S H A R Q M A S H ’ A L I
37
ясалган
ясама
сўзлар
ҳамда
қўшма
сўзлар
катта
миқдорни
ташкил
қилади
.
Масалан
:
1/22 Bašdin ki qadam qilib durur mehr
Istab seni boldi za’far
ǎ
n
č
ehr.
Бу
байтдаги
“za’far
ǎ
n
č
ehr”
сўзи
арабий
“za’far
ǎ
n”
ва
форсий
“
č
ehr”
морфемалари
бирлашувидан
ташкил
топган
қўшма
сўз
.
Достонда
яна
арабий
ва
форсий
синонимлар
-
дан
ясалган
сўз
бирикмалари
ҳам
учрайди
.
Масалан
: 1/27 Afl
ǎ
kka sen šit
ǎ
b berding,
Anjumga bu n
ǔ
ru t
ǎ
b berding.
Бу
байтдаги
“n
ǔ
r”
арабча
ва
“t
ǎ
b”
эса
форсий
, “t
ǎ
b” – “
ёруғлик
”, “
жило
”
маъноси
-
ни
ифодалайди
.
Хулоса
қилиб
шуни
айтиш
керакки
,
бу
мавзулар
ҳар
бири
алоҳида
тадқиқот
олиб
боришга
лойиқ
.
Алишер
Навоийнинг
асар
-
ларида
ишлатган
ҳар
бир
сўз
ва
ибораси
–
бу
ўзбек
тилининг
сўз
бойлиги
,
бу
бойлик
тў
-
лалигича
ўрганилиши
ва
Алишер
Навоий
асарларининг
мукаммал
луғатини
тузиш
,
у
ишлатган
ҳар
бир
сўз
ва
иборанинг
матндаги
ҳар
бир
маъно
бирлигини
шеърий
парчалар
билан
изоҳлаш
ўзбек
тилшунос
тадқиқотчи
-
ларининг
олдида
турган
ўта
муҳим
ва
хайр
-
ли
вазифадир
.
Алишер
Навоий
асарлари
бўйича
тузил
-
ган
мукаммал
конкорданс
ва
изоҳли
луғат
-
лар
,
шоир
яратиб
қолдирган
маънавий
меро
-
симиз
бўйича
теран
тадқиқотлар
олиб
бо
-
ришга
ва
бу
маънавий
бойликни
тўлалигича
ҳозирги
ҳамда
келажак
авлодларга
тушу
-
нарли
ва
севиб
мутолаа
қилинадиган
асарлар
сирасига
киритишга
ёрдам
беради
.
БИЛГА
ХОҚОН
ЁРЛИҒИНИНГ
УНВОНИ
ВА
ТУРКИЙ
ҲУЖЖАТЧИЛИК
ТАРИХИДА
АНЪАНА
МАСАЛАСИ
СОДИҚОВ
ҚОСИМЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
Аннотация
.
Туркий
ёзма
ҳужжатчилик
ўз
йўлини
эпиграфик
матнлардан
бошлаган
,
хоқонликнинг
қонуни
,
эл
йўриқлари
улусга
эпиграфик
кўринишда
,
монументал
битиглар
орқали
етказилган
.
Ушбу
мақолада
Кул
тигин
ва
Билга
хоқон
битигларидан
ўрин
олган
ёрлиқлар
ҳамда
туркий
ҳужжатчилик
анъаналари
тўғрисида
сўз
боради
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
қадимги
туркий
ҳужжатчилик
,
хоқон
ёрлиғи
,
ёрлиқ
унвони
,
эпиграфика
,
расмий
услуб
тарихи
.
Аннотация
.
Древнетюркская
дипломатика
берет
свое
начало
с
эпиграфических
текстов
.
Государст
-
венные
законы
и
обращения
правителя
к
народу
донесены
с
помощью
эпиграфических
текстов
.
В
данной
статье
рассматриваются
грамоты
правителя
в
летописях
в
честь
Культегина
и
Бильге
кагана
,
а
также
традиции
тюркской
дипломатики
.
Опорные
слова
и
выражения
:
древнетюркская
дипломатика
,
грамота
кагана
,
должностная
грамота
,
начальный
протокол
грамоты
,
эпиграфика
,
история
официального
стиля
.
Summary.
