Махмуд Замахшари и его трактат «харакот» («тасрифу-л-асма»)

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
CC BY f
29-33
10
5
Поделиться
Ахмедова, Р. (2015). Махмуд Замахшари и его трактат «харакот» («тасрифу-л-асма»). Восточный факел, 1(1), 29–33. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/eastern-torch/article/view/9627
Ранахан Ахмедова, Ташкентский государственный институт востоковедения

Учитель академического лицея

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Эта статья посвящена краткому научному анализу главы“Тасрифу-л-асма” из произведения “Мукаддамату-л-адаб” Махмуда Замахшари. Так как эта часть была посвящена трудной сфере грамматики арабского языка, то в качестве необходимого источника была использована для многочисленных копий. Она популярна среди народа начинальными фразами произведения “Харака:ту-л-иъраб”. B рукописях ее настоящее имя не упоминается. Эта брошюра посвещенная склонению имён (существительных) и состоит из 32 частей. Брошюра традиционно начинается с “Басмала”, затем даётся краткое описание понятию “иъраб” в арабском языке.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

29

йа

номи

билан

танилган

.

Аҳмад

Майдоний

Имамул

аъимма

ва

Садру

-

л

-

афадил

ша

-

рафли

номларини

олган

.

Замахшарий

ҳам

,

Майдоний

ҳам

ажамлик

бўлишган

.

Тарихчиларнинг

ижмоъсига

кўра

,

жаҳон

-

гашта

олим

Замахшарий

ҳижрий

538

йили

вафот

этган

ва

ўз

она

юрти

Урганчда

дафн

этилган

.

Майдоний

ҳижрий

518

йили

вафот

этган

ва

ўз

ватани

Нишопурда

дафн

этилган

.

Маҳмуд

Замахшарий

ва

Майдоний

яратган

бадиий

ва

илмий

асарлари

давр

синовларидан

ўтиб

,

ўзбек

халқининг

маданий

мероси

сифа

-

тида

жаҳон

хазинасидан

жой

олди

.

Биз

ана

шундай

буюк

олимларнинг

авлоди

эканлиги

-

мизни

унутмаган

ҳолда

,

доим

фахрланиб

,

улар

қолдирган

бой

меросни

ўрганишда

ўзимизда

куч

,

шижоат

ва

хоҳиш

топайлик

.

МАҲМУД

ЗАМАХШАРИЙ

ВА

УНИНГ

ҲАРАКОТ

(“

ТАСРИФУ

-

Л

-

АСМА

)

РИСОЛАСИ

АҲМЕДОВА

РАЪНОХОН

Ўқитувчи

,

ТошДШИ

қошидаги

академик

лицей

Аннотация

.

Ушбу

мақола

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Муқаддамату

-

л

-

адаб

асаридаги

Тасрифу

-

л

-

асма

бобининг

қисқача

илмий

таҳлилига

бағишланади

.

Мазкур

қисм

араб

тили

грамматикасининг

қийин

соҳасига

бағишланганлиги

сабабли

зарур

манба

сифатида

алоҳида

кўринишда

жуда

кўплаб

нусхаларда

кўчирилган

.

У

халқ

орасида

асарнинг

бошланиш

жумласи

,

яъни

باﺮﻋﻹا

تﺎآﺮﺡ

– “

ҳарака

:

ту

-

л

-

иъра

:

б

номи

билан

танилган

.

Қўлёзмаларда

унинг

асл

номи

кўрсатилмаган

.

Исмларнинг

турланишига

бағишланган

бу

рисола

32

фаслдан

иборат

.

Рисола

анъанавий

Басмала

дан

бошланиб

,

ундан

сўнг

араб

наҳвидаги

эъроб

тушунчасига

қисқача

таъриф

берилган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

Маҳмуд

Замахшарий

, “

Ал

-

Муфассал

”, “

Муқаддамату

-

л

-

адаб

”, “

Ал

-

Кашшоф

”,

Асосу

-

л

-

балоға

” ,“

Ҳаракот

” (“

Тасрифу

-

л

-

асма

”),

аниқлик

артикли

لا

,

изофа

,

нисбий

исмлар

,

кичрайтирма

исм

.

Аннотация

.

Эта

статья

посвящена

краткому

научному

анализу

главы

Тасрифу

-

л

-

асма

из

произведения

Мукаддамату

-

л

-

адаб

Махмуда

Замахшари

.

