S H A R Q M A S H ’ A L I
3
ÌÀ¥ÌÓÄ ÇÀÌÀÕØÀÐÈÉ ÒÀÂÀËËÓÄÈÍÈÈÍà 940
ÉÈËËÈÃÈÃÀ
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙ
ИЛМИЙ
МЕРОСИНИ
ЎРГАНИШ
МАСАЛАЛАРИ
МУҲАМЕДОВ
НЕЪМАТУЛЛО
Тарих
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
Аннотация
.
Ушбу
мақолада
мамлакатимизда
Маҳмуд
Замахшарий
илмий
меросининг
тадқиқ
этилиши
ёритилган
.
Айни
пайтда
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмлари
маркази
фондида
сақланаётган
Маҳмуд
Замахшарий
ноёб
қўлёзма
ва
тошбосма
асарлари
ҳақида
маълумотлар
берилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Замахшарий
,
қўлёзма
,
тошбосма
,”
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”, “
Кашшоф
”.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящена
изучению
научного
наследия
Махмуда
Замахшари
в
нашей
стране
.
Автор
также
приводит
данные
о
ценных
рукописных
и
литографических
источниках
Махмуда
Замахшари
,
хранящихся
в
фонде
Центра
восточных
рукописей
имени
Абу
Райхана
Беруни
.
Опорные
слова
и
выражения
:
Замахшари
,
рукопись
,
литография
, «
Мукаддамат
-
аль
-
адаб
», «
Кашшаф
».
Summary.
This article is devoted to the study of the scientific heritage of Mahmoud Zamahshari in our country. As
well, the author gives information about valuable manuscripts and lithographic sources by Mahmoud Zamahshari
stored at the Fund of the Center for Oriental Manuscripts named after Abu Rayhan Biruni.
Keywords and expressions:
Zamahshari, manuscript, lithography, Mukaddimat al-adab, “Kashshaf”.
Аждодларимиз
босиб
ўтган
ҳаёт
йўллари
,
ибратли
фаолияти
ҳамда
уларнинг
илмий
-
маънавий
меросини
ўрганиш
бўйича
Тош
-
кент
давлат
шарқшунослик
институтида
ил
-
мий
изланишлар
амалга
оширилмоқда
.
Инс
-
титут
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
но
-
мидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
фаолия
-
ти
бевосита
илмий
соҳага
қаратилган
.
Мар
-
каз
олдига
масъулиятли
вазифалар
қўйилган
.
Хусусан
,
аждодларимиз
томонидан
яра
-
тилган
улкан
бебаҳо
илмий
-
маънавий
мерос
–
ноёб
қўлёзма
манбаларни
тадқиқ
этиб
,
уларни
илмий
истифодага
киритиш
.
Шу
-
нингдек
,
жаҳон
маънавий
хазинасига
бебаҳо
дурдоналар
бўлиб
қўшилган
ўтмиш
мероси
-
миздан
унумли
фойдаланиб
,
уни
ёш
авлод
тарбияси
учун
йўналтириш
.
Ўзбекистон
Республикаси
Президенти
Ис
-
лом
Каримов
“
Ўрта
асрлар
Шарқ
алломалари
ва
мутафаккирларининг
тарихий
мероси
,
унинг
замонавий
цивилизация
ривожидаги
роли
ва
аҳамияти
”
мавзуидаги
халқаро
кон
-
ференциянинг
очилиш
маросимида
таъкидла
-
ганидек
,
“
Барчамиз
яхши
тушунамизки
,
эришилган
билимларни
,
ўтмишда
,
жумла
-
дан
,
ўрта
асрлар
Шарқида
амалга
оширил
-
ган
оламшумул
кашфиётларни
чуқур
ўз
-
лаштирмасдан
туриб
на
илм
-
фанда
,
на
бошқа
соҳаларда
янги
,
янада
юксак
марра
-
ларни
забт
этиб
бўлмайди
.
Биз
келгуси
фао
-
лиятимизда
ҳам
айни
шу
тамойилга
қатъ
-
ий
амал
қиламиз
”
1
.
Ҳозирги
кунда
марказ
олимлари
ва
тад
-
қиқотчилари
Абу
Райҳон
Беруний
,
Абу
Али
ибн
Сино
,
Имом
Термизий
,
Ҳаким
Терми
-
зий
,
Абул
Муъин
Насафий
каби
алломалар
ҳаёти
ва
фаолияти
,
илмий
-
маънавий
мероси
устида
тадқиқот
ишлари
олиб
борилмоқда
.