Turkic literary documentary began its history from epigraphic texts. For example, laws and state rules
of the Turkic Khanates were sent to people as a monumental text. This article holds Kul tigin and Bilge Kagan’s
scripts and traditions of issuing documents.
Keywords and expressions:
the Old Turkic diplomatics, the Label of Qaghan, the title of the Label, the
Epigraphics, the history of official style of documentation.
Иккинчи
турк
хоқонлиги
(
кўк
турк
хо
-
қонлиги
)
даврида
яшаб
ижод
этган
тарихчи
ва
адиб
Йўллуғ
тигиннинг
икки
асари
маъ
-
лум
:
бири
ўз
амакиси
,
субоши
(
саркарда
)
Кул
тигин
,
иккинчиси
,
отаси
Билга
хоқон
хотирасига
бағишланган
битиглардир
.
Йўл
-
луғ
тигин
амакиси
Кул
тигинга
атаб
732
йили
ёзилган
битигни
отаси
Билга
хоқоннинг
топ
-
шириғи
бўйича
битган
.
Ҳарқалай
,
битиг
мат
-
нини
хоқоннинг
ўзи
айтиб
турган
бўлиши
ке
-
рак
.
Орадан
икки
йил
ўтгач
,
Билга
хоқон
ҳам
ўлди
.
Йўллуғ
тигин
энди
отаси
–
хоқоннинг
хотирасига
атаб
битиг
ёзишга
киришди
.
У
амакисига
аталган
аввалги
битигдан
хоқон
-
нинг
эл
-
улусга
қарата
айтган
сўзларини
,
муро
-
жаатини
олиб
,
кейинги
битигга
ҳам
киритди
.
Шунинг
учун
ҳам
иккала
битигнинг
катта
бир
бўлаги
бир
хил
,
улар
хоқон
тилидан
берилади
.
Лекин
кейинги
битиг
битилаётганда
хоқон
-
нинг
сўзлари
анча
таҳрир
қилинган
.
Билга
хоқон
улуғ
битиги
эл
эгасининг
қуйидаги
сўзлари
билан
бошланган
:
T
′Ŋ
R
′İ
T
′
G:T
′Ŋ
R
′İ
:YRTMŠ:T
′
ÜR
′
K:B
′İ
L
′
GÄ:Q
Ğ
NSBM
1
(
Х
.1).
Бунинг
ўқилиши
шундай
:
Tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri
yaratmïš türk Bilgä qa
ğ
an sabïm.
Бу
жумла
бошқа
бир
ўринда
–
битигнинг
хотимасида
ҳам
қайтарилади
2
.
Шу
ўринда
ушбу
жумладаги
сўзларнинг
маъносини
синчиклаб
кўриб
чиқамиз
.
Жум
-
ланинг
бошидаги
Tä
ŋ
ri-täg
сўзи
“
кўк
,
осмон
”
маъносида
келган
,
у
ўзи
бирикаётган
tä
ŋ
ri
(
яъни
,
худо
)
нинг
сифатидир
,
Tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri
дейилганда
“
кўкдай
(
улуғ
)
тангри
”
тушуни
-
лади
.
Кейинги
yaratmïš
–
сифатдош
бўлиб
,
“
яратган
”
дегани
.
Билга
хоқон
битигидаги
ушбу
бошламада
хоқоннинг
улуғлиги
“
кўк
-
дай
(
улуғ
)
тангри
яратган
” (
tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri
yaratmïš
)
дея
қайд
этилмоқда
.
Bilgä qa
ğ
an
га
қўшилаётган
türk
сўзи
этнос
оти
эмас
,
балки
“
жасур
,
баҳодир
”
англамида
.
Türk
сўзининг
ушбу
маъноси
“
Бобурнома
”
да
ҳам
келган
.
Чоғиштиринг
:
Yana Tä
ŋ
riberdi Saman
č
ï erdi;
1
Содиқов
Қ
.
Кўк
турк
битиглари
:
матн
ва
унинг
та
-
рихий
талқини
.
Билга
хоқон
битиги
.
Тошнинг
юз
то
-
монидаги
1-
ёзув
. –
Т
., 2004. 112–120.
2
Ўша
асар
.
Билга
хоқон
битиги
.
Тошнинг
ёнидаги
13-
ёзув
.
türk-u mard
ā
na va qïlï
č
lïq yigit erdi
3
.