Так

как

эта

часть

была

посвящена

трудной

сфере

грамматики

арабского

языка

,

то

в

качестве

необходимого

источника

была

использована

для

многочисленных

копий

.

Она

популярна

среди

народа

начинальными

фразами

произведения

Харака

:

ту

-

л

-

иъраб

”. B

рукописях

ее

настоящее

имя

не

упоминается

.

Эта

брошюра

посвещенная

склонению

имён

(

существительных

)

и

состоит

из

32

частей

.

Брошюра

традиционно

начинается

с

Басмала

”,

затем

даётся

краткое

описание

понятию

иъраб

в

арабском

языке

.

Опорные

слова

и

выражения

:

Махмуд

Замахшари

, «

Ал

-

Муфассал

», «

Мукаддамату

-

л

-

адаб

», «

Ал

-

Каш

-

шаф

», «

Асасу

-

л

-

балога

», «

Харакат

» («

Тасрифу

-

л

-

асма

»),

определенный

артикль

لا

,

изофет

,

имена

отно

-

сительные

,

уменьшительное

имя

.

Summary.

This article is dedicated to the brief scientific analysis of the paragraph “Tasrifu-l-asma” from the work

“Muqaddamatu-l-adab” by Mahmood Zamahshary. As this part was dedicated to the complicated sphere of the Arabic
language grammar, it was extentionally used as an essential sourse of reference. It is known as “Haraka:tu-l-i’rab” due to the
lines it is beginning with. This manual is dedicated to the declension of nouns and consists of 32 parts. The manual traditionally
begins with “Basmala” and then a brief explanation of the “i’rab” term in the Arabic language is given.

Keywords and expressions:

Mahmoud Zamahshary, “al-Mufassal”, “Muqaddamatu-l-adab”, “al-Kashshof”,

“Asosu-l-baloga”, “Harakot” (“Tasrifu-l-asma”), the definite article of “

لا

,”, izafa (apostrophe), the comparative

names, the shortened name.

Узоқ

тарихга

эга

бўлган

ўзбек

халқи

,

унинг

юксак

маданияти

,

қадриятлари

,

бой

илмий

мероси

бутун

жаҳоннинг

диққат

-

эътиборини

ўзига

жалб

этиб

келган

ва

келмоқда

.

Ибн

Сино

,

Беруний

,

Улуғбек

,

Муҳаммад

Хораз

-

мий

,

Аҳмад

Фарғоний

,

Мусо

Хоразмий

каби


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

30

буюк

аждодларимизнинг

номлари

ва

улар

яратган

асарлар

машҳур

бўлиб

,

ижодлари

жа

-

ҳон

маданияти

хазинасига

қўшилган

бебаҳо

бойлик

ҳисобланади

.

Шундай

олимлардан

бири

Маҳмуд

Замах

-

шарий

бўлиб

,

ироқлик

олим

доктор

Фозил

ас

-

Самароийнинг

ёзишича

,

унинг

илмий

-

бадиий

ижоди

мазмун

жиҳатдан

илм

-

фаннинг

бир

қан

-

ча

(

диний

илмлар

ва

уламолар

ҳақида

,

луғат

-

шунослик

,

наҳв

(

грамматика

),

аруз

,

адабиёт

,

мантиқ

)

соҳаларини

қамраб

олади

,

асарлари

сони

элликдан

ошиқ

.

Олимнинг

илм

оламида

машҳур

Ал

-

Кашшоф

”, “

Ал

-

Муфассал

”, “

Му

-

қаддамату

-

л

-

адаб

”, “

Асосу

-

л

-

балоға

китоб

-

лари

шулар

жумласидандир

1

.

Маҳмуд

Замахшарийнинг

машҳур

ва

нис

-

батан

кенгроқ

ўрганилган

асарларидан

бири

«

Муқаддимату

-

л

-

адаб

дир

.

У

қомусий

асар

бўлиб

,

фаннинг

турли

соҳалари

бўйича

бой

маълумотлар

беради

.

Шу

сабабли

бўлса

керак

,

бу

луғат

қайта

-

қайта

кўчирилган

ва

жаҳоннинг

турли

мамлакатларига

тарқаган

.

Абул

Қосим

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Муқаддамату

-

л

-

адаб

асари

кўп

тилли

,

мурак

-

каб

тузилишли

,

қомусий

асар

бўлиб

,

бу

каби

асар

филология

фани

тарихида

кам

учрайди

.