Ўз
навбатида
,
Маҳмуд
Замахшарийнинг
кўплаб
қўлёзма
ва
тошбосма
асарлари
мар
-
каз
қўлёзмалар
фондида
сақланмоқда
.
Тад
-
қиқотчиларнинг
фикрича
,
аллома
қаламига
1
www.uza.uz.
Президент
Ислом
Каримовнинг
“
Ўрта
асрлар
Шарқ
алломалари
ва
мутафаккирларининг
тарихий
мероси
,
унинг
замонавий
цивилизация
ри
-
вожидаги
роли
ва
аҳамияти
”
мавзуидаги
халқаро
кон
-
ференциянинг
очилиш
маросимидаги
нутқидан
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
4
мансуб
66
та
асардан
қирқтаси
аниқланган
ва
жаҳон
қўлёзма
фондларида
мавжуд
.
Маҳмуд
Замахшарий
адабиётшунослик
,
лу
-
ғатшунослик
,
тилшунослик
,
ислом
илмлари
,
аруз
,
мантиқ
каби
қатор
фанларга
бағишланган
асарлар
яратган
.
Мамлакатимиз
олимлари
томонидан
Маҳмуд
Замахшарий
илмий
мероси
бўйича
тадқиқотлар
қилинган
.
Аллома
асар
-
лари
юзасидан
олиб
борилаётган
изланишлар
ичида
Тошкент
ислом
университети
прорек
-
тори
,
филология
фанлари
доктори
,
профессор
Зоҳиджон
Исломовнинг
тадқиқотларини
ало
-
ҳида
таъкидлаш
жоиз
.
Жумладан
,
у
Замахша
-
рийнинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”, “
Ал
-
Каш
-
шоф
”
ва
бошқа
кўплаб
асарлари
ҳамда
улар
-
нинг
қўлёзма
нусхаларини
ўрганган
.
Маълумки
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
Маҳмуд
Замахшарийнинг
дунё
олимлари
эътиборини
тортган
муҳим
асарларидан
биридир
.
Ўзбекис
-
тонлик
олимлар
орасида
академик
Алибек
Рус
-
тамов
биринчилардан
бўлиб
Маҳмуд
Замах
-
шарий
ва
унинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асари
ҳақида
маълумот
берган
1
.
Шарқшунос
олим
,
марҳум
Масъудали
Ҳакимжонов
“
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асари
-
даги
арабча
-
туркийча
сўзликнинг
лексикогра
-
фик
таҳлили
(
Исмлар
)”
мавзуида
номзодлик
диссертациясини
ҳимоя
қилган
.
Зоҳиджон
Исломов
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асари
бўйича
илмий
тадқиқотлари
натижасида
бир
неча
илмий
мақолалар
эълон
қилган
.
Жум
-
ладан
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
»
нинг
тузилиш
принциплари
” (1996), “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
тўрт
тилли
нодир
қўлёзмаси
ҳақида
”
(1996), ““
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
Тошкентда
сақланаётган
қадимий
қўлёзмасининг
илмий
таҳлили
” (1997), ““
Мукаддамату
-
л
-
адаб
”
Мах
-
муда
Замахшари
как
ценный
источник
знаний
по
истории
восточных
языков
» (1998)
кабилар
шулар
жумласидандир
.
Мазкур
илмий
изла
-
нишлар
самараси
ўлароқ
, 1999
йилда
З
.
Ис
-
ломов
“
Маҳмуд
Замахшарийнинг
“
Муқадда
-
мату
-
л
-
адаб
”
асарининг
қўлёзма
манбалари
ва
арабча
-
туркий
феъллар
сўзлигининг
йиғма
ил
-
мий
-
танқидий
матни
”
мавзуида
докторлик
дис
-
сертациясини
ҳимоя
қилиб
,
филология
фан
-
лари
доктори
илмий
даражасини
олган
.
1
Қаранг
:
Рустамов
А
.
Маҳмуд
Замахшарий
. –
Т
., 1971.
Шунингдек
,
Маҳмуд
Замахшарий
илмий
-
маънавий
мероси
юзасидан
тарих
фанлари
доктори
Убайдулла
Уватовнинг
қатор
ри
-
сола
ва
мақолалари
эълон
қилинган
2
.