Ушбу
жумладаги
türk-u mard
ā
na
–
жуфт
сўз
, “
жа
-
сур
ва
мардона
”
дегани
.
Билга
хоқон
сўзидаги
сўнгги
sabïm
–
“(
менинг
)
сўзим
,
буйруғим
,
ёрлиғим
,
фармо
-
ним
”
дегани
.
Шуларга
таяниб
,
Tä
ŋ
ri-täg
tä
ŋ
ri yaratmïš türk Bilgä qa
ğ
an sabïm
жум
-
ласини
қуйидагича
талқин
этишимиз
мум
-
кин
:
“
Кўкдай
(
улуғ
)
тангри
яратган
жасур
Билга
хоқон
сўзим
”
.
Муҳими
шундаки
,
Кул
тигин
ва
Билга
хо
-
қон
битигларида
хоқоннинг
эл
-
улусга
қарата
айтган
мурожаати
,
ёрлиғи
,
чақириғи
ўрин
ол
-
ган
.
Юқоридаги
жумла
эса
хоқоннинг
эл
-
улус
-
га
қарата
айтган
ўша
мурожаати
,
ёрлиғи
,
чақи
-
риғининг
унвонидир
(
Шарқ
манбашунослиги
-
да
ҳужжатларнинг
бошламаси
унвон
дейилади
).
Битигда
кечган
икки
унвондан
бири
,
Билга
хоқонга
,
иккинчиси
эса
унинг
кичик
ўғли
Бил
-
га
Қутлуғ
хоқонга
тегишлидир
4
.
Билга
хоқон
элга
эгалик
чоғида
эл
-
улусга
беражак
фармон
-
лари
,
чет
элларнинг
ҳукмдорларига
йўллана
-
жак
дипломатик
ёрлиқларини
ана
шу
унвон
билан
бошлаган
.
Кейинчалик
,
унинг
ўлимидан
сўнг
ўғли
Билга
Қутлуғ
ҳам
отасининг
унвони
-
дан
фойдаланди
.
Бу
нарса
ўтмиш
дипломатика
-
сида
бор
:
ҳатто
бутун
сулола
бир
унвондан
фойдаланган
замонлар
бўлган
.
Шу
анъанага
кўра
,
улуғ
битигнинг
бошланишида
Билга
хо
-
қоннинг
,
битиг
хотимасида
эса
Билга
Қутлуғ
хоқоннинг
эл
-
улусга
қарата
айтган
чақириғи
,
ёрлиғи
ана
шу
унвон
билан
бошланмоқда
.
Муҳими
шундаки
,
Кул
тигин
битиги
Билга
хоқоннинг
тилидан
(
нутқидан
)
берилган
бўлу
-
вига
қарамай
,
юқоридаги
бошлама
-
унвон
йўқ
.
Чамаси
,
Йўллуғ
тигин
амакиси
Кул
тигинга
аталган
битигни
ёзиб
тугатгач
,
битигтош
тик
-
лангандан
кейин
,
ундаги
хоқон
сўзлари
рас
-
мий
унвон
билан
бошланмаганини
тушуниб
етган
кўринади
.
Йўл
қўйган
камчиликни
у
кейинроқ
–
отаси
ўлгандан
сўнг
унга
бағиш
-
лаб
ўрнатилган
битигтошда
тузатди
:
Билга
3
Заҳириддин
Муҳаммад
Бобур
.
Бобурнома
. –
Т
., 1989.
158-
б
.
4
Қаралсин
:
Содиқов
Қ
.
Кўк
турк
битиглари
:
матн
ва
унинг
тарихий
талқини
. –
Т
., 2004. 79, 115-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
39
хоқон
улуғ
битигини
отасининг
унвони
билан
бошлади
.
Анъанага
амал
қилган
ҳолда
,
битиг
-
нинг
хотима
қисмидаги
Билга
Қутлуғ
сўзла
-
рини
ҳам
айни
унвон
билан
бошлади
.
Билга
хоқон
унвони
илк
ўрта
асрлардан
қолган
туркий
унвонларнинг
мумтоз
наму
-
насидир
.