Муқаддамату

-

л

-

адаб

нинг

биринчи

қисми

том

маънода

замонавий

энциклопедик

луғат

вази

-

фасини

ўтаса

,

унинг

иккинчи

феъллар

қисми

араб

тили

грамматикаси

қоидалари

асосида

юксак

илмий

савияда

тузилган

.

Муқаддамату

-

л

-

адаб

нинг

ёрдамчи

сўзлар

,

исмларнинг

турланиши

,

феълларнинг

туслани

-

ши

каби

учинчи

,

тўртинчи

,

бешинчи

қисмлари

соф

араб

тили

грамматикаси

қоидаларига

ба

-

ғишланган

.

Ҳар

бир

грамматик

қоида

кўплаб

мисоллар

билан

мустаҳкамланган

2

.

Ушбу

мақоламизни

бажарган

илмий

тад

-

қиқотимизнинг

натижаси

сифатида

аллома

-

нинг

Муқаддамату

-

л

-

адаб

асаридаги

Тас

-

1

Ўзбекистон

адабиёти

ва

санъати

газетаси

, 15-

сон

,

1995

йил

. 5-

б

.

2

Носирова

М

.

Ўрта

аср

араб

наҳвидан

намуналар

. –

Т

.:

ТДШИ

, 2004. 7–8-

б

.

рифу

-

л

-

асма

3

деб

номланувчи

4-

бобининг

қисқача

илмий

таҳлилига

бағишладик

.

Маз

-

кур

боб

араб

тили

грамматикасининг

қийин

соҳасига

бағишланганлиги

сабабли

ўз

дав

-

рида

зарур

манба

сифатида

алоҳида

рисола

ҳолида

жуда

кўплаб

нусхаларда

кўчирилган

4

ва

халқ

орасида

асарнинг

бошланиш

жум

-

ласи

,

яъни

باﺮﻋﻹا

تﺎآﺮﺡ

–“

ҳарака

:

ту

-

л

-

иъра

:

б

номи

билан

танилган

.

Қўлёзмаларда

унинг

асл

номи

кўрсатилмаган

.

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Ҳаракот

(“

Тасрифу

-

л

-

асма

”)

рисоласи

араб

адабий

тилида

исмларнинг

турланишига

бағишлан

-

ган

.

Асарда

гапда

турли

грамматик

ҳолатлар

таъсири

остида

исмларнинг

охирида

юз

бе

-

радиган

ҳаракатлардаги

ўзгаришлар

изоҳла

-

нади

.

Улар

араб

тилидаги

бош

келишик

(

ﻊﻓﺮﻟا

ар

-

рафъ

),

қаратқич

келишиги

ﺮﺠﻟا

(

ал

-

жарр

),

тушум

келишиги

(

ﺐﺼﻨﻟا

ан

-

насб

)

ҳо

-

латларида

намоён

бўлади

.

Исмларнинг

тур

-

ланишига

бағишланган

бу

рисола

32

фасл

-

дан

иборат

.

Рисола

анъанавий

Басмала

дан

бошланиб

,

ундан

сўнг

араб

наҳвидаги

эъроб

тушунчасига

қисқача

таъриф

берилган

5

.

Биринчи

фасл

грамматик

аниқ

ва

ноаниқ

ҳисобланган

исмларга

бағишланган

бўлиб

,

ун

-

да

исмларнинг

аниқ

ва

ноаниқ

ҳолатларининг

аломатлари

мисоллар

билан

изоҳланган

.

Иккинчи

фасл

да

аниқлик

артикли

لا

али

:

ф

ла

:

м

баён

этилади

.

Унга

кўра

танвин

ва

али

:

ф

ла

:

м

бир

ҳолатнинг

ўзида

бир

исмда

жамланиши

мумкин

эмас

,

исмга

али

:

ф

-

ла

:

м

орттирилганда

танвин

тушиб

қолади

.

Ва

танвин

билан

али

:

ф

ла

:

м

қўл

-

ланилмайди

.

Бу

ҳолатга

мисоллар

билан

далиллар

келтирилган

.

Учинчи

фасл

исмларнинг

турланишига

бағишланган

Турланадиган

исмлар

мавзу

-

сида

уч

келишикли

فﺮﺼﻨﻤﻟا

ал

-

мунсарифу

3

Бундан

кейин

рисоланинг

номини

Тасрифу

-

л

-

асма

деб

эмас

,

балки

ҳаракот

деб

юритамиз

.

