــــم ه
،مرل هن تیاکش هوکش اچ هل نامحر هز
( .ات ېب امځ نمښد و تسود لب هتشن
۱۵
)م
Ҳар кимнинг ҳурмати ўзига ярашадир,
Ҳарқандай киши амирлар ўрнига кўз тика олмайди.
Мен, Раҳмон, бировдан нолиб шикоят қилмайман,
Менда ўзингдан ўзга дўсту душманим йўқдир.
Демак, шоирга шодлик бағишлайдиган дўсти ҳам, уни ғам гирдобига отадиган ғаними ҳам
севгани, бу дунё одамларидан шикоят ёки гинахонлик қилишни эса, у истамайди. Унга
қалбидаги ишқ туйғуси афзал, чунки дунёнинг пойдевори ишқдан қурилган.
،یړــــــــــــک ادیپ هقشع هل ادخ ید ناهج اد
.اد ید رلاـــپ وتاقولخم و هلمج د
،هتشن ناــــهج هپ راک هڅ لب هروغ هقشع رت
.اد ید راک هروغ ونوراک همه رت
،هتشن راو لب هت ناـــــــــهج ېد ید هلتار ایب
.اد ید راو ، هتشن راو لــــــــــــب
(
۱۵
)م
Бу дунёни худо ишқдан яратган,
Ишқ барча махлуқотнинг отасидир.
Жаҳонда ишқдан афзалроқ нарса йўқдир,
Ҳамма нарсадан афзал ишқдир.
Бу дунёга яна бир гал келиш йўқдир,
Бошқа гал йўқдир, сенинг галинг шудир.
Бу ўринда шоир ишқ ғоясини кенг маънода ˗ ҳам Ҳақга, ҳам инсонларга нисбатан
қўллаган, “ишқ барча махлуқотлар отасидир”
мисраси шундай талқинга йўл очади.
Раҳмон бобо жамиятда инсонларнинг тенгсиз эканини тўғри қабул қилади ва бу ҳолатни
парвардигорнинг иродаси билан боғлайди.
و میس هپ ینغتسم هک راد ایند
،ید رز
خ د جنګ هخڅ ودنمرنه
ـــه لپ
-
.ید رن
،ییاو هت ناځ وروا روز هــــب هدوهیب
.ید روا روز وڅ رــه هک یړس ایند د
،یښک ناهج هپ می هز هچ هیاو هم یسه
.ید رــس هساپ د رس د یادخ یړک ادیپ
S H A R Q M A S H ’ A L I
44
ـغـیـپ نایلو ېی ینځ ینځ
،لړک ناربم
.ید ربـمـغـیـپ وا یلو یړس ره یچ هن
وج
ناد
،يش ادیپ ېښک هپ لعل وی ردق ه
.ید رـــغ وناک وروت د هړاو ناهج رون
،یمورد ېسپرورکښل هچ یو هاشدابوی
.ید رکـــــښـل ېسپ يړس هوی ره هپ هن
،ید توافت هپ یړـــس یادخ یړک ادیپ
بارب هړاو ناــهــج هچ هــــن یسه
.ید ر
Бой киши кумушу олтини борлиги сабаб эҳтиёжсиз бўлса,
Ҳунарманднинг ҳунари унинг хазинасидир.
Бадавлатнинг ўзига бино қўйгани беҳудадир ˗
Бу дунё кишиси қанчалик бадавлат бўлса ҳам.
Жаҳонда бир ўзимман деб айтмагин,
Худо одам кетидан одам яратаверади.
Уларнинг баъзи бирлари валийлар, пайғамбарлардир,
Аммо ҳар бир киши валий ва пайғамбар эмас.
Арпа донасидек бир лаъл унда пайдо бўлади ˗
Ер юзини қоплаган қора тоғлар бағрида.
Биров кетидан лашкар эргаштирган подшоҳ бўлади,
Ҳар қандай одам ортида лашкар бўлмайди.
Худо инсонларни ҳар хил яратган,
Дунёда ҳамма баробар эмас.
Раҳмон бобо қатор шеърларида ўқувчиларига пири муршид ўз муридларига ўгит бер-
гандек насиҳат қилади. Унинг бу насиҳатлари тажрибали донишманд инсоннинг ўз авлод-
ларига айтган сўзларидек халқона ҳикматлар билан йўғрилгандир. Шундай ғазалларидан
бирини у мана бу ибратомуз байтлар билан бошлайди:
،یش رازلګ ید همیس هچ هړک ولګ د رک
هرک هم یزغا
.یش راخ ېد هب وښپ هپ
،ېش هوپ یسه ېلو ویشغ هپ لب هچ هت
اتس هب یشغ اد مه هچ
.یشرازګرول هپ
،ېښک رلا هپ یړس لب د هنک هم یهوک
هب اتس یرچ
هپ یهوک د
(.یش رلا هړاغ
۱۳۹
)م
Гул эккин сен жойинг гулзор бўлиши учун,
Тикон экмагин, ўз оёғингга санчилади.
Сен бировга ўқ отаётганингда эсингда тутгин,
Ўша ўқ ўзинг томонга учиб келишини.
Одамлар йўлига сен чоҳ қазима,
Шу чоҳ томон ўз йўлинг ҳам тушади.