Ўз
навбатида
,
Тошкент
ислом
университети
катта
ўқитувчиси
,
тажрибали
арабшунос
,
марҳум
Абдуҳафиз
Абдужабборов
аллома
-
нинг
араб
тили
грамматик
қоидаларига
оид
“
Ал
-
Унмузаж
”
асари
3
ни
нашрга
тайёрлага
-
нини
алоҳида
қайд
этиш
лозим
.
Бу
рисола
-
дан
ҳозирги
кунда
талабалар
ўқув
қўлланма
сифатида
фойдаланмоқда
.
Айни
пайтда
ун
-
дан
араб
тилини
ўрганувчилар
ҳам
истифода
этишлари
мумкин
.
Ўз
навбатида
,
Замахшарий
илмий
мероси
билан
ҳозирги
кунда
Тошкент
давлат
шарқ
-
шунослик
институти
доценти
ф
.
ф
.
н
.
М
.
Но
-
сирова
,
ёш
тадқиқотчилар
Ш
.
Мирзиётов
,
С
.
Қосимовалар
илмий
изланишлар
олиб
бо
-
ришмоқда
.
Маҳмуд
Замахшарийнинг
ички
дунёси
,
инсонни
комиллик
сари
етакловчи
одоб
-
ахлоқнинг
юксак
намуналари
билан
йўғрилган
ғоялари
унинг
“
Атвоқу
-
з
-
заҳаб
фи
-
л
-
мавоъиз
ва
-
л
-
хутаб
” (“
Ўгит
ва
насиҳатларнинг
олтин
шодалари
”), “
Навобиғу
-
л
-
калим
” (“
Нозик
ибо
-
ралар
”), “
Мақомот
” (“
Мақомалар
”), “
Рабиъу
-
л
-
аброр
ва
нусусу
-
л
-
ахёр
” (“
Яхшилар
баҳори
ва
фозиллар
ахбори
”)
каби
қатор
йирик
асарларида
ўз
аксини
топган
.
Тошкент
давлат
шарқшунослик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беруний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
фондида
Маҳмуд
Замахшарийнинг
турли
даврларга
оид
бир
не
-
ча
қўлёзма
ва
тошбосма
манбалари
мавжуд
.
Жумладан
,
алломанинг
араб
тили
грамматика
-
сига
доир
“
Муфассал
”
асари
қўлёзмаси
Р
-
11459-
рақам
остида
сақланмоқда
.
Ушбу
қўл
-
2
Қаранг
:
Уватов
У
.
Абу
-
л
-
Қосим
Маҳмуд
аз
-
Замах
-
шарий
//
Донолардан
сабоқлар
. –
Т
.:
Абдулла
Қоди
-
рий
номидаги
халқ
мероси
нашриёти
, 1994. 29–34;
Хоразмлик
буюк
аллома
//
Тошкент
ислом
универси
-
тети
илмий
-
таҳлилий
ахбороти
, 3-
сони
, 2004. 4–9-
б
.;
Маҳмуд
аз
-
Замахшарий
–
Хоразмлик
буюк
аллома
//
Шарқ
машъали
, 2-
сони
, 2005. 3–8-
б
.;
Навобиғ
ал
-
калим
. –
Т
.: “
Янги
аср
авлоди
”, 2006.
3
Маҳмуд
аз
-
Замахшарий
.
Ал
-
Унмузаж
/
Нашрга
тайёрловчи
,
муқаддима
ва
атамалар
шарҳи
муаллифи
Абдуҳафиз
Абдужабборов
. –
Т
.:
Тошкент
ислом
университети
нашриёти
, 2001. 80-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
5
ёзма
135
саҳифадан
иборат
бўлиб
, 744
ҳижрий
йилда
Қутбиддин
Шерозий
томонидан
насх
хатида
кўчирилган
.
Р
-11920-
рақам
остидаги
“
Тасарруфот
”
асари
1849
йилда
настаълиқ
хатида
битилган
.
Алломанинг
қаламига
мансуб
“
Муқаддама
-
ту
-
л
-
адаб
”
асарининг
кўплаб
қўлёзма
нусха
-
лари
фондда
сақланади
.
Хусусан
,
Р
-429-
рақам
остидаги
қўлёзмаси
Хоразмда
705
ҳижрий
/
1305
милодий
йилда
хаттот
Ҳамид
ибн
Рашид
томонидан
насх
хатида
кўчирилган
.