4

Тадқиқот

учун

асарнинг

ТДШИ

ҳузуридаги

Абу

Райҳон

Беруний

номли

Шарқ

қўлёзмалар

маркази

фондида

871542/4

рақами

остида

сақланаётган

XIX

асрда

тошбосма

нусхасидан

фойдаланилди

.

5

Мавзулар

кетма

-

кетлиги

айнан

асардаги

тартибда

берилди

.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

31

икки

келишикли

,

فﺮﺼﻨﻡ

ﺮﻴﻏ

ғайру

мун

-

сарифин

шунингдек

,

ўзгармас

,

турланмай

-

диган

исмлар

,

ﻰﻨﺒﻤﻟا

ал

-

мабний

исмлар

ҳақида

умумий

қоидалар

мисоллар

билан

баён

қилинган

.

Тўртинчи

фасл

да

али

:

ф

мақсура

билан

тугаган

исмларнинг

ҳар

уч

келишикда

ўз

-

гармай

қолиши

ҳақида

маълумот

берилади

.

Бешинчи

фасл

исмлардан

иккилик

шак

-

лининг

ясалишига

бағишланган

.

Унда

икки

-

лик

қўшимчаси

қўшилиши

билан

содир

бў

-

ладиган

ўзгаришлар

ҳақида

фикр

юритилиб

,

бош

,

қаратқич

ва

тушум

келишикларининг

аломатларига

тўхталиб

ўтилган

.

Олтинчи

фасл

.

Бу

фаслда

кўпликнинг

тўғри

ҳамда

синиқ

кўпликка

бўлиниши

,

си

-

ниқ

кўпликнинг

бир

хил

қолипда

ясалмас

-

лиги

ҳақида

сўз

юритилиб

,

музаккар

жинс

-

даги

исмлардан

тўғри

кўплик

шаклининг

ясалиши

изоҳланган

.

Еттинчи

фасл

.

Музаккар

жинс

тўғри

кўплик

шаклидаги

исмнинг

келишикларда

турланишига

бағишланган

.

Уларнинг

икки

ке

-

лишикли

бўлиши

мисоллар

билан

кўрсатилган

ва

шу

билан

бирга

бу

кўпликларнинг

қўлла

-

ниш

ўринлари

фарқлаб

берилган

.

Саккизинчи

фасл

.

Синиқ

кўплик

шакли

-

га

бағишланган

бўлиб

,

унда

ﻞﻌﻓا

афуълун

,

لﺎﻌﻓا

афъа

:

лун

,

ﺔﻠﻌﻓا

афъилатун

,

ﺔﻠﻌﻓ

фиъ

-

латун

қолипидаги

сўзларнинг

ﺔﻠﻘﻟا

ﻊﻤﺝ

жамъу

-

л

-

қилла

,

яъни

кам

сонли

кўплик

деб

аталмиш

ўн

ва

ундан

ортиқ

бўлмаган

нарса

,

буюмларнинг

ҳисоби

изоҳланган

.

Тўққизинчи

фасл

да

ﺔﻠﻘﻟا

ﻊﻤﺝ

жамъу

-

л

-

қилладан

кўплик

шакли

ясалиши

берилган

ва

бу

ҳолат

ﺐﻠآْا

аклубун

-

ﺐﻟﺎآْا

ака

:

либу

итлар

مﺎﻌﻧْا

анъамун

ﻢﻴﻋﺎﻧْا

ана

:

ъи

:

му

– “

ҳайвонлар

каби

мисоллар

билан

ёритилган

.

Ўнинчи

фасл

да

иккиликни

ифодалаш

учун

кўплик

шаклидан

фойдаланиш

мумкин

-

лиги

,

лекин

бу

ҳолат

мазмунан

иккиликни

ифодалаши

ёритилади

.

Масалан

,

ﻦﺴﺡْا

ﺎﻡ

ﺎﻤﻬﻴﺳْار

ма

ахсана

ра

`

сайҳима

:

ўрнига

ﻦﺴﺡْا

ﺎﻡ

ﺎﻤﻬﺳوؤر

ма

аҳсана

ру

`

усаҳума

:

иборасини

қўллаш

мумкинлиги

изоҳланган

.

Ўн

биринчи

фасл

да

дона

отларнинг

яса

-

лиши

ҳақида

сўз

юритилади

.

Исмларнинг

кўплик

шаклига

ة

атун

қўшимчасини

қў

-

шиш

билан

бирликдаги

исмлар

ясалади

,

масалан

,

ﻞﺨﻧ

нахл

хурмо

”,

ﺔﻠﺨﻧ

нахлатун

бир

дона

хурмо

каби

.