Кейинги байтларда ҳам шоир бировнинг айбини қидирмаслик, ҳаётда тўғри йўл танлаш,
кичик гуноҳни ҳам гуноҳ билиб ундан ўзини сақлаш, биров сенга ёмонлик қилганида ҳам
ўзинг унга яхшилик қилиш каби қатор насиҳатлар қилади ва ғазални ўзига қарата ҳамма
ёмонликлар учун парвардигордан кечирим сўрашга даъват қилади.
Бошқа бир ғазалида эса, у одамларни саховат кўрсатишга, очкўз бўлмасликка чақиради.
،یږېتایز هرس تواخس هپ هنازخ
وا یهوک د
.يش رایسب یژاکو هچ هب
،ید هن لکشم یډېګ یږو د لوړم
کشم وګرتس ویږو د لوړم
( .ید راک ل
۱۴۱
)م
Хазина саховат билан кўпаяди,
Сув олинса қудуқ суви кўпаяди.
Оч қолган қоринни тўйдириш қийин эмас,
Оч кўзни тўйдириш қийиндир.
Агар киши қаноатсиз бўлса, у ҳеч нарса билан қониқмайди.
،هتعانق ېب یړس څیه یش هن هب ړوم
پ یو هنوخ ېی هک
.هکډ رز و میس ه
(
۱۰۷
)م
Киши қаноатсиз бўлса, ҳеч қачон тўймайди ˗
S H A R Q M A S H ’ A L I
45
Агар уйи кумушу олтинга тўла бўлса ҳам.
Шунинг учун мард киши, чин инсон ўз нафси билан курашимоғи лозим, дейди шоир.
،ید مارــح ګنج هکش ېب هد هدب هنیک
.هنیک هرز ناطیش هل و سفن هل هن
د
رم
،یو ګنج هرس هسفن هل راک وناد
.هنیګن هشقن هل یدنوــــغ وځښ هن
،هرــتــهـــب هد و هنیران وکاپان رـــــــت
.هنیترا هراګزــیــهرپ هنمادــــــکاپ
ېوی هل ېـنـیـترا ېرادـنـید د
،ېښوـګ
( .هنیران هنید ېب لــش هش هــقدــص
۱۱۲
)م
Хусумат ёмондир, уруш ҳаром,
Аммо нафс ва шайтон билан хусумат қилиш эмас.
Эркаклар иши нафс билан урушмоқдир,
Аёллар каби узук нақши бўлиб ўтириш эмас.
Нопок эркаклардан яхшироқдир ˗
Иффатли, парҳезли аёл.
Диндор аёлнинг бир заррасига ˗
Фидо бўлса арзийди йигирмата динсиз эркак.
Шоир фикрича, инсонлар яхшилик билан ном
чиқариш учун бир томондан ўз нафсини тийиши (Раҳмон бобо таъбири билан нафси билан шайтонга
қарши курашгандек курашиши, жанг қилиши) лозим, аммо бунининг ўзи етарли эмас ˗ ўз феълини
ҳам яхши қилиши, ижтимоий ахлоқ меъёрларига риоя қилиши талаб этилади.
،یږېک ادیپ هن ییوخ کین هل یمان کین
( .یش ړول هپ هن کوس هپ هن هراچ هغد
۱۴۱
)م
Яхши ном яхши феъл билан қўлга киради,
У муштум билан, қасам ичиш билан ҳосил бўлмайди.
Шоир яхши феъл, яхши амал, яхши иш эгаси бўлмаган, ёмонликни истайдиган
инсонларни рад қилади, ҳатто уларни “йўқолсин!” деб хитоб қилади.
،یړس دب ورادرکدب هش کرو هش کرو
.یدرپ هک یوزیزع ید هکرورو ید هک
،ید هــــــــښ هناګیب راکوکین لا هغه رت
.یسمن ای وا یوز اچ د یش راکدـــب هچ
ېرپ هړاو همه یښول یګرل
رادرم
،يو
ید رادرکدب
(.یپس یږو ای یډنل روس
۱۵۷
)م
Йўқолсин, йўқолсин бадкирдор ёмон одам,
Агар у биродариинг, азиз одаминг ё ўзга бўлса ҳам.
Унга кўра яхшилик қилувчи бегона яхшидир,
Одамнинг бузуқфеъл бўлган ўғли ё набирасидан.
Калтак ҳам, ялоқ ҳам унга ҳайфдир,
Бузуқфеъл одам чиябўри ёки оч ит кабидир.
Шоир асарларидан келтирилган ва таҳлил қилинган парчалар шуни кўрсатадики, Раҳмон
бобо ижоди серқирра, чуқур маъно ва паштун халқи, минтақа халқлари маданияти
тажрибалари билан йўғрилган донишмандликка бой. Бир томондан, тасаввуф фалсафаси ва
адабиётига хос умуминсоний қадриятлар, бошқа томондан мутафаккир шоирнинг ахлоқий,
тарбиявий позициясидан келиб чиқадиган ғоялар Раҳмон бобо шеъриятининг маънавий
бойлигини ташкил этади. Содда, аммо юксак бадиий санъат билан йўғрилган
1
мана шу
маънавий бойлик ҳозиргача паштун миллатининг қалбини мафтун этиб келмоқда ва
паштузабон адабиётнинг мислсиз ганжинаси бўлиб, янгиـянги авлодлар қалбида яшамоқда.
1
Бу услуб классик поэтикада
عنتمم لهس
(эришиш қийин бўлган соддалик) деб аталган.