Айни
пайтда
Замахшарий
асарларининг
тошбосма
нусхалари
ҳам
фондимизда
мав
-
жуд
.
Л
-9077-
рақам
остидаги
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
тошбосмаси
1895
йилда
Истанбул
шаҳрида
,
Л
-10381-
рақам
остидаги
“
Кашшоф
”
асари
1859
йилда
Калькутта
шаҳ
-
рида
чоп
этилган
.
Умуман
олганда
,
Замахшарий
илмий
ме
-
росини
ўрганиш
ва
тадқиқ
этиш
бўйича
из
-
ланишлар
кўламини
кенгайтириш
мумкин
.
Бунга
эса
дунё
ва
мамлакатимиз
фондларида
сақланаётган
қўлёзмалар
,
шубҳасиз
,
бирлам
-
чи
манба
вазифасини
ўтайди
.
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙНИНГ
“
МУҚАДДАМАТУ
-
Л
-
АДАБ
”
АСАРИДА
ТУРКИЙ
ТИЛ
ПОЛИСЕМИЯСИ
ИСЛОМОВ
ЗОҲИДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
Тошкент
ислом
университети
Аннотация
.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарида
туркий
тилга
мансуб
жуда
катта
сўз
бойлиги
мавжуд
.
Асарнинг
турли
давр
ва
ҳудудларга
мансуб
қўлёзмаларида
бир
-
биридан
фарқ
қилувчи
туркий
лексикани
кўриш
мумкин
.
Айниқса
,
туркий
феълларнинг
кенг
полисемантик
қаторлари
берилган
.
Жумладан
,
туркий
тилдаги
йан
-
ўзагидан
ясалган
феълларнинг
10
дан
ортиқ
маъно
хусусиятлари
кўрсатилган
.
Улардан
“
мурожаат
қилмоқ
”,
“
чиқармоқ
”, “
қайтмоқ
”, “
ўгирилмоқ
”, “
дўқ
қилмоқ
”, “
хавф
солмоқ
”, “
қайта
ўгирмоқ
”, “
ағдармоқ
,
кесиб
ташламоқ
”
маънолари
бугунги
тилимизда
сақланиб
қолмаган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”,
рисола
,
кўптилли
луғат
,
сўзлик
,
туркий
қатлам
,
феъллар
сўзлиги
,
йан
-
ўзагидан
ясалган
феъллар
,
маъно
хусусиятлари
.
Аннотация
.
“
Мукаддамату
-
л
-
адаб
”
содержит
богатый
лексический
пласт
тюркского
языка
.
В
рукописях
,
переписанных
в
различные
века
и
территориях
можно
заметить
отличающуюся
друг
от
друга
тюркскую
лексику
.
Особенно
богатая
полисемия
тюркских
глаголов
.
В
частности
тюркские
глаголы
,
образованные
от
основы
йан
-
выражают
более
10
смысловых
оттенков
.
Из
них
–
смысловые
оттенки
,
как
«
обращаться
», «
выводить
»,
«
возвращаться
», «
поварачиваться
», «
угрожать
», «
переворачивать
», «
свалить
,
вырубить
»
не
сохранены
в
современном
узбекском
языке
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Мукаддамату
-
л
-
адаб
»,
брошюра
,
многоязычный
словарь
,
словник
,
тюркский
пласт
,
глагольная
лексика
,
глаголы
,
образованные
от
корня
«
йан
-»,
особенности
содержания
.
Summary.
There are a number of word riches of the Turkic language in “Muqaddamatu-l-adab”. Turkic lexics can be
seen in the manuscripts of the work, related to the different period and territories, and they differ from each other.
Especially, the vast polysemantic lines of the Turkic verbs are given here. In particular, more than 10 meaning peculiarities
of the verbs formed with the root of “yan” in the Turkic language are presented in this article. The meanings of the verbs
such as “to address”, “to take out”, “to return”, “to turn”, “to threat”, “to danger”, “to invert”, “to knock down, cut
down” are not maintained in our present language.
Keywords and expressions:
Mahmoud Zamahshari,
“
Muqaddamatu-l-adab”, the risale, multulingual dictionary,
dictionary, Turkic-originated words, the verbs formed by the root of “yan”, the features of meanings.