Ўн

иккинчи

фасл

охирида

касрали

йа

билан

тугаган

исмлардан

кўплик

ясалишига

ба

-

ғишланган

.

Уларнинг

келишикларда

турлани

-

ши

мисоллар

билан

тушунтирилган

.

Масалан

,

ضﺎﻗ

қа

:

дин

,

نﻮﺿﺎﻗ

қа

:

дуна

,

ﻦﻴﺿﺎﻗ

қа

:

ди

:

на

.

Ўн

учинчи

фасл

охири

али

:

ф

мақсура

билан

тугаган

исмлардан

кўплик

ясалишига

бағишланган

бўлиб

,

унда

юз

берадиган

ўз

-

гаришлар

ва

уларнинг

келишикларда

турла

-

ниши

мисоллар

билан

тушунтирилган

.

Масалан

,

نﻮﻠﻋْا

бош

келишикда

,

ﻦﻴﻠﻋْا

тушум

ва

қаратқич

келишикларида

.

Ўн

тўртинчи

фасл

.

Бу

фасл

изофага

бағишланган

.

Унда

изофанинг

биринчи

қис

-

ми

али

:

ф

ла

:

м

олмаслиги

,

уч

келишикдан

бирида

келиши

,

иккинчи

қисм

эса

вазиятга

қараб

аниқ

ёки

ноаниқ

келиши

ҳақида

фикр

юритилади

,

мисоллар

келтирилади

.

Ўн

бешинчи

фасл

иккилик

сон

ва

музак

-

кар

жинс

тўғри

кўплик

шаклидаги

исмлар

-

нинг

изофа

таркибига

кириши

ва

уларнинг

таркибида

оғзаки

нутқ

ва

ёзувда

рўй

бера

-

диган

ўзгаришларга

бағишланган

.

Ўн

олтинчи

фасл

да

исмлардан

муаннас

шаклини

ясаш

қоидаси

изоҳланган

.

Маса

-

лан

,

ﻢﻠﺴﻡ

муслим

,

ﺴﻡ

ﺔﻤﻠ

муслима

.

Ўн

еттинчи

фасл

саноқ

сонларга

бағиш

-

ланган

.

Унда

дастлаб

ўнгача

бўлган

саноқ

сонлар

,

уларнинг

саналмиш

билан

мослашиш

қоидалари

,

сўнгра

ўн

бир

,

ўн

икки

сонлари

-

нинг

ўзига

хос

хусусиятлари

ва

ўндан

ортиқ

бўлган

сонлар

ҳақида

маълумот

берилади

.

Ўн

саккизинчи

фасл

да

муаннаслик

бел

-

гиси

бўлмаса

-

да

,

муаннас

ҳисобланган

исм

-

лар

келтирилган

.

Бу

фаслда

шаклан

музак

-

кар

бўлса

ҳам

,

муаннас

ҳисобланувчи

ﻦﻴﻋ

айн

,

ﺲﻤﺵ

шамс

,

رﺎﻧ

на

:

р

каби

сўзлар

билан

боғлиқ

ҳолатлар

кўрсатилган

.


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

32

Ўн

тўққизинчи

фасл

муаннас

жинсдаги

исмлардан

тўғри

кўплик

шаклини

ясаш

,

уларнинг

келишикларда

турланиши

баён

этилган

ва

мисол

билан

исботланган

.

Йигирманчи

фасл

ﺔﻠﻌﻓ

фаълатун

қоли

-

пидаги

исмлардан

кўплик

шаклининг

яса

-

лишига

бағишланган

.

Агар

ﺔﻠﻌﻓ

фаълатун

қолипидаги

сўз

исм

бўлса

,

ундан

кўплик

ясалганда

ўрта

ўзакдаги

сукун

фатҳага

айланади

.

Масалан

ﺔﻌآر

ракъа

,

تﺎﻌآر

ракъа

:

т

.

Агар

мазкур

қолипда

сифат

ясалган

бўлса

,

бу

ҳолда

кўплик

шаклида

ҳам

ўрта

ўзакдаги

сукун

ўзгармай

қолади

.

Масалан

,

ﺔﻤﺨﺿ

даҳма

,

تﺎﻤﺨﺿ

даҳма

:

т

.

