S H A R Q M A S H ’ A L I
5
ёзма
135
саҳифадан
иборат
бўлиб
, 744
ҳижрий
йилда
Қутбиддин
Шерозий
томонидан
насх
хатида
кўчирилган
.
Р
-11920-
рақам
остидаги
“
Тасарруфот
”
асари
1849
йилда
настаълиқ
хатида
битилган
.
Алломанинг
қаламига
мансуб
“
Муқаддама
-
ту
-
л
-
адаб
”
асарининг
кўплаб
қўлёзма
нусха
-
лари
фондда
сақланади
.
Хусусан
,
Р
-429-
рақам
остидаги
қўлёзмаси
Хоразмда
705
ҳижрий
/
1305
милодий
йилда
хаттот
Ҳамид
ибн
Рашид
томонидан
насх
хатида
кўчирилган
.
Айни
пайтда
Замахшарий
асарларининг
тошбосма
нусхалари
ҳам
фондимизда
мав
-
жуд
.
Л
-9077-
рақам
остидаги
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
тошбосмаси
1895
йилда
Истанбул
шаҳрида
,
Л
-10381-
рақам
остидаги
“
Кашшоф
”
асари
1859
йилда
Калькутта
шаҳ
-
рида
чоп
этилган
.
Умуман
олганда
,
Замахшарий
илмий
ме
-
росини
ўрганиш
ва
тадқиқ
этиш
бўйича
из
-
ланишлар
кўламини
кенгайтириш
мумкин
.
Бунга
эса
дунё
ва
мамлакатимиз
фондларида
сақланаётган
қўлёзмалар
,
шубҳасиз
,
бирлам
-
чи
манба
вазифасини
ўтайди
.
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙНИНГ
“
МУҚАДДАМАТУ
-
Л
-
АДАБ
”
АСАРИДА
ТУРКИЙ
ТИЛ
ПОЛИСЕМИЯСИ
ИСЛОМОВ
ЗОҲИДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
Тошкент
ислом
университети
Аннотация
.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
асарида
туркий
тилга
мансуб
жуда
катта
сўз
бойлиги
мавжуд
.
Асарнинг
турли
давр
ва
ҳудудларга
мансуб
қўлёзмаларида
бир
-
биридан
фарқ
қилувчи
туркий
лексикани
кўриш
мумкин
.
Айниқса
,
туркий
феълларнинг
кенг
полисемантик
қаторлари
берилган
.
Жумладан
,
туркий
тилдаги
йан
-
ўзагидан
ясалган
феълларнинг
10
дан
ортиқ
маъно
хусусиятлари
кўрсатилган
.
Улардан
“
мурожаат
қилмоқ
”,
“
чиқармоқ
”, “
қайтмоқ
”, “
ўгирилмоқ
”, “
дўқ
қилмоқ
”, “
хавф
солмоқ
”, “
қайта
ўгирмоқ
”, “
ағдармоқ
,
кесиб
ташламоқ
”
маънолари
бугунги
тилимизда
сақланиб
қолмаган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”,
рисола
,
кўптилли
луғат
,
сўзлик
,
туркий
қатлам
,
феъллар
сўзлиги
,
йан
-
ўзагидан
ясалган
феъллар
,
маъно
хусусиятлари
.
Аннотация
.
“
Мукаддамату
-
л
-
адаб
”
содержит
богатый
лексический
пласт
тюркского
языка
.
В
рукописях
,
переписанных
в
различные
века
и
территориях
можно
заметить
отличающуюся
друг
от
друга
тюркскую
лексику
.
Особенно
богатая
полисемия
тюркских
глаголов
.
В
частности
тюркские
глаголы
,
образованные
от
основы
йан
-
выражают
более
10
смысловых
оттенков
.
Из
них
–
смысловые
оттенки
,
как
«
обращаться
», «
выводить
»,
«
возвращаться
», «
поварачиваться
», «
угрожать
», «
переворачивать
», «
свалить
,
вырубить
»
не
сохранены
в
современном
узбекском
языке
.
Опорные
слова
и
выражения
:
«
Мукаддамату
-
л
-
адаб
»,
брошюра
,
многоязычный
словарь
,
словник
,
тюркский
пласт
,
глагольная
лексика
,
глаголы
,
образованные
от
корня
«
йан
-»,
особенности
содержания
.
Summary.
There are a number of word riches of the Turkic language in “Muqaddamatu-l-adab”. Turkic lexics can be
seen in the manuscripts of the work, related to the different period and territories, and they differ from each other.
Especially, the vast polysemantic lines of the Turkic verbs are given here. In particular, more than 10 meaning peculiarities
of the verbs formed with the root of “yan” in the Turkic language are presented in this article. The meanings of the verbs
such as “to address”, “to take out”, “to return”, “to turn”, “to threat”, “to danger”, “to invert”, “to knock down, cut
down” are not maintained in our present language.
Keywords and expressions:
Mahmoud Zamahshari,
“
Muqaddamatu-l-adab”, the risale, multulingual dictionary,
dictionary, Turkic-originated words, the verbs formed by the root of “yan”, the features of meanings.
S H A R Q M A S H ’ A L I
6
Маҳмуд
Замахшарий
илмий
меросининг
катта
қисмини
грамматик
рисолалар
ва
луғат
-
лар
ташкил
этади
.
Дунё
олимлари
томонидан
эътироф
этилган
асарлар
сирасида
“
Муқад
-
дамату
-
л
-
адаб
”
асарининг
алоҳида
ўрни
бор
.
У
ўзига
хос
асар
бўлиб
,
бу
каби
асарлар
маъна
-
вий
меросимиз
хазинасида
жуда
ҳам
кам
учрайдиган
ўта
нодир
манбалар
сирасига
ки
-
ради
.