У
уч
компонентдан
тузилган
:
би
-
ринчиси
,
Тангри
яратганлигининг
эътирофи
(
Tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri yaratmïš
),
иккинчиси
хоқон
-
нинг
оти
ва
унвони
(
türk Bilgä qa
ğ
an
),
учин
-
чиси
эса
“
сўз
,
фармон
,
ёрлиқ
”
нинг
хоқонга
қарашлилигини
англатувчи
бўлак
(
sabïm
).
Билга
хоқон
унвонидаги
sabïm
– “
менинг
сўзим
”
дегани
эмас
,
балки
“
менинг
мурожа
-
атим
,
менинг
ёрлиғим
”
маъносидадир
.
Тур
-
кий
тилнинг
кейинги
босқичида
sab (~saw)
сўзи
истеъмолдан
чиқиб
,
унинг
ўрнида
söz
калимаси
қўллана
бошлади
.
Энди
расмий
ҳужжатлар
бошламасида
ҳам
қадимги
sab
(~saw)
ўрнини
söz
эгаллади
.
Бу
ҳам
тарихий
анъанага
мувофиқ
ҳолда
“
буйруқ
,
фармон
,
ёрлиқ
”
маъноларини
беради
.
Билга
хоқон
ёрлиғида
кечган
бошлама
-
ун
-
воннинг
барча
компонентлари
тўла
-
тўкис
,
лўн
-
да
,
ихчам
қолипга
эга
.
Бу
нарса
кўк
турк
ҳуж
-
жатчилигининг
,
қадимги
туркий
тил
расмий
ус
-
лубининг
юксак
даражада
эканини
кўрсатади
.
Муҳими
шундаки
,
Билга
хоқон
унвони
ўз
даврининггина
эмас
,
бутун
ўрта
асрларнинг
расмий
ёрлиқлари
учун
намуна
,
андоза
бў
-
либ
хизмат
қилди
.
Туркий
салтанатларнинг
эгалари
ўз
ёрлиқларини
ана
шундай
қолип
-
даги
унвонлар
билан
бошлаганлар
.
Яна
бир
жиҳати
,
Билга
хоқон
унвонида
,
матн
характеридан
келиб
чиққан
ҳолда
,
ад
-
ресат
кўрсатилмаган
.
Унвоннинг
тўлиқ
тик
-
ланган
кўриниши
,
трансформацияси
(Bu
ben,) Tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri yaratmïš türk Bilgä
qa
ğ
an(nï
ŋ
) sabïm (turur)
,
яъни
“(
Бу
мен
,)
Кўкдай
(
улуғ
)
тангри
яратган
қудратли
Билга
хоқон
(
нинг
)
сўзим
(
турур
/-
дир
)”
шаклида
англанади
.
Кейинги
юзйилликларда
эса
унвонларга
яна
бир
компонент
қўшилди
:
ёрлиқ
берувчи
билан
бирга
адресат
(
ёрлиқ
йўлланувчи
ким
-
са
ёки
томон
)
ҳам
киритилган
.
Жумладан
,
Олтин
Ўрда
хони
Тўхтамишнинг
1393
йили
поляк
қироли
Яғайлига
йўллаган
ёрлиғи
Т
oxtamïš sözüm Ya
ğ
ayla
ğ
a
(
Тўхтамиш
сўзим
Яғайлага
)
деб
бошланган
1
.
Бу
ўринда
Т
ox-
tamïš sözüm
–
унвон
;
ундаги
Т
oxtamïš
–
адресант
(intitulatio);
Шарқ
манбашуносли
-
гида
хат
эгаси
,
хат
йўлловчи
мурсил
де
-
йилган
2
;
sözüm
–
ёрлиқнинг
хонга
тегишли
-
лигини
,
унинг
ўз
оғзидан
айтилаётганлигини
далилловчи
калом
.
Ya
ğ
ayla
ğ
a
–
ёрлиқ
йўлла
-
наётган
кимса
(
адресат
– inscriptio)
ни
бил
-
диради
,
шунинг
учун
у
жўналиш
келишиги
-
да
.
Адресат
шарқона
тилда
мурсал
бўлади
3
.