Йигирма

биринчи

фасл

исмларнинг

си

-

ниқ

кўпликдаги

шакли

билан

бирга

ишла

-

тилишига

бағишланган

.

Йигирма

иккинчи

фасл

гапнинг

эга

ва

кесимига

бағишланган

.

Бу

фаслда

исмий

содда

гапларнинг

тузилиши

шарҳланади

.

Унга

кўра

,

бош

келишикдаги

икки

ёнма

-

ён

келган

исмларнинг

бири

атоқли

,

иккинчиси

турдош

отдан

ифодаланган

бўлса

,

уларнинг

биринчиси

эга

,

иккинчиси

кесим

вазифасида

келади

.

Масалан

,

ﺐهاذ

ﺪیز

Зайд

за

:

ҳиб

,

وﺮﻤﻋ

جرﺎﺥ

Амру

ха

:

риж

.

Йигирма

учинчи

фасл

да

от

билан

сифат

-

нинг

мослашиши

изоҳланади

.

Араб

тилида

улар

жинсда

,

сон

,

ҳолат

ва

ҳаракатда

мосла

-

шади

.

Улардан

кейин

келаётган

мослашган

аниқловчилари

ўзлари

боғлиқ

бўлган

сўзлар

билан

ҳаракатда

мослашади

.

Бу

ҳолатлар

кўп

сонли

мисоллар

билан

мустаҳкамланган

.

Йигирма

тўртинчи

фасл

да

али

:

ф

мақсура

ва

али

:

ф

мамду

:

дали

исмлар

шарҳланган

.

Али

:

ф

мақсурали

исмларга

ﻰﻠﺒﺡ

хубла

,

ىﺮﺸﺑ

бушра

,

али

:

ф

мамду

:

дага

ءاﺮﻤﺡ

ҳамрау

,

ءاﺮﺤﺻ

саҳрау

каби

мисоллар

келтирилган

.

Йигирма

бешинчи

фасл

араб

тилидаги

атоқли

отлардан

иккилик

ҳамда

кўплик

ша

-

клларининг

ясалишига

бағишланган

.

Унда

ﺪیز

Зайд

,

ﺪﻨه

Ҳинд

,

каби

атоқли

отлар

ик

-

килик

ва

кўплик

шаклида

али

:

ф

ла

:

м

олиши

изоҳланади

.

Масалан

,

ﺪیز

Зайд

,

ناﺪیﺰﻟا

аз

-

Зайдан

,

نوﺪیﺰﻟا

аз

-

Зайдун

,

ﺪﻨه

Ҳинд

,

ناﺪﻨﻬﻟا

ал

-

Ҳиндан

,

تاﺪﻨﻬﻟا

ал

-

Ҳиндат

.

Йигирма

олтинчи

фасл

да

нисбий

исм

-

лар

изоҳланган

.

Уларнинг

сўз

охирига

қўша

-

лоқ

ى

йа

:

қўшиш

билан

ясалиши

кўрса

-

тилган

,

масалан

:

ﺪﻠﺑ

балад

,

ىﺪﻠﺑ

баладий

,

ﺮﺼﻡ

Миср

,

ىﺮﺼﻡ

мисрий

.

Шунингдек

,

муаннас

жинсдаги

исмлардан

нисбий

отлар

ясалишида

ة

та

марбутанинг

тушиб

қолиши

кўрсатилган

:

ةﺮﺼﺒﻟا

ал

-

Басра

ىﺮﺼﺑ

басрий

,

ﺔﻓﻮﻜﻟا

ал

-

Ку

:

фа

ﻰﻓﻮآ

ку

:

фий

.

Йигирма

еттинчи

фасл

кўплик

шаклидан

нисбий

сифатларни

ясаб

бўлмаслиги

ҳақида

.

Унда

изоҳланишича

,

кўпликдаги

ﺾﺋاﺮﻓ

фара

:

йиду

,

ﻒﺋﺎﺤﺻ

саҳа

:

йифу

каби

сўзлардан

ﻰﻀﺋاﺮﻓ

фара

:

йидий

,

ﻰﻔﺋﺎﺤﺻ

саҳа

:

йифий

шаклида

нисбий

сифат

ясаб

бўлмайди

.

Йигирма

саккизинчи

фасл

исмлардан

кичрайтирма

отлар

ясашга

бағишланган

.