Унинг
ўзига
хослиги
,
ўз
даври
илм
-
фани
доирасидаги
сўз
ва
истилоҳларни
жамлаши
билан
бирга
,
давр
илмий
тили
бўлган
араб
тили
ҳақида
зарур
маълумотларнинг
берилиши
билан
ўлчанади
.
Мустақил
грамматик
рисола
-
лар
сифатида
мусулмон
мамлакатлари
таълим
тизимини
забт
этган
бу
манбаларнинг
бир
неча
юзлаб
қўлёзмалари
мавжуд
.
Ҳозирга
қадар
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
дунё
қўлёзма
фонд
-
ларидаги
70
га
яқин
фақатгина
сўзлик
қисмлари
киритилган
нодир
қўлёзмалари
аниқ
-
ланган
.
Уларнинг
20
га
яқини
таркибига
туркий
-
ўзбекча
сўзлик
киритилган
.
Шу
нуқтаи
назардан
Маҳмуд
Замахшарий
мазкур
асари
билан
тур
-
кийшунослик
,
ўзбек
тили
луғат
бойлигини
ўрга
-
нишга
катта
ҳисса
қўшган
.
Лекин
асарнинг
туркий
-
ўзбекча
сўзлик
киритилган
манбалари
ҳали
жамланмаган
ва
матнлари
қиёсий
ҳамда
туркий
сўзликнинг
ададий
миқдори
ва
маъно
хусусиятлари
тадқиқ
этилмаган
.
Бу
,
албатта
,
шарқшунос
олимларимиз
олдида
турган
катта
ва
долзарб
масалалардан
ҳисобланади
.
Маълумки
,
Тошкент
давлат
шарқшунос
-
лик
институти
ҳузуридаги
Абу
Райҳон
Беру
-
ний
номидаги
Шарқ
қўлёзмалари
марказида
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
8
та
нодир
қўл
-
ёзмаси
сақланмоқда
.
Улардан
учтасининг
таркибига
феъл
сўзларининг
туркий
-
ўзбекча
муодиллари
киритилган
.
Биз
Тошкент
қўлёз
-
ма
фондларида
сақланаётган
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
нинг
4
та
қўлёзмасидаги
туркий
феълларнинг
йиғма
матнини
туздик
ва
маз
-
кур
сўзларнинг
маъно
хусусиятларини
қиё
-
сий
ўрганиб
чиқдик
.
Ўрганиш
натижалари
асардаги
туркий
-
ўзбекча
сўз
қатламининг
кенглиги
ва
маъно
хусусиятининг
бойлигини
таъкидламоқда
.
Намуна
сифатида
асардаги
йан
-
ўзагидан
ясалган
сўзлар
ва
уларнинг
маъно
хусусиятларини
келтириш
мақсадга
мувофиқ
деб
топдик
.
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
матнида
энг
кўп
учраган
ва
мазмун
доираси
кенг
феъллардан
бири
йан
-
ўзагидан
ясалган
феъллар
ҳисоб
-
ланади
.
Улар
луғатнинг
феъллар
қисмида
69
маротаба
қўлланилган
ва
қуйидаги
маъноларни
англатган
:
1)
қайтиб
келмоқ
,
қайтиб
тушмоқ
,
қайтмоқ
:
“
Йанди
хатуниға
”
1
[
кейинги
ўринларда
“
МАА
”
кўринишда
берилади
] – “
хотинига
қайтди
”.
Ёрдамчи
нусхаларда
бу
феъл
қай
-
тарди
феъли
билан
ифодаланган
,
қиёсланг
:
“
ражъат
қилди
ъавратни
қайтарди
”
2
[
кейин
-
ги
ўринларда
“
МАБ
”
кўринишда
берилади
],
(
МАВ
.106
а
.5) “
хатунлиқ
(
қа
)
қайтарди
тиши
-
ни
талақдин
сўнг
”
3
[
кейинги
ўринларда
“
МАВ
”
кўринишда
берилади
]. “
МАВ
”
қўл
-
ёзмадаги
таржима
тавсифий
бўлиб
,
у
арабий
-
ражаъа
-
л
-
марата
иборасининг
тўлиқ
маз
-
мунини
,
яъни
“
аёлни
талоқдан
сўнг
хотин
-
ликка
қайтарди
”
маъносини
англатади
.
Шу
-
нингдек
,
-
ражаъа
феълининг
“
яна
қайтмоқ
,
янгидан
қайтармоқ
”
4
маънолари
ҳам
бор
.
Шуларни
назарда
тутиб
биз
ҳар
уччала
қўл
-
ёзмадаги
туркий
сўзликни
араб
тилидаги
феъл
мазмунига
мутаносиб
деб
хулоса
қил
-
дик
.
Лекин
таянч
нусхасидаги
феълнинг
умумий
маъноси
тўғри
англашилган
бўлса
-
да
,
унинг
нозик
фарқи
айнан
“
талоқдан
сўнг
”
қайтарилганлиги
сезилмайди
.
Н
.
Поп
-
пенинг
луғатида
эса
мазкур
йанди
хатуниға
ибораси
“
ўз
хотини
ёнига
қайтди
”
кўри
-
1
МАА
–
Маҳмуд
Замахшарий
.
Муқаддамату
-
л
-
адаб
.
Ўзбекистон
ФА
Алишер
Навоий
номидаги
Давлат
адабиёт
музейи
,
қўлёзма
,
№
202. 453-
б
., 3-
қатор
.
2
МАБ
–
Маҳмуд
Замахшарий
.
Муқаддамату
-
л
-
адаб
.
ТДШИ
ҳузуридаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
,
қўлёзма
,
№
2699. 158-
б
., 5-
қатор
.
3
МАВ
–
Маҳмуд
Замахшарий
.
Муқаддамату
-
л
-
адаб
.
ТДШИ
ҳузуридаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
,
қўлёзма
,
№
3807. 106
а
. 5-
қатор
.
4
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 288.
S H A R Q M A S H ’ A L I
7
нишида
берилган
.
Демак
,
юқоридаги
йанди
хатуниға
иборасини
арабий
феъл
англатган
ва
ёрдамчи
нусхалардаги
муодиллар
асосида
“
аёлни
қайтарди
”
шаклида
келтириш
унинг
мазмунини
тўлиқ
очиб
беради
.
(
МАА
.482
а
.2) – “
йанди
намаздин
” –
“
намоздан
қайтди
”.
МАБ
қўлёзмада
бу
феъл
(
МАБ
. 175
б
.6) –
чэврулди
намаздин
шаклида
берилган
.
Чэврул
феъли
“
айланмоқ
,
ўгирил
-
моқ
”
маъносинини
англатади
.
Феълнинг
араб
-
часи
-
инфатала
мин
кўмакчиси
билан
“
туга
-
моқ
,
тамом
қилмоқ
”, “
билинтирмасдан
кетиб
қолмоқ
”
маъноларини
билдиради
.
Лекин
-
инфатала
мина
-
с
-
салати
ибораси
“
намозни
тугатди
”
маъносини
ҳам
беради
.
Демак
,
йанди
намаздин
жумласи
“
намозни
тугатиб
,
орқага
қайтиб
келди
”
маъносини
ифодалайди
.
(
МАА
.265
б
.1) “
йанди
” – “
қайтди
”
феъли
-
нинг
арабий
муодили
-
карра
ҳам
“
қайтмоқ
”
маъносни
англатади
1
.
Ёрдамчи
нусхалар
билан
қиёсланг
: (
МАБ
.46
б
.2) “
қайтти
” (
МАВ
.39
а
.7),
“
қайра
тўнди
” – “
яна
қайтди
”, “
МАВ
”
қўлёз
-
мадаги
туркий
феъл
маъносида
кучайтириш
ҳолатини
сезиш
мумкин
.
Унда
қўлланилган
тўнди
феъли
ҳам
қадимги
туркий
манбаларда
“
қайтди
”
маъносини
ифодалаган
.
(
МАА
.402
а
.4) – “
йандилар
ъарафатдин
” –
“
Арофатдан
қайтиб
тушдилар
”.
Қиёсланг
:
(
МАБ
.134
б
.6) – “
қайттилар
ъарафатдин
”.
Ара
-
бий
сўзликдаги
феъл
-
афаду
мин
ъарафатин
–
“
зиёратчилар
Арафот
тоғидан
Минага
оломон
тўлқини
каби
қайтиб
тушдилар
”
2
мазмунини
англатади
.
2) “
оғмоқ
”:
(
МАА
.502
б
.3) – “
йанди
кўлага
” – “
соя
оғди
”.
Бу
феъл
ёрдамчи
нусхаларда
“
қийиш
-
ти
кўлага
”
шаклида
берилган
.
Мазкур
феъл
-
нинг
арабий
асли
-
тафаййа
-
з
-
зиллу
– “
соя
пешиндан
сўнг
шарқдан
ғарбга
оғди
”
маъно
-
сини
билдиради
.
Кейинги
қўлёзмаларда
1
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 681.
2
Қомусу
-
л
-
жадид
. –
Тунис
, 1986. 79-
б
.
берилган
“
қийишди
”
ҳам
“
оғди
”
3
маъносини
англатади
.
Демак
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”-
даги
“
йанди
”
феъли
“
оғди
”
маъносни
ифода
-
лаш
учун
ҳам
қўлланилган
.
3) ”
қисқармоқ
,
кичраймоқ
,
қисқа
бўлмоқ
”:
(
МАА
.491
б
.3) – “
йанди
кўлага
” – “
соя
қисқарди
”.
Қиёсланг
: (
МАВ
.191
б
.9) – “
кў
-
лага
қисқалди
”, (
МАВ
.119
б
.9) – “
қисғалди
кўлага
”. (
МАА
.531
б
.1) – “
йанди
кўлага
” –
“
соя
қисқарди
”.
Феълнинг
туркий
муодил
-
лари
“
МАБ
”
ва
“
МАВ
”
қўлёзмаларидан
ту
-
шиб
қолган
, “
МАГ
”
қўлёзмада
эса
– “
қис
-
ғалди
кўлага
”
4
шаклида
келтирилган
.
Юқорида
келтирилган
мисолларнинг
барчаси
“
йанди
”
феълининг
“
қисқармоқ
,
кичраймоқ
”
маъносида
қўлланилганлигига
ишора
қилади
.
4) “
тузалмоқ
,
эс
-
ҳуши
ўзига
келмоқ
,
би
-
рор
камчиликдан
холи
бўлмоқ
”:
(
МАА
.272
а
.2) – “
йанди
анинг
сари
ақли
” –
“
унинг
ақли
ўзига
қайтди
,
тузалди
”.
Ёрдамчи
нусхаларда
бу
феъл
қайтти
феъли
билан
изоҳланган
,
қиёсланг
: (
МАБ
.51
а
.4) – “
қайтти
анинг
тапа
ақли
”, (
МАВ
.42
а
.1) – “
қайтти
анга
ўс
” – “
унга
эси
қайтди
,
эси
ўзига
келди
”.
(
МАА
.485
б
.2) – “
йанди
билмаслиқидин
” –
“
билмаслигидан
қайтди
,
нодонлигидан
тузал
-
ди
”.
Мазкур
ибора
Н
.
Поппеда
“
вернулся
по
незнанию
” – “
билмасдан
қайтди
”
деб
таржима
қилинган
.
Феълнинг
арабий
асли
-
иръава
ъан
жаҳлиҳи
– “
жоҳилликдан
,
нодонликдан
тузал
-
ди
,
тийилди
”
5
маъноларини
англатади
.
Бу
англашилган
маънони
ёрдамчи
нусхаларда
берилган
феъллар
ҳам
тасдиқлайди
,
қиёсланг
:
(
МАБ
.187
а
.6) – “
йиғлинди
жаҳилликдин
” –
“
жоҳилликдан
тийилди
,
чекинди
”, (
МАВ
.
117
б
.2) – “
қайтти
биликсизликдин
” – “
билим
-
сизликдан
қайтди
,
нодонликдан
тузалди
”.
3
Маҳмуд
Қошғарий
.
Девону
луғати
-
т
-
турк
. (
Таржи
-
мон
ва
нашрга
тайёрловчи
С
.
М
.
Муталлибов
).
Т
. III.
–
Т
.: “
Фан
”, 1960–1961, 1963. 198-
б
.
4
МАГ
–
Маҳмуд
Замахшарий
.
Муқаддамату
-
л
-
адаб
.
ТДШИ
ҳузуридаги
Шарқ
қўлёзмалари
маркази
,
қўлёзма
,
№
1497. 88-
б
., 7-
қатор
.
5
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 303.
S H A R Q M A S H ’ A L I
8
Юқоридаги
ҳолатларда
йанди
феъли
киши
-
нинг
бирор
ҳолатдан
ўзгариб
,
тийилиб
,
туза
-
лиш
маъносини
англатиш
учун
қўлланилган
.
5) “
адашмоқ
,
тоймоқ
,
четга
чиқмоқ
,
озмоқ
”:
(
МАА
.276
а
.2) – “
йанди
йўлдин
” – “
йўлдан
адашди
,
тойди
”.
Бу
феъл
қиёсланаётган
нусха
-
ларда
(
МАБ
.53
б
.6) – “
қийишти
йўлдин
” – “
йўл
-
дан
оғди
,
адашди
”
1
, (
МАВ
.43
а
.7;
МАГ
. 30
а
.2) –
“
савилди
йўлдин
”
феъллари
билан
изоҳланган
.
Савил
феъли
туркий
тил
луғатларида
“
узоқлаш
-
моқ
,
четга
чиқмоқ
”
2
маъноларини
англатган
.
Феълнинг
араб
тилидаги
маънодоши
-
жара
ъани
-
т
-
тариқи
ҳам
“
йўлдан
адашмоқ
,
озмоқ
”
3
мазмунини
билдиради
.
Демак
,
ушбу
ўринда
йанди
йўлдин
жумласи
“
йўлдан
адашди
,
оғди
,
четга
чиқди
”
мазмунини
англатган
.
6) “
юз
ўгирмоқ
”:
(
МАА
.481
б
.1) – “
йанди
андин
” – “
ундан
юз
ўгирди
”.
Қиёсланаётган
ҳар
икки
нусхада
ҳам
бу
феъл
қийишди
феъли
орқали
изоҳ
-
ланган
(
МАВ
.116
а
.1) – “
қийишти
андин
”.
Йанди
феъли
англатган
“
юз
ўгирди
”
маъно
-
сини
арабий
ва
форсий
сўзликларда
кел
-
тирилган
феъллар
ҳам
тасдиқлайди
.
Феъл
-
нинг
араб
тилидаги
маънодоши
-
инхарафа
ъанҳу
– “
ундан
юз
ўгирди
,
унга
терс
бўлди
”
4
маъноларини
англатади
.
Форсий
сўзликда
келтирилган
бигушт
аз
вай
ҳам
“
ундан
юз
ўгирди
”
5
мазмунини
ифодалайди
.
(
МАА
.485
а
.4) – “
йанди
андин
” – “
ундан
юз
ўгирди
”.
Бу
мазмун
ёрдамчи
нусхаларда
яққолроқ
кўрсатилган
,
қиёсланг
: (
МАБ
.
187
а
.2) – “
қийишти
андин
”, (
МАВ
.117
а
.9) –
“
йуз
эвурди
андин
”.
Юқоридаги
мисоллар
-
дан
йанди
феълининг
“
юз
ўгирмоқ
,
терс
1
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 198.
2
Древнетюркский
словарь
. –
Л
.:
Наука
, 1969. 492;
Гаффаров
М
.
А
.
Персидско
-
русский
словарь
.
Т
. I–II. –
М
.:
Наука
, 1974. –
С
. 428.
3
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 148.
4
Там
же
. –
С
. 166.
5
Гаффаров
М
.
А
.
Персидско
-
русский
словарь
.
Т
. II. –
М
.: “
Наука
”, 1974. –
С
. 688.
бўлмоқ
”
маъноларини
ифодаланганлиги
анг
-
лашилиб
турибди
.
7) “
тавба
қилмоқ
,
сиғинмоқ
”:
(
МАА
.272
б
.1) – “
йанди
тэнгриға
йазуқдин
”
– “
тангрига
гуноҳдан
тавба
қилди
”.
Ёрдамчи
қўлёзмаларга
солиштиринг
: (
МАБ
.51
а
.3) –
“
қайтти
тэнгриқа
йазуқиндин
” – “
тангрига
ўз
гуноҳидан
тавба
қилди
”, (
МАВ
.41
б
.9) – “
тавба
қилди
тэнгрига
йазуқдин
” – “
тангрига
гуноҳдан
тавба
қилди
”. “
МАА
”
ва
“
МАВ
”
қўлёзмаларда
келтириган
туркий
жумлаларнинг
мазмуни
ара
-
бий
аслига
мос
келади
. “
МАБ
”
қўлёзмадаги
йа
-
зуқиндин
сўзида
эса
ўзлик
мазмуни
англашилади
.
(
МАА
.398
а
.2) – “
йанди
тэнгрига
” –
“
тангрига
тавба
қилди
,
сиғинди
”.
Бу
феъл
-
нинг
арабий
муодили
-
анаба
ила
-
л
-
лаҳи
–
“
Аллоҳга
тавба
қилди
,
Аллоҳга
сиғинди
”
6
маъноларини
англатади
.
Н
.
Поппеда
юқори
-
даги
йанди
тэнрига
ибораси
“
тангрига
қайт
-
ди
”
мазмунида
таржима
қилинган
.
Бу
феъл
-
нинг
айнан
“
сиғинмоқ
”
маъноси
қиёсланаёт
-
ган
“
МАВ
”
нусхада
яққол
англашилиб
ту
-
рибди
: (
МАВ
.90
б
.1) – “
сийинди
тангриға
” –
“
тангрига
сиғинди
”.
8) “
ўгирилмоқ
,
ағдарилмоқ
”:
(
МАА
.487
б
.2) – “
йанди
” – “
ўгирилди
”.
Феълнинг
арабий
сўзликда
келтирилган
шакли
-
тақаллаба
– “
ўгирилмоқ
,
ағдарил
-
моқ
,
ўзгармоқ
”
7
мазмунини
ифодалайди
.
“
МАБ
”
қўлёзмада
бу
феъл
(
МАБ
.188
б
.5) –
“
тўнди
”
шаклида
ифодаланган
.
Кейинги
“
МАВ
”
ва
“
МАГ
”
қўлёзмаларида
йанди
феълининг
айнан
“
ўгирилди
,
ағдарилди
”
мазмунида
қўлланилганлигини
исботловчи
–
“
эврулди
” (
МАВ
.118
а
.9;
МАГ
.76
б
.5)
феъли
келтирилган
.
Феълнинг
форсий
муодили
ҳам
унинг
айнан
шу
маънода
эканлигига
ишора
қилади
,
қиёсланг
:
-
бигушт
–
“
ўгирилди
,
айланди
”
8
.
Юқорида
келти
-
6
Қомусу
-
л
-
жадид
. –
Тунис
, 1985. 104-
б
.
7
Ўша
манба
. 211-
б
.
8
Гаффаров
М
.
А
.
Персидско
-
русский
словарь
.
Т
. II. –
М
.: “
Наука
”, 1974. –
С
. 688.
S H A R Q M A S H ’ A L I
9
рилган
феълларнинг
англатган
маънолари
йанди
феълини
“
ўгирилди
,
ағдарилди
”
мазмунида
изоҳлашимизга
асос
бўла
олади
.
9) “
бузмоқ
”:
(
МАА
.280
б
.3) – “
йанди
ъаҳддин
” – “
аҳд
-
дан
қайтди
,
аҳдни
бузди
”.
Феълнинг
ёрдам
-
чи
нусхаларидаги
муодиллари
қайтти
феъ
-
ли
орқали
ифодаланган
,
қиёсланг
: (
МАВ
.
56
а
.7) – “
қайтти
ъаҳддин
”, (
МАВ
.45
а
.6) –
“
қайтти
ъаҳддин
”.
10) “
пайдо
бўлмоқ
”:
(
МАА
.479
б
.1) – “
йанди
ғайбатдин
” –
“
ғойиблиқдан
қайтди
,
пайдо
бўлди
”.
Мазкур
иборадаги
ғайбат
сўзи
Н
.
Поппе
томонидан
ғийбат
тарзида
ўқилган
ва
“
у
ғийбатдан
бош
тортди
”
мазмунида
таржима
қилинган
.
Ёр
-
дамчи
нусхалар
билан
қиёсланг
: (
МАБ
.
174
а
.4) – “
ғайиблуқдин
қайтти
”, (
МАВ
.115
а
)
– “
қайтти
ғайбатдин
”.
”
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
таркибида
йанди
феъли
билан
биргаликда
унинг
орттирма
даражадаги
йандурди
шакли
ҳам
учрайди
.
Йандурди
феъли
ҳам
йанди
сингари
турли
маъноларни
ифодалашда
қўлланилган
:
1) “
қайтармоқ
,
қайтариб
олмоқ
”:
(
МАА
.388
а
.4) – “
йандурди
чэрикни
” –
“
қўшинни
қайтарди
”, (
МАА
.438
б
.1) – “
йан
-
дурди
ани
” – “
уни
қайтарди
”, (
МАА
.516
б
.3) –
“
йандурди
нимани
” – “
нарсани
қайтариб
олди
”.
Ёрдамчи
нусхаларда
бу
феълнинг
ўрнига
унинг
“
қайтарди
” (
МАВ
.9
а
.4), “
чэвурди
”
(
МАВ
.88
б
.9), “
эвурди
” (
МАВ
.130
б
.8) “
қайтару
алди
”
каби
турли
муодиллари
қўлланилган
.
2) “
ҳайдамоқ
,
қувламоқ
”:
(
МАА
.275
а
.1) – “
йандурди
галани
сувдин
”
– “
галани
сувдан
ҳайдади
,
подани
сувдан
қувлади
”.
Араб
тилидаги
феълнинг
маъно
-
доши
зада
– “
ҳайдамоқ
,
қувламоқ
,
нари
қил
-
моқ
”
1
мазмунларини
англатади
.
Нусхалардаги
феълнинг
муодиллари
ҳам
юқоридаги
мазмун
-
ни
тасдиқлайди
,
қиёсланг
: (
МАБ
.52
б
.4) – “
йиғ
-
1
Баранов
Х
.
К
.
Арабско
-
русский
словарь
. –
М
., 1977.
–
С
. 278.
ди
йилқиларни
сувдин
”, (
МАВ
.42
б
.9) – “
қай
-
тарди
кўликларни
сув
ичурмадин
”.
(
МАА
.378
б
.2) – “
йандурди
тэвани
сув
-
дин
” – “
туяни
сувдан
ҳайдади
”.
3) “(
бирор
ишдан
)
қолдирмоқ
,
қайтишга
рози
қилмоқ
”:
(
МАА
.393
б
.4) – “
йандурди
ани
фикридин
”
– “
уни
фикридан
қолдирди
,
уни
фикридан
қай
-
тишга
рози
қилди
”,
қиёсланг
: (
МАБ
.129
б
.1) –
“
қайтарди
ани
райиндин
”, (
МАВ
.88
б
.9) –
“
эвурди
ани
райиндин
”. (
МАА
.240
б
.1) –
“
йандурди
ани
тадбиридин
” – “
ўни
тадбирдан
қолдирди
”. “
МАВ
”
қўлёзмада
бу
феъл
(
МАВ
.11
б
.3) – “
чэвурди
андин
райни
”
шаклида
келтиридган
.
4) “
тўнкармоқ
,
ағдармоқ
”:
(
МАА
.380
б
.2) – “
йандурди
ани
” – “
уни
тўнкарди
,
ағдарди
”.
Феълнинг
араб
тилидаги
муодили
-
аркаса
– “
ағдариб
ташламоқ
,
тўнкармоқ
”
2
маъноларини
англатади
.
Ёрдамчи
“
МАБ
”
нусхада
бу
феъл
йўқатти
феъли
билан
изоҳланган
,
қиёсланг
:
(
МАБ
.124
б
.6) – “
йўқатти
ани
”. “
МАВ
”
қўл
-
ёзмада
эса
(
МАВ
. 84
а
.7) – “
дўндарди
ани
” –
“
уни
тўнкарди
”
шаклида
келтирилган
.
Қиёсланаётган
“
МАБ
”
нусхада
келтирилган
феъл
мазмуни
унинг
арабий
асли
маъносига
умуман
мос
келади
,
лекин
“
МАВ
”
қўлёзмадаги
дўндарди
феъли
юқоридаги
феъл
мазмунини
тўлиқ
ифодалайди
.
Демак
,
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
даги
йандурди
феъли
“
ағдармоқ
,
тўнкармоқ
”
маъноларида
ҳам
қўлланилган
.
5) “
такрорламоқ
” (
МАА
.398
б
.4) – “
йан
-
дурди
сўзни
” – “
сўзни
такрорлади
”.
Қиёсланг
: (
МАб
.132
б
.2) – “
қайтарди
анга
сўзни
”, (
МАВ
.90
б
.6) – “
иккинчи
эвурди
сўзни
”.
Н
.
Поппеда
мазкур
феъл
ҳарфий
,
яъни
“
вернул
”
шаклида
ўгирилган
.
Рус
тилидаги
“
вернул
”
феъли
ўзбек
тилига
“
қайтарди
”
мазмунида
таржима
қилинса
-
да
,
лекин
юқорида
биз
келтирган
мазмунни
2
Там
же
. –
С
. 312.
S H A R Q M A S H ’ A L I
10
англатмайди
.
Бу
ўринда
эса
айнан
“
сўзни
такрорлаш
”
назарда
тутилган
.
Демак
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
матнида
уч
-
раган
йан
-
ўзагидан
ясалган
феъллар
“
қайтмоқ
,
қайтиб
келмоқ
,
қайтиб
тушмоқ
,
қайтармоқ
,
қайтариб
олмоқ
”; “
оғмоқ
”; “
қисқармоқ
,
кич
-
раймоқ
,
қисқа
бўлмоқ
”; “
тузалмоқ
,
холи
бўл
-
моқ
”; “
адашмоқ
,
тоймоқ
,
озмоқ
”; “
юз
ўгирмоқ
”;
“
тавба
қилмоқ
,
сиғинмоқ
”; “
ўгирилмоқ
”;
“
бузмоқ
”; “
пайдо
бўлмоқ
”; “
ҳайдамоқ
,
қув
-
ламоқ
”; “
қолдирмоқ
,
қайтишга
рози
қилмоқ
”;
“
тўнкармоқ
,
ағдармоқ
”; “
такрорламоқ
”
маъно
-
ларини
англатган
.
Луғат
матнида
йан
-
феълининг
“
ёнмоқ
,
аланга
олмоқ
,
алангаланмоқ
”
мазмунидаги
омоним
шакли
ҳам
фаол
қўлланилган
:
(
МАА
.437
б
.1) – “
йанди
ўт
” – “
олов
ён
-
ди
”. “
МАВ
”
ва
“
МАВ
”
қўлёзмаларда
келти
-
рилган
феъллар
таянч
нусхадаги
йанди
феъ
-
лига
нисбатан
кучлироқ
маъно
ифодалаган
,
қиёсланг
: (
МАБ
.170
б
.3) – “
йалинглади
ўт
”,
(
МАВ
.112
б
.9) – “
йалинади
ўт
”.
Туркий
тилда
“
йалингла
” – “
алангламоқ
,
аланга
олмоқ
”
1
,
“
йалина
”
эса
“
ловуллаб
ёнмоқ
”
2
маъ
-
ноларини
англатган
.
(
МАА
.490
а
.4) – “
йанди
ўт
” – “
ўт
,
олов
ёнди
”.
Қиёсланг
: (
МАБ
.190
а
.7) – “
йалинг
-
лади
ўт
”, (
МАВ
.49
а
.2,
МАГ
.77
а
.7) – “
кўсан
-
ди
ўт
”. “
МАВ
”
ва
“
МАГ
”
қўлёзмаларда
кел
-
тирилган
кўса
феъли
қадимги
ёзма
манба
-
ларда
“
оловни
аралаштирмоқ
”
маъносини
англатган
.
Мазкур
феълнинг
маъноси
тадри
-
жий
ривожланиб
,
ушбу
қўлёзмада
“
аланга
-
ланмоқ
,
ёнмоқ
”
маъносини
ифодалаган
.
Феълнинг
арабча
шакли
-
тасаъъара
ҳам
”
ёнмоқ
,
алангаламоқ
,
ловуллаб
ёнмоқ
”
3
маъ
-
ноларини
англатади
.
Демак
,
ҳар
тўрт
қўлёз
-
мада
келтирилган
туркий
феъллар
араб
тили
-
даги
феъл
мазмунини
тўлиқ
ёритган
.
(
МАА
.290
а
.4) – “
йанди
ўт
” – “
олов
ёнди
”.
Қиёсланг
: (
МАБ
.62
б
.5) – “
йалинглади
ўт
”,
1
Древнетюркский
словарь
. –
Л
.: “
Наука
”, 1969. –
С
. 229.
2
Там
же
.
3
Қомусу
-
л
-
жадид
. –
Тунис
, 1985. 188–189-
б
.
(
МАВ
.49
а
.2) – “
йалинади
ўт
”. (
МАА
. 500
а
.1)
– “
йанди
ўт
” – “
ўт
,
олов
ёнди
”.
Мазкур
феъл
“
МАБ
”
қўлёзмада
(
МАБ
.180
а
.6) “
йалинг
-
лади
”
ва
“
МАВ
”
қўлёзмада
(
МАВ
. 123
а
.1) –
“
тутушди
”
феъллари
билан
изоҳланган
.
Тутушди
феъли
фонетик
ўзгаришга
учраган
ҳолда
ҳозирги
ўзбек
тилига
етиб
келган
.
Ўзбек
тилидаги
“
туташмоқ
”
феъли
унинг
фонетик
ўзгарган
шакли
сифатида
айнан
“
алангаланмоқ
,
аланга
олмоқ
”
маъноларини
англатади
4
.
(
МАА
.464
б
.3) – “
йанди
ўт
” – “
ўт
,
олов
ёнди
”.
Қиёсланг
: (
МАБ
.165
а
.7) – “
йалинг
-
лади
ўт
”, (
МАВ
.109
б
.30) – “
йанди
ўт
”.
Юқоридаги
мисолларда
кўриниб
туриб
-
дики
,
таянч
қўлёзмадаги
“
ёнмоқ
,
алангала
-
моқ
,
аланга
олмоқ
”
мазмунини
ифодалаган
биргина
йанди
феъли
ёрдамчи
нусхаларда
йалинглади
,
йалинади
,
кўсанди
,
тутушди
ка
-
би
турли
маънодош
феъллар
билан
ифода
-
ланган
,
бу
эса
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”
даги
туркий
феъллар
синонимик
қаторининг
кенглигидан
далолат
беради
.
Йан
-
ўзагидан
ясалган
феъллар
қадимдан
тилимизда
фаол
истеъмолда
бўлган
.
Қадим
-
ги
туркий
тил
ёзма
манбаларида
йан
-
ўзаги
-
дан
ясалган
феълларнинг
“
қайтмоқ
,
қайтар
-
моқ
,
ёнмоқ
,
қайт
қилмоқ
,
қусмоқ
,
қусдирмоқ
,
дўқ
қилмоқ
,
қўрқитмоқ
”
каби
маънолари
учрайди
5
.
Эски
ўзбек
тили
ёзма
ёдгорликларида
эса
йан
-
феъли
“
мурожаат
қилмоқ
”, “
чиқармоқ
”, “
қайтмоқ
”,
“
ўгирилмоқ
”, “
дўқ
қилмоқ
”, “
хавф
солмоқ
”,
“
қайта
ўгирмоқ
”, “
ағдармоқ
,
кесиб
ташламоқ
”, “
ёнмоқ
,
ўт
олмоқ
”
маъноларини
ифодалаган
.
Алишер
Навоий
асарлари
тилида
мазкур
феъл
“
қайтмоқ
”; “
жўнамоқ
”;
“
қўзғалмоқ
”; “
етмоқ
”; “
куймоқ
,
куйиб
пишмоқ
,
куюнмоқ
”
каби
маъноларни
4
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. –
М
.:
Русский
язык
,
1981.
Т
. I. 232-
б
.
5
Маҳмуд
Кошғарий
.
Девону
луғотит
-
турк
. (
Таржи
-
мон
ва
нашрга
тайёрловчи
С
.
М
.
Муталлибов
).
Т
. III. –
Т
.: “
Фан
”, 1960–1961, 1963;
Древнетюркский
словарь
.
–
Л
.: “
Наука
”, 1969. –
С
. 231.
S H A R Q M A S H ’ A L I
11
англатган
.
Ҳозирги
замон
ўзбек
тилида
ҳам
“
ёнмоқ
”
феъли
қатор
маъно
фарқлайди
.
Бу
феъл
англатган
асосий
маънолардан
“
ёнмоқ
”,
яъни
“
ўтнинг
ёниши
,
алан
-
галаниши
”
ҳозирга
қадар
кенг
қўлланил
-
моқда
.
Унинг
“
қайтмоқ
”;
қайтармоқ
”, “
қис
-
қармоқ
”,
кичраймоқ
”; “
такрорламоқ
”
каби
маънолари
ҳам
сақланиб
қолган
.
АРАБ
ЛУҒАТШУНОСЛИГИ
МАКТАБЛАРИ
ТАРИХИДА
МАҲМУД
ЗАМАХШАРИЙНИНГ
РОЛИ
ВА
ЎРНИ
НОСИРОВА
МАЛИКА
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Мазкур
мақола
араб
луғатшунослиги
тарихида
мавжуд
бўлган
тўртта
мактаб
,
унинг
вакил
-
лари
,
улар
тузган
луғатлар
,
луғат
тузиш
принципларига
бағишланган
.
Шунингдек
,
Маҳмуд
Замахшарий
ва
у
тузган
“
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”, “
Ал
-
Фоиқ
фи
ғариби
-
л
-
ҳадис
”, “
Асосу
-
л
-
балоға
”
ва
“
Ал
-
Мустақсо
фи
амсоли
-
л
-
араб
”
луғатлари
ҳақида
маълумот
беради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
Араб
луғатшунослиги
мактаблари
,
луғат
тузиш
принциплари
,
анограмма
усули
,
қофия
усули
,
алифбо
тартиби
,
Маҳмуд
Замахшарий
, “
Муқаддамату
-
л
-
адаб
”, “
Ал
-
Фоиқ
фи
ғариби
-
л
-
ҳадис
”,
“
Асосу
-
л
-
балоға
”, “
Ал
-
Мустақсо
фи
амсоли
-
л
-
араб
”.
Аннотация
.
Данная
статья
посвящается
истории
арабских
лексикографических
школ
,
их
представи
-
телям
,
словарям
и
принципам
их
составления
.
Также
даются
сведения
о
Махмуде
Замахшари
и
составленных
им
словарях
«
Мукаддамату
аль
-
адаб
», «
Аль
-
Фаик
фи
гариби
аль
-
хадис
», «
Асасу
аль
-
баляга
»
и
«
Аль
-
Мустакса
фи
амсали
-
л
-
араб
».
Опорные
слова
и
выражения
:
арабская
лексикографическая
школа
,
принципы
составления
словаря
,
анограмма
,
рифма
,
алфавитный
порядок
,
Махмуд
Замахшари
, «
Мукаддамату
-
л
-
адаб
», «
Аль
-
Фаик
фи
гариби
аль
-
хадис
», «
Асасу
аль
-
баляга
»
и
«
Аль
-
Мустакса
фи
амсали
-
л
-
араб
».
Summary.
This article is dedicated to the issues such as the history of the four Arabic lexicographic schools; their
representatives, dictionaries and the principles of dictionary compiling. Also the information is given by the author
about Makhmood Zamahshary and the dictionaries that he collected namely “Muqaddamatu al-adab”, “
А
l-Fiak fi
garibi al-hadis”, “Asasu al-balyaga” and “
А
l-Mustaqsa fi amsali-l-arab”.
Keywords and expressions:
The Arab lexicography schools, the principles of dictionary compiling, the method of
anagrams, the method of rhythm, the Alphabetic order, Mahmoud Zamahshary, “Muqaddamatu al-adab”, “
А
l-Fiak fi
garibi al-hadis”, “Asasu al-balyaga” and “
А
l-Mustaqsa fi amsali-l-arab”.
Араб
луғатшунослиги
араб
тилшунос
-
лиги
билан
бирга
пайдо
бўлган
.
Араб
луғат
-
шуносларини
“
ىﻮﺤﻧ
”
деб
аталувчи
тилшу
-
носларга
қарши
қўйиб
,
уларни
“
ىﻮﻐﻟ
”
деб
атайдилар
.
Улар
луғатларда
араб
адабий
тил
лексикасини
қайд
этганлар
.
Тузилишига
кў
-
ра
луғатлар
сўзларнинг
жойлашиш
тартиби
билан
фарқ
қилади
.
Улар
3
хил
бўлади
:
1)
ундошларнинг
пайдо
бўлиш
ўрнидаги
кетма
-
кетликка
кўра
сўзларни
жойлашти
-
риш
.
Бунда
фонетик
принципга
амал
қили
-
нади
(
форингал
товушдан
бошлаб
лабланган
товушгача
)
ва
яна
сўз
ўзагидаги
ундошлар
-
нинг
сони
ҳам
ҳисобга
олинади
; 2)
охирги
ўзак
ундошни
назарда
тутган
ҳолда
алифбо
тартибида
қурилган
; 3)
биринчи
ўзак
ундо
-
ши
эътиборга
олинган
ҳолда
алифбо
тарти
-
бида
тузилган
луғатлар
.
“
ﻦﻴﻌﻟا
بﺎﺘآ
”
номли
биринчи
араб
луғати
Халил
ибн
Аҳмад
Фараҳидийга
(718–790
йй
.)
тегишли
.
Бу
луғатда
сўзлар
товушлар
-
нинг
пайдо
бўлиш
ўрнига
кўра
фонетик
принципга
асосланиб
жойлаштирилган
.
Фараҳидий
энг
чуқур
ундош
товуш
“
ع
” –
“
айн
”
деб
ҳисоблагани
учун
луғатни
ундан
бошлаган
ва
лабланган
товушлар
“
ا
” –
“
алиф
”, “
و
” – “
вав
”, “
ى
” – “
йой
”
билан
тугат
-
ган
,
жами
28
бобдан
иборат
.
Сўзларни
бун
-