Энди
унвоннинг
тўлиқ
тикланган
шакли
ҳам
ўзгаради
:
(Men,)
Т
oxtamïš(nï
ŋ
) sözüm
Ya
ğ
ayla
ğ
a (bolsun)
ёки
(Bu men,)
Т
oxtamïš
(nï
ŋ
) sözüm Ya
ğ
ayla
ğ
a (turur)
,
яъни
“(
Мен
)
Тўхтамиш
(
нинг
)
сўзим
Яғайлага
(
бўлсин
/ -
дир
)”
шаклида
бўлади
.
Шоҳруҳ
мирзонинг
1422
йил
16
январида
Ta
лхан
ота
мозорининг
мужовурига
берган
нишони
Š
ā
hruh bahadur sözüm
d
ī
v
ā
nlar
ğ
a
(
Шоҳруҳ
баҳодур
сўзим
девонларга
)
жум
-
ласи
билан
бошланган
4
.
Бу
ўринда
Š
ā
hruh
bahadur sözüm
–
унвон
,
шунинг
учун
у
ало
-
ҳида
бир
қаторга
ёзилган
.
У
учта
компонент
-
дан
тузилган
:
хоннинг
оти
(
Š
ā
hruh
),
унвони
(
bahadur
)
ва
фармоннинг
унга
тегишлили
-
гини
англатувчи
ёрлиқ
(
sözüm
).
Унвонга
қўшилаётган
d
ī
v
ā
nlar
ğ
a
сўзи
–
ёрлиқ
қарати
-
лаётган
юридик
ташкилот
(
адресат
)
ни
бил
-
диради
.
Адресат
унвондан
ажратиб
кейинги
қаторга
олиб
ёзилган
.
Матнда
у
жўналиш
ке
-
лишигида
.
Унвоннинг
тўлиқ
тикланган
шак
-
1
Содиқов
Қ
.
Олтин
Ўрда
ва
Темурийлар
даврида
яратилган
туркий
ёрлиқлар
:
тарихий
-
филологик
тал
-
қин
.
Тўхтамишхоннинг
поляк
қироли
Яғайлига
йўл
-
лаган
ёрлиғи
. –
Т
., 2013. 83–89-
б
.
2
Қаралсин
:
Ҳакимов
М
.
Шарқ
манбашунослиги
лу
-
ғати
. –
Т
., 2013. 19, 207-
б
.
3
Ўша
асар
.
4
Шо
ҳруҳ
мирзо
ёрлиғи
:
Содиқов
Қ
.
Олтин
Ўрда
ва
Темурийлар
даврида
яратилган
туркий
ёрлиқлар
:
тарихий
-
филологик
талқин
. –
Т
., 2013. 1–2-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
40
ли
(Men,) Š
ā
hruh bahadur(nï
ŋ
) sözüm
d
ī
v
ā
n-
lar
ğ
a (bolsun)
ёки
(Bu men,) Š
ā
hruh bahadur
(nï
ŋ
) sözüm
d
ī
v
ā
nlar
ğ
a (turur)
бўлади
.
Туркий
дипломатика
тарихида
хоқонлар
-
нинг
ёрлиқлари
,
фармонларининг
бошлама
-
унвонлари
формуласи
Y+U+A
+
sabïm
(
Тан
-
гри
яратганлигининг
эътирофи
+
ҳукумдор
-
нинг
унвони
+
оти
+sabïm
)
кўк
турк
хоқонлик
-
лари
даврида
ўйлаб
топилди
.
Унинг
бизгача
сақланган
илк
,
шунинг
билан
бирга
,
мумтоз
намунаси
Билга
хоқон
битигида
кечган
Tä
ŋ
ri-täg tä
ŋ
ri yaratmïš türk Bilgä qa
ğ
an
sabïm
унвонидир
.
Кейинги
юзйилликларда
туркий
унвонлар
яна
бир
компонент
билан
бойиди
:
ёрлиқ
берувчи
билан
бирга
адресат
ҳам
киритилган
.
Формуласи
шундай
:
[
Y+U
]
+A
+
sabïm+Ad
.
Бу
-
ни
Тўхтамишнинг
поляк
қироли
Яғайлига
йўллаган
ёрлиғидаги
унвон
мисолида
кўрса
-
тишнинг
ўзи
ҳам
етарли
.
Муҳим
жиҳати
,
туркий
ёзма
ҳужжатчи
-
лигининг
илк
босқичларида
юрт
эгасининг
улусга
қаратилган
чақириғи
,
ёрлиғи
,
ҳатто
давлатнинг
бош
қонуни
,
тузуклари
эпигра
-
фик
шаклда
баён
қилинган
.
Буни
Биринчи
турк
хоқонлиғи
чоғида
тикланган
Буғут
ёд
-
горлиги
,
Иккинчи
турк
хоқонлиғи
даврида
тикланган
Кул
тигин
ва
Билга
хоқон
ёдгор
-
ликларида
кузатишимиз
мумкин
.
Ҳатто
Кул
тигин
ва
Билга
хоқон
битигларида
хоқон
-
нинг
турк
беклари
,
халқига
қарата
айтган
шундай
сўзларини
ўқиймиз
:
Т
ürük bäglär,
b
о
dun, bunï äsidi
ŋ
!
Т
ürük [b
о
dunu
ğ
ti]rip äl
tutsuqï
ŋ
ïn bunt
а
urtum, y
аŋ
ïlïp üläsiki
ŋ
in yämä
bunt
а
urtum. Nä
ŋ
nä
ŋ
s
а
bïm ärsär, bä
ŋ
gü t
а
šqa
urtum. –
Турк
беклари
,
халқи
,
буни
эшитинг
!
Турк
халқини
тўплаб
давлат
тутишингизни
бунда
[
яъни
тошда
]
ёздим
.
Адашиб
,
айрил
-
ганингни
ҳам
бунда
ёздим
.
Ҳар
қандай
сўзим
бўлса
,
мангу
тошга
ёздим
1
(Ka.10
–
11).
Билга
хоқоннинг
давлат
тутишингизни
бунда
ёз
-
дим
(äl tutsuqï
ŋ
ïn bunt
а
urtum)
деган
сўзлари
1
Кул
тигин
кичик
битиги
:
Содиқов
Қ
.
Кўк
турк
битиглари
:
матн
ва
унинг
тарихий
талқини
. –
Т
., 2004. 10–11-
б
.
ушбу
битигларда
эл
йўриғи
,
хоқоннинг
кўр
-
сатмалари
битилганини
урғулайди
.
Уйғур
хоқонлиғи
даврида
яратилган
Мў
-
юн
-
чўр
битигида
эса
(
Малов
, 1959, 30–44)
бу
-
нинг
ёрқин
далили
ҳам
бор
.
Битигда
хоқон
Мўюн
-
чўрнинг
зафарли
юришлари
тўғрисида
сўз
борар
экан
: “
Ўшанда
ғарбда
Идуқ
башда
,
Ябаш
ва
тўқуш
(
дарёларининг
)
қуйилишида
ёзни
ўтказдим
.
Ўша
ерда
саройимни
қурдир
-
дим
,
мудофаа
деворларини
ўша
ерда
қурдир
-
дим
,
минг
йиллик
,
туман
кунлик
битигимни
-
тузугимни
ўша
ерда
ясси
тошга
яраттирдим
(
b
їŋ
y
ї
llïq tümän künlik bitigimin-belgümin anta
yas
ї
tašqa yarat
ї
td
ї
m
)”
дейилади
битигда
(
матн
-
нинг
19–22-
қаторлари
).
Ушбу
жумлаларда
хоқоннинг
тузуги
,
давлат
йўриғи
битилган
бошқа
бир
битигтош
ҳам
борлигига
ишора
қилинмоқда
(
лекин
сўз
юритилаётган
ўша
битигтош
топилганича
йўқ
).
Келтирилган
намуналардан
англашилади
-
ки
,
туркий
ёзма
ҳужжатчилик
ўз
йўлини
эпиграфик
матнлардан
бошлаган
,
хоқонлик
-
нинг
илк
ёзма
қонуни
,
эл
йўриқлари
улусга
эпиграфик
кўринишда
,
монументал
битиг
-
лар
орқали
етказилган
.
Қадимги
туркий
эпи
-
график
ёдгорликлар
хоқонлар
,
йирик
давлат
арбоблари
,
улуғ
алпларнинг
хотирасини
мангулаштиришга
бағишланган
битигларги
-
на
эмас
,
давлат
қонунлари
,
тузукларини
,
хо
-
қонлар
чақириғини
баён
этувчи
ёзма
ҳуж
-
жатлар
сифатида
ҳам
аҳамиятлидир
.