Бунда

уч

ўзакли

сўзлардан

ﻞﻴﻌﻓ

фуъайл

ﺲﻠﻓ

филс

ﺲﻴﻠﻓ

фулайс

,

тўрт

ўзакли

сўз

-

лардан

ﻢهرد

дирҳам

ﻢﻬیرد

дурайҳим

,

беш

ўзакли

сўзлардан

رﺎﻨید

ди

:

но

:

р

ﺮﻴﻨﻴﻧد

дунайни

:

р

шаклида

кичрайтирма

отлар

ясалиши

изоҳланган

.

Йигирма

тўққизинчи

фасл

кўпликдаги

исмлардан

кичрайтирма

исм

ясашга

доир

бўлиб

,

агар

кўпликдаги

исмлардан

кичрай

-

тирма

исм

ясаш

лозим

бўлса

,

у

ҳолда

бу

исм

бирлик

ҳолатига

келтирилади

ва

кичрайтир

-

ма

исм

ясалиб

,

кўпликка

ўгирилади

.

Маса

-

лан

,

ﻢهارد

дара

:

ҳим

,

ﻢهرد

дирҳам

ﻢﻬیرد

дурайҳим

تﺎﻤﻬیرد

дурайҳима

:

т

ﺪﺝﺎﺴﻡ

маса

:

жид

ﺪﺠﺴﻡ

масжид

ﺪﺠﻴﺴﻡ

мусайжи

:

д

ﻴﺴﻡ

تاﺪﺠ

мусайжида

:

т

.

Ўттизинчи

фасл

исмларни

сукун

ва

тан

-

винсиз

ўқиш

ҳақида

.

Агар

исм

бош

ва

қаратқич

келишикларида

бўлса

,

уни

сукунли

,

агар

исм

тушум

келишигида

бўлса

,

фатҳали

ўқилади

.

Масалан

,

ﺪیز

اﺬه

ҳаза

:

Зайд

,

ﺪیﺰﺑ

ترﺮﻡ

марарту

би

-

Зайд

,

ﺪیز

ﺖیْار

ра

`

айту

Зайда

.

Ўттиз

биринчи

фасл

бошланиши

васла

-

ли

алиф

билан

ифодаланган

ўнта

сўзга

бағишланган

.

Улар

:

ﻢﺳإ

исм

,

ﺖﺳإ

ист

,

ﻦﺑإ


background image

S H A R Q M A S H ’ A L I

33

ибн

,

ﺔﻨﺑإ

ибна

,

نﺎﻨﺛإ

исна

:

н

,

نﺎﺘﻨﺛإ

исната

:

н

,

وﺮﻡْا

амру

,

ةْاﺮﻡإ

имра

`

а

,

ﻢیْا

айм

.

Ўттиз

иккинчи

фаслда

мураккаб

саноқ

сонлар

ўз

ифодасини

топган

.

Юз

ва

минг

сон

-

ларининг

саналмиш

билан

мослашиш

ҳолат

-

лари

изоҳланган

.

Масалан

,

بﻮﺛ

ﺔﺋﺎﻤﺜﻠﺛ

саласу

мийати

савбин

,

ﻢهرد

ﻒﻟْا

алфу

дирҳамин

.

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Ҳаракот

ри

-

соласида

наҳв

масаласининг

асосий

тамо

-

йиллари

мухтасар

кўринишда

баён

қилин

-

ган

.

Замахшарий

талқинидаги

синтаксис

ва

морфология

масалаларини

ҳозирги

замон

араб

тили

мутахассислари

наҳв

масалалари

-

нинг

баёни

билан

солиштириш

мазкур

маса

-

лаларнинг

Замахшарий

даврида

,

яъни

XII

асрдаёқ

тўлиқ

ишлаб

чиқилганлигини

кўрса

-

тади

.

Агар

араб

тилшунослиги

тарихига

на

-

зар

ташлайдиган

бўлсак

,

араб

наҳвининг

асосан

ечим

топиши

Замахшарий

давридан

анча

илгари

,

Сибавайҳи

даврига

бориб

та

-

қалади

.

Фикримизнинг

исботи

учун

XIX

асрнинг

машҳур

рус

арабшунос

олими

В

.

Гиргаснинг

ушбу

сўзларини

келтирмоқчи

-

миз

: “...

Мен

араб

грамматик

тизими

риво

-

жини

кузатиш

ниятида

эдим

.

Бироқ

даври

-

мизга

қадар

етиб

келган

Сибавайҳининг

Ал

-

Китаб

асарини

ўқигач

,

ўйлаган

ишим

-

ни

амалга

ошира

олмаслигимни

тушундим

.

Чунки

,

бу

асарда

арабларнинг

грамматик

системаси

тўлиқ

ишлаб

чиқилган

ҳолда

тақ

-

дим

этилган

.

Шунинг

учун

мен

араб

грамма

-

тик

тизимини

шунчаки

баён

қилиш

билан

чекланишга

мажбур

бўлдим

”, –

дейди

1

.

В

.

Гиргас

мазкур

асарида

араб

тили

грамматикасининг

турли

масалаларини

баён

қилишда

74

марта

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Ал

-

Муфассал

асаридан

иқтибос

келтирган

.

Наҳв

масалаларини

баён

қилишда

рус

араб

-

шунос

олими

Б

.

М

.

Гранде

ҳамда

Маҳмуд

Замахшарий

ўртасидаги

ўхшашликларнинг

гувоҳи

бўлиш

мумкин

.

Ўзбек

арабшунос

-

лигида

эса

соддадан

мураккабга

принци

-

пига

амал

қилган

ҳолда

араб

тилининг

тари

-

1

Гиргас

В

.

Очерк

грамматической

системы

арабов

. –

СПб

., 1873. –

С

. 2.

хий

тилшунослигини

ўрганиш

Маҳмуд

Замахшарийнинг

асарларидан

бошланди

.

Унда

баён

қилинган

наҳв

масалалари

ҳозир

-

ги

замон

араб

тилшунослигидан

деярли

фарқ

қилмаслиги

аниқланди

.

Наҳв

масала

-

ларини

баён

қилиш

усуллари

ва

грамматик

атамалардаги

баъзи

фарқларни

инобатга

олмаганда

Сибавайҳи

томонидан

яратилган

ва

Маҳмуд

Замахшарий

ривожлантирган

араб

тилининг

грамматикаси

ҳануз

ўз

мукаммаллигини

таъкидлаб

турибди

.

Муқаддамату

-

л

-

адаб

нинг

исмларнинг

турланишига

бағишланган

тўртинчи

қисмида

араб

тилидаги

исм

туркумига

кирувчи

барча

сўзларга

оид

грамматик

ҳолатлар

изоҳланган

.

Демак

, “

Муқаддамату

-

л

-

адаб

нинг

исмлар

тур

-

ланишига

бағишланган

тўртинчи

қисми

вақт

ўтиши

билан

ўзининг

мукаммаллиги

,

илмий

пухталиги

сабабли

кенг

шуҳрат

топган

.

Маҳмуд

Замахшарийнинг

Ҳаракот

аса

-

рида

исмлар

туркумига

кирувчи

сўзлардаги

икки

келишикли

,

уч

келишикли

ва

умуман

келишикларда

ўзгармайдиган

исмлар

,

аниқ

-

лик

ва

ноаниқлик

категорияси

,

грамматик

сон

категорияси

,

грамматик

жинс

категория

-

си

,

араб

тилидаги

исмлар

ясалиш

принцип

-

лари

қисқа

ва

лўнда

шаклда

ёритиб

берил

-

ган

.

Бу

хусусиятлар

ҳозирги

замон

араб

ти

-

лида

ҳам

ўзгаришсиз

қўлланилмоқда

.

Хулоса

қилиб

айтадиган

бўлсак

,

Замах

-

шарий

илмий

меросининг

каттагина

қисмини

араб

тили

наҳву

сарфига

бағишланган

грам

-

матик

асарлар

ташкил

этади

.

Бу

асарлар

араб

тили

грамматикасининг

фундаментал

асарла

-

ри

ҳисобланади

.

Араб

тили

грамматикасини

мукаммал

билган

Маҳмуд

Замахшарий

,

ман

-

баларнинг

маълумот

беришича

,

арабларга

араб

тилини

ўргатган

аллома

бўлган

.

Маҳмуд

Замахшарийнинг

грамматикага

оид

меросидан

жой

олган

Ал

-

Муфассал

”,

Ал

-

Унмузаж

фи

-

н

-

наҳв

”,“

Муқаддимату

-

л

-

адаб

”, “

Ал

-

Аҳажи

-

н

-

наҳвий

-

йа

”, “

Ал

-

Амали

фи

-

н

-

наҳв

”, “

Ал

-

Фоиқ

фи

ғариби

-

л

-

ҳадис

”,

Асосу

-

л

-

балоға

ва

бошқа

асарлари

ҳамон

эътибордадир

.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов