S H A R Q M A S H ’ A L I
53
(
Тим
қора
зулфинг
Лайлию
дил
унинг
Мажнунидир
,
Ул
сенинг
шакарлабинг
Ширину
жон
унинг
Фарҳодидир
)
Бу
байтда
“
дил
”
нинг
маъно
белгиловчиси
“
Мажнун
”
сўзи
бўлиб
,
шу
афсонавий
сиймо
хислатларидан
келиб
чиқиб
, “
дил
”
бу
ерда
“
савдойилик
манбаи
”
ни
ифодалайди
.
“
Дил
”
сўзи
ишлатилган
бир
неча
байт
-
лардаги
ташбеҳ
билан
келтирилган
маъно
-
лар
силсиласининг
талқини
шуни
кўрсата
-
дики
, “
дил
”
тимсоли
Жомий
ғазалларида
ҳар
бир
байтда
бир
-
биридан
фарқли
маънолар
касб
этади
.
Шундан
маълум
бўладики
,
шеъ
-
рият
матнидаги
қўлланган
ҳар
бир
тимсол
ҳам
ўз
том
маъносида
,
ҳам
бадиий
санъатлар
воситасида
хилма
-
хил
маъноларни
ифода
-
ловчи
мажозий
маънода
ва
ҳам
ирфоний
тасаввуфий
маъноларни
ифодалайди
. XV
аср
мумтоз
шеъриятнинг
сири
ҳам
шунда
.
Бу
маъноларнинг
тўлалигича
кашф
қилини
-
ши
Жомий
шеъриятининг
,
қолаверса
,
Шарқ
мумтоз
шеъриятининг
жозибасини
,
шоир
-
нинг
маҳоратини
ва
унинг
теран
юрак
сир
-
ларини
англашга
имкон
беради
.
АЛИШЕР
НАВОИЙ
АСАРЛАРИДА
ҚЎЛЛАНГАН
ОЗИҚ
-
ОВҚАТ
НОМЛАРИНИ
ИФОДАЛОВЧИ
ЛЕКСЕМАЛАР
ПАРАДИГМАСИ
РОЗИҚОВА
ГУЛБАҲОР
Филология
фанлари
номзоди
,
ФарДУ
Аннотация
.
Мазкур
мақолада
Навоий
асарларида
қўлланган
озиқ
-
овқат
номларини
ифодаловчи
лексемалар
таҳлил
қилинган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
луғат
,
лексикология
,
лексикография
,
парадигма
,
микросистема
,
лексик
-
семантик
муносабатлар
,
жинс
-
тур
муносабати
,
бутун
-
бўлак
муносабати
.
Аннотация
.
В
данной
статье
анализируются
парадигмы
лексем
названий
продуктов
в
произведениях
Алишера
Навои
.
Опорные
слова
и
выражения
:
словарь
,
лексикология
,
лексикография
,
парадигма
,
микросистема
,
лексико
-
семантические
отношения
,
гипо
-
гиперонимические
отношения
,
партонимические
отношения
.
Summary.
The lexemes that expressed the names of food that were used in the works of Alisher Navoi are
analysed in this article.
Keywords and expressions:
dictionary, Lexicology, Lexicography, paradigm, microsystem, lexo-semantic
relations, gender-type relations, the whole-the part relations.
Юртбошимиз
Ислом
Каримов
“
этимологик
ва
қиёсий
луғатлар
нашр
этиш
,
зарур
атама
ва
иборалар
,
тушунча
ва
категорияларни
ишлаб
чиқиш
,
бир
сўз
билан
айтганда
,
ўзбек
тилини
илмий
асосда
ҳар
томонлама
ривожлантириш
миллий
ўзликни
,
Ватан
туйғусини
англашдек
эзгу
мақсадларга
хизмат
қилиши
шубҳасиз
”
1
,
1
Ислом
Каримов
.
Юксак
маънавият
–
енгилмас
куч
. –
Т
.: “
Маънавият
”, 2008. 87-
б
.
дея
таъкидлайдилар
.
Бу
фикрлар
ўзбек
тилшунослиги
,
хусусан
,
ўзбек
лексикологияси
ва
лексикографияси
олдида
улкан
вазифалар
турганлигини
кўрсатади
.
“
Халқимиз
асрлар
давомида
она
тили
-
миздаги
сўзларни
тўплаб
,
уларга
жило
бериб
,
кўз
қорачиғидек
асраб
-
авайлаб
кел
-
ган
.
Бунинг
натижасида
Маҳмуд
Қошғарий
-
нинг
“
Девону
луғатит
турк
”
асари
пайдо
S H A R Q M A S H ’ A L I
54
бўлди
ва
шу
асосда
ўзбек
лексикографияси
шаклланди
.
Унинг
негизида
буюк
адиб
,
ҳас
-
сос
шоир
Алишер
Навоий
асарлари
маъно
-
сини
кенг
оммага
етказиш
учун
“
Санглоҳ
”,
“
Луғати
атрокия
”, “
Хулосаи
Аббосий
”,
Толе
Имонийнинг
“
Бадойи
ал
-
луғат
”,
Муҳаммад
Ризохоннинг
“
Мунтахаб
ал
-
луғат
”, “
Абуш
-
қа
”
сингари
луғатлари
майдонга
келди
.
Бу
даврда
яратилган
луғатлар
ўзининг
ранг
-
баранглиги
,
бойлиги
билан
алоҳида
эъти
-
борга
молик
”
1
.
Буюк
мутафаккир
асарларини
ўрганишда
Алишер
Навоий
асарларининг
ўн
беш
томлигига
илова
сифатида
нашр
этил
-
ган
”
Навоий
асарлари
луғати
”
ва
“
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
”
(4
томлик
)
ҳам
муҳим
аҳамият
касб
этади
.
Алишер
Навоий
асарлари
лексик
тизимида
озиқ
-
овқат
номлари
алоҳида
микросистемани
ташкил
қилади
.
Мазкур
лексемаларнинг
маъ
-
новий
табиатини
тадқиқ
қилиш
, “
уларнинг
лек
-
сик
сатҳдаги
ўрнини
белгилаш
,
лексемалараро
лексик
-
семантик
муносабатларни
аниқлаш
,
шу
асосда
уларни
идеографик
луғатларда
акс
этти
-
риш
каби
вазифаларнинг
амалга
оширилиши
лексикографик
амалиёт
учун
муҳим
аҳамият
касб
этади
”
2
.
Алишер
Навоий
она
тилида
ижод
қилиш
,
она
тилининг
бойлиги
ва
гўзаллигини
ўз
асарлари
орқали
дунёга
танитиш
билангина
чекланиб
қолмади
.
Она
тилини
ўша
даврда
бадиий
адабиёт
учун
анъана
бўлиб
қолган
форс
тилига
қиёслаб
,
бу
тилдан
ҳеч
қолиш
-
маслигини
,
ҳатто
баъзи
ўринларда
устунроқ
туришини
илмий
жиҳатдан
ҳам
исботлаб
бермоқни
ўз
олдига
мақсад
қилиб
қўйди
.
Ана
шу
мақсадда
1499
йилда
икки
тил
муҳо
-
камасига
–
икки
тилнинг
чоғиштирма
грам
-
матикасига
бағишланган
махсус
асарини
–
“
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
”
асарини
ёзди
.
1
Нурмонов
А
.,
Собиров
А
.
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
//
Ўзбекистон
овози
. 2009
йил
16
апрель
.
2
Исломов
И
.
Ўзбек
тилида
рельефонимлар
:
тизими
,
структураси
ва
маъновий
муносабатлари
.
НДА
. –
Т
.,
2012. 3-
б
.
Алишер
Навоий
икки
тилни
қиёслар
экан
,
борлиқдаги
нарса
ва
ҳодисаларни
ном
-
лаш
,
уларнинг
турларини
фарқлашда
ҳам
сарт
(
форс
)
тилида
эквиваленти
бўлмаган
сўзларни
топади
.
Озиқ
-
овқат
номларини
ифодаловчи
орқа
,
ошуғлуғ
илик
,
ён
сўнгак
,
қобурға
,
илик
,
ўрта
илик
,
бўғузлағу
,
қаймоғ
,
қатлама
,
буламоғ
,
қурут
,
улоба
,
манту
,
қуй
-
моғ
,
уркамоч
,
тутмоч
,
умоч
,
кўмоч
,
толғон
каби
,
ичимлик
номларини
ифодаловчи
қи
-
миз
,
сузма
,
бохсум
,
бўза
каби
сўзлар
ҳам
ана
шундай
сўзлардан
ҳисобланади
.
Буламиқ
–
унни
сутга
булаб
(
қориб
)
тайёрланадиган
аталасимон
овқат
.
Бу
сўз
кўчма
маънода
аралаш
-
қуралаш
,
чалкаш
нарса
маъносида
қўлланади
3
(
кейинги
ўрин
-
ларда
“
ЎТИЛ
”
кўринишида
берилади
).
Бу
от
қадимги
туркий
тилдаги
“
қориштир
”
маъно
-
сини
англатувчи
була
феълидан
-
мық
қў
-
шимчаси
билан
ясалган
;
кейинчалик
“
а
”
унлиси
“ä”
унлисига
алмашган
, “
ы
”
унли
-
сининг
қаттиқлик
белгиси
йўқолган
була
+
мық
=
буламық
>
бул
ä
миқ
4
(
кейинги
ўринлар
-
да
“
ЎТЭЛ
”
кўринишида
берилади
).
Уркамоч
сўзи
“
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
”
да
ҳам
, “
Ўзбек
тилининг
этимологик
луғати
”
да
ҳам
берилмаган
.
Навоий
асар
-
ларининг
тўрт
томли
луғатида
бу
сўз
таом
турларидан
бирини
англатиши
айтилади
,
хо
-
лос
.
Унинг
қандай
таом
эканлиги
,
тайёрла
-
ниш
услуби
ҳақида
маълумот
берилмайди
.
Умоч
сўзига
“
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луға
-
ти
”
да
шундай
таъриф
берилади
:
уваланган
хамир
солиниб
пиширилган
суюқ
ош
. “
Ўзбек
тилининг
этимологик
лиғати
”
да
бу
сўз
шун
-
дай
изоҳланади
:
умоч
хамирни
увалаб
солиб
пишириладиган
суюқ
овқат
.
Бу
от
қадимги
туркий
тилдаги
“
майдала
”
маъносини
англат
-
ган
ув
- (
оғ
->
ов
->
ув
-)
феълидан
-
мач
қўшим
-
часи
билан
ясалган
;
кейинчалик
в
ундоши
3
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдлик
. –
Т
.:
”
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2006. T. I. 369-
б
.
4
Раҳматуллаев
Ш
.
Ўзбек
тилининг
этимологик
луға
-
ти
. –
Т
.:
Университет
, 2000. 67-
б
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
55
талаффуз
қилинмай
қўйган
,
ўзбек
тилида
а
унлиси
â
унлисига
алмашган
(
оғ
->
ов
->
ув
-)
+
мач
=
ув
-
мач
>
умач
>
ум
â
ч
(
ЎТЭЛ
, 389).
Кўмоч
–
кўмач
сўзига
шундай
тариф
бери
-
лади
: “
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
”
да
:
Иссиқ
кулга
кўмиб
пишириладиган
нон
(
ЎТИЛ
,
II
, 455).
Навоий
асарларининг
тўрт
томли
изоҳли
луғатида
кўмоч
сўзи
қўмоч
шаклида
ҳам
ишлатилиши
айтиб
ўтилиб
,
бу
сўзнинг
иккита
маъноси
берилади
: 1)
Қўрга
кўмиб
пиширилган
нон
. 2)
Чодир
устуни
-
нинг
уст
томонига
қўйилган
ўртаси
тешик
тўгарак
чарм
.
Ким
ул
чодир
кўмочидек
етишгай
,
Гадо
уйига
кўзлардин
ниҳони
.
Алишер
Навоий
“
Хазойин
ул
маоний
”
1
(
кейинги
ўринларда
“
НАЛ
”
кўринишида
бе
-
рилади
).
“
Ўзбек
тилининг
этимологик
луғати
”
да
кўмоч
сўзининг
этимологияси
ҳақида
ҳам
маълумот
берилади
.
Бу
от
қадимги
туркий
тилда
“
чуқурга
жойлаб
,
устини
тупроқ
билан
беркит
”
маъносини
англатувчи
к
ö
м
феъли
-
дан
-(ä)
ч
қўшимчаси
билан
ясалган
2
(
кейин
-
ги
ўринларда
“
ДЕВОН
”
кўринишида
берила
-
ди
);
ўзбек
тилида
ö
унлисининг
юмшоқлик
белгиси
йўқолган
:
к
ö
м
+
ач
=
к
ö
м
â
ч
>
ком
ä
ч
.
Одатда
,
қўшимча
олдидан
орттирилган
унли
асосдаги
унлига
уйғун
равишда
танла
-
нади
,
шунга
кўра
к
ö
м
феълига
-
ч
кўшим
-
часи
-
ўч
шаклида
қўшилиши
лозим
эди
,
лекин
-ä
ч
шаклида
қўшилган
.
Бундай
ҳоди
-
санинг
воқе
бўлишига
қадимги
туркий
тилда
бу
сўздан
аввал
“
хазина
”, ”
кўмилган
бой
-
лик
”
маъносини
англатган
к
ö
мўч
сўзининг
ясалгани
(
ДЕВОН
, 341)
сабаб
бўлгандир
:
бу
икки
сўзнинг
фарқланишига
ÿ
ва
ä
унлилари
воситасида
эришилгандир
(
ЎТЭЛ
, 227).
Талғон
–
талқон
сўзи
“
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
”
да
шундай
берилади
:
Қову
-
рилган
дон
,
қуритилган
нон
,
сухари
ва
шу
кабидан
туйиб
тайёрланган
емиш
.
Ҳолва
толқон
ёғда
қоврилган
ун
билан
шакардан
1
Алишер
Навоий
асарлари
тилининг
изоҳли
луғати
.
4
томлик
. –
Т
., 1983–1986.
Т
. II. 151-
б
.
2
Қошғарий
М
.
Девону
луғатит
-
турк
. 1–3
томлар
. –
Т
.,
1960–1963.
Т
. I. 51-
б
.
тайёрланган
толқон
(
ЎТИЛ
, IV, 199). “
Ўзбек
тилининг
этимологик
луғати
”
да
талқон
сўзи
қуйидагича
изоҳланади
:
Талқон
қовурилган
донни
туйиб
тайёрланадиган
емиш
,
туйил
-
ган
нарса
.
Қадимги
туркий
тилда
шундай
маънони
англатган
бу
от
тал
феълининг
“
янч
”
маъносидан
“
такрор
”
маъносини
ифо
-
даловчи
-
қа
қўшимчаси
билан
ҳосил
қилин
-
ган
шаклига
-
н
қўшимчасини
қўшиб
ясалган
(
Девон
, I, 412);
ўзбек
тилида
а
унлилари
â
унлиларига
алмашган
тал
-+
қа
=
талқа
-)+
н
=
талқан
>
т
â
лқ
â
н
(
ЎТЭЛ
, 346).
Тутмоч
сўзи
Алишер
Навоий
асарлари
-
нинг
тўрт
томли
изоҳли
луғатида
“
пишган
таом
тури
;
хамир
оши
;
угра
ош
”
деб
таъриф
-
ланади
. (
НАЛ
, III, 262).
Буюк
мутафаккир
асарларида
жинс
тушун
-
часини
ифодаловчи
“
овқат
,
егулик
,
емак
”
маъ
-
ноларидаги
сўзлар
кўплаб
учрайди
.
Навоий
баъзан
форсча
хўрдани
(
озиқ
-
овқат
,
егулик
)
сўзини
қўлласа
,
баъзан
емак
,
егулик
,
таом
,
атъима
,
қут
,
ғизо
,
ағзия
,
акл
,
зод
каби
сўзларни
ишлатади
.
Мисоллар
:
1.
Емак
.
Бу
сўзни
Навоий
”
овқат
,
таом
,
нон
”
маъносида
қўллайди
:
Очқа
емак
берса
,
яланғочқа
тўн
,
Юз
тилаганларга
мингу
бирга
ўн
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
2.
Егулик
– “
ейишга
лойиқ
нарса
;
озиқ
-
овқат
,
таом
”:
Ташниъ
қилур
эрдики
,
егулик
нима
қайда
эдики
,
егаймен
.
(“
Насойимул
-
муҳаббат
”)
3.
Таом
–
емиш
,
овқат
,
егулик
:
Сулаймон
алайҳиссалом
дедиким
,
бу
таомлардинким
,
босилибтур
,
улча
сенга
кофийдур
,
егил
.
(“
Тарихи
анбиё
ва
ҳукамо
”)
4.
Атъима
–
овқатлар
,
емишлар
:
Ейилғач
улус
олида
атъима
,
Ки
тутқай
бари
жашн
ичин
ҳар
нима
.
(“
Садди
Искандарий
”)
5.
Қут
–
емак
,
овқат
,
озиқ
:
Эл
ғулуси
қилиб
мени
мабҳут
,
Ғам
кўнгулга
ғизоу
жонима
қут
.
(“
Сабъаи
сайёр
”)
6.
Ғизо
–
озиқ
-
овқат
,
егулик
,
таом
:
S H A R Q M A S H ’ A L I
56
Малика
айттиким
,
отам
манга
ғизо
сўн
-
гак
мағзидин
ўзгаким
наботин
ун
қилиб
,
анга
сепиб
берур
эрди
.
(“
Тарихи
мулуки
Ажам
”)
7.
Ағзия
–
егулик
,
озиқ
-
овқатлар
,
таомлар
,
ғизолар
.
Бу
сўз
арабча
бўлиб
,
ғизо
сўзининг
кўплигидир
:
Андоқки
,
бу
неъмат
ва
ағзиядан
фуқаро
ва
масокин
ва
муқим
ва
мусофир
маҳзуз
эрдилар
.
(“
Ҳолоти
Паҳлавон
Муҳаммад
”)
8.
Акл
–
емак
,
емиш
;
овқат
:
Акл
ила
шурб
айламагай
рўзадор
,
Лекин
икинчига
будур
эътибор
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
9.
Зод
–
озиқ
-
овқат
;
дастмоя
;
руҳий
озиқ
:
Оламға
бидў
эттим
,
оч
ул
юзни
дамеким
,
Зоди
абад
элтай
чу
борған
била
бордим
.
(“
Хазойин
ул
-
маоний
”)
Кўринадики
,
Навоий
ўз
асарларининг
таъсирчанлигини
ошириш
мақсадида
тилд
-
аги
синоним
сўзлардан
унумли
фойдаланган
.
Бу
синонимик
қаторга
(
емак
–
егулик
–
таом
–
атъима
–
қут
–
ғизо
–
ағзия
–
акл
–
зод
–
хўрдани
)
мансуб
лексемалар
турли
тилларга
мансуб
сўзлар
асосида
ҳосил
қилинган
:
емак
,
егулик
сўзлари
асли
туркий
сўзлар
бўлса
,
таом
,
атъима
,
қут
,
ғизо
,
ағзия
,
акл
,
зод
сўзлари
арабча
сўзлардир
.
Хўрдани
сўзи
эса
форс
-
тожик
тилидан
олин
-
ган
сўз
ҳисобланади
.
Навоий
асарларида
овқат
маъносини
анг
-
латувчи
шилон
ва
чоштлиқ
сўзлари
ҳам
қўлланган
:
шилон
–
умумий
овқат
;
подшоҳ
зиёфати
;
чоштлиқ
–
нонушта
билан
тушлик
орасидаги
овқат
.
Инсон
ҳаётида
ноннинг
ўрни
алоҳида
аҳамият
касб
этади
.
Навоий
асарларида
нон
сўзи
ва
унинг
синоними
бўлган
,
қадимда
қўлланган
ўтмак
сўзи
учрайди
:
Кимки
деҳқонлиғ
айлади
пеша
,
Дағи
нон
бермак
ўлди
анга
шиор
.
(“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”)
Ким
қуруқ
ўтмак
сувга
тўғраб
есун
,
Қурси
хуру
чашмаи
ҳайвон
десун
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
Кулча
сўзи
айрим
шеваларда
“
новвой
нон
”
маъносида
қўлланса
,
айрим
шеваларда
“
кичкина
нон
”
маъносида
ишлатилади
.
На
-
воий
асарларида
ҳам
кулча
сўзи
қўлланган
.
Масалан
:
Битта
кулчани
икки
бўлиб
,
ярми
-
ни
оч
одамга
берганни
саҳий
деб
,
ўзи
емай
,
ҳаммасини
муҳтож
одамга
берганни
аҳий
дўст
деб
бил
.
(“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
)
Луқма
сўзи
арабча
сўз
бўлиб
,
бир
бурда
,
бўлак
,
ютум
;
озгина
,
бир
ютум
,
бир
ошам
таом
(
ЎТИЛ
, II, 512)
маъносида
қўлланиб
,
овқатга
нисбатан
ҳам
,
нонга
нисбатан
ҳам
қўлланили
-
ши
мумкин
.
Қуйидаги
мисолда
бу
сўз
ноннинг
бир
бўлаги
маъносида
ишлатилган
:
Муштаҳи
эл
юз
эса
нон
бергали
,
Луқма
тотурмас
тилабон
мумтали
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
Арабча
қурс
сўзи
ҳам
“
кулча
нон
”
маъно
-
сини
ифодалайди
.
Буюк
мутафаккир
асарларида
“
Муҳокамат
ул
-
луғатайн
”
да
берилмаган
бошқа
озиқ
-
овқат
ва
ичимлик
номларини
ифодаловчи
сўзлар
ҳам
ишлатилган
.
Улар
жумласига
ҳалим
,
қо
-
вурмоч
,
ош
,
газак
,
кабоб
,
буғро
,
жижиғлиғ
каби
сўзларни
киритиш
мумкин
.
Бундай
лек
-
семалар
овқатнинг
турларини
ифодаловчи
лексемалар
сифатида
изоҳланади
.
Навоий
асарларида
ҳалим
сўзи
ва
унинг
синоними
бўлган
форсча
ҳариса
сўзи
ҳам
қўлланган
.
Ҳалим
–
юмшоқ
,
мулойим
;
гўшт
ва
оқланган
буғдойдан
узоқ
қайнатиб
пи
-
шириладиган
таом
.
Қовурмоч
сўзи
ҳам
озиқ
-
овқат
номини
ифодаловчи
лексемалар
гуруҳига
киради
ва
у
“
қовурилган
дон
”
маъносини
англатади
.
Хирман
ерида
тазарву
дуррож
,
Ер
тобасидин
териб
қовурмоч
.
(“
Лайли
ва
Мажнун
”)
“
Садди
Искандарий
”
достонидан
олинган
қуйидаги
мисраларда
озиқ
-
овқат
номлари
гуруҳига
кирувчи
иккита
лексема
қўлланган
:
ош
ва
газак
сўзлари
(
газак
май
ичгандан
сўнг
тановул
қилинадиган
енгил
таом
).
Емакка
улус
майли
бўлғонда
фош
,
Газак
ўртадин
чиқди
,
тортилди
ош
.
Ўзбек
тилида
,
хусусан
,
эски
ўзбек
тилида
ҳам
ош
сўзи
иккита
маънода
:
умуман
,
ҳар
қандай
овқат
,
таом
маъносида
ва
ошнинг
бир
тури
–
палов
маъносида
қўлланади
.
S H A R Q M A S H ’ A L I
57
Бундай
ҳолатда
мазкур
сўз
билан
боғлиқ
метонимик
кўчим
юзага
келади
.
Меъда
ўзи
хурди
доғи
ошни
,
Ҳазм
қилур
йўқки
ушоқ
тошни
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
Ошига
ким
солса
қилиб
зийнат
иш
,
Зардагу
шалғам
киби
олтун
кумуш
.
(“
Ҳайрат
ул
-
аброр
”)
Кабоб
(
форсча
–
кўрада
пиширилган
гўшт
).
Асосан
,
гўштни
сихга
тортиб
,
кўрага
териб
,
чўғ
дамида
пишириладиган
таом
,
шу
-
нингдек
,
тандирда
ёки
қозонда
ҳам
тайёрла
-
надиган
таом
. (
ЎТИЛ
, II, 289).
Навоий
асар
-
ларида
кабоб
сўзини
ҳам
учратамиз
:
Мунунг
юзида
май
бати
лали
ноб
,
Ичинда
анинг
бурдаған
бат
кабоб
.
(“
Садди
Искандарий
”)
Буюк
мутафаккир
асарларида
таом
турла
-
ридан
бири
бўлган
буғро
сўзи
ҳам
қўллана
-
ди
.
Навоий
асарлари
юзасидан
тузилган
Лу
-
ғатларда
бу
сўзнинг
таом
тури
эканлиги
ай
-
тиладию
,
лекин
қандай
таом
эканлиги
изоҳ
-
ланмайди
(
НАЛ
,I,343).
Бир
кун
Гавҳаршодбегим
мадрасаси
толиби
илмлари
бир
боғда
суҳбат
тутуб
,
буғро
пиши
-
радур
эрмишлар
.
(“
Хамсат
ул
-
мутахаййирин
”)
Маълумки
,
сўзлар
каби
сўз
бирикмалари
ҳам
бирор
-
бир
предмет
ҳамда
воқеа
-
ҳодиса
-
нинг
номини
ифодалаб
келади
,
яъни
номина
-
тив
вазифа
бажаради
.
Жинс
белгисининг
но
-
мини
ифодаловчи
сўз
билан
тур
белгисининг
номини
ифодаловчи
сўзнинг
эксплицит
тарз
-
да
бирикуви
асосида
ҳосил
бўлган
сўз
би
-
рикмаси
ёрдамида
тур
тушунчасининг
номи
ифодаланади
1
.
Худди
шундай
ҳолатга
Али
-
шер
Навоий
асарларидан
мисол
келтирамиз
:
Агар
эт
топилмаса
,
жижиғлиғ
ош
пишу
-
риб
,
фуқароға
бергайлар
.
(“
Вақфия
”)
Ош
сўзи
умуман
таом
маъносини
ифода
-
лаб
,
жинс
номи
сифатида
келади
.
Келтирилган
мисолда
жинс
номини
ифодаловчи
ош
сўзи
жижиғлиғ
сўзи
билан
бирга
қўлланиб
,
яъни
сўз
бирикмаси
ҳосил
қилиб
,
овқатнинг
бир
тури
,
яъни
гўжа
ош
маъносида
қўлланган
.
1
Сафарова
Р
.
Лексик
-
семантик
муносабатнинг
турла
-
ри
. –
Т
.:
Ўқитувчи
, 1996. 10–11-
б
.
Гўжа
–
ўғир
(
кели
)
да
туйиб
оқланган
жўхори
(
оқ
жўхори
)
дан
тайёрланадиган
суюқ
овқат
.
Шунингдек
,
угра
ош
,
туппа
маъносидаги
ушоқ
ош
сўз
бирикмаси
ҳам
юқоридаги
каби
сўз
бирикмаси
ҳолатида
таомнинг
бир
тури
маъносида
қўлланилган
.
Навоий
асарларида
умоч
сўзи
ҳам
қўл
-
ланади
:
Тинч
кўнгул
била
явғон
умоч
яхшироқким
,
такаллуф
ва
машаққат
била
қандий
кулоч
.
(“
Маҳбуб
ул
-
қулуб
”)
Демак
,
гипероним
(
жинс
маъносини
ифо
-
даловчи
сўз
)
билан
гипоним
(
тур
маъносини
англатувчи
сўз
)
лар
ўзаро
жинс
-
тур
муносаба
-
тида
бўлади
.
Алишер
Навоий
асарларида
жинс
тушунчасини
,
умуман
емиш
,
овқат
маъносини
ифодаловчи
емак
,
егулик
,
таом
,
атъима
,
қут
,
ғизо
,
ағзия
,
акл
,
зод
каби
сўзлар
,
тур
тушунчасининг
,
яъни
овқатнинг
бир
тури
маъносини
ифодаловчи
ҳалим
,
қовурмоч
,
ка
-
боб
,
ош
,
газак
,
буғро
,
кўмоч
,
умоч
,
жижиғлиғ
ош
,
ушоқ
ош
каби
лексемалар
қўлланган
.
Таом
сўзи
жинс
тушунчасини
ифодалов
-
чи
сўз
сифатида
кўмоч
,
умоч
,
ҳалим
,
кабоб
сўзлари
билан
боғланади
.
Бу
қатордаги
та
-
ом
сўзи
марказий
,
бош
сўз
сифатида
шу
жинсга
нисбатан
тур
тушунчаларининг
номларини
ифодалаб
келувчи
сўзларнинг
барчасини
ўзига
бириктириб
кела
олади
.
Айни
замонда
таом
сўзи
бутун
тушунча
-
сининг
номини
ифодаловчи
луғавий
бирлик
сифатида
шу
бутунликнинг
таркибий
қисм
-
лари
номини
ифодаловчи
туз
,
сув
,
гўшт
,
ёғ
сўзлари
билан
боғланиб
,
бир
лексик
-
семан
-
тик
қаторни
ҳосил
қилади
.
Демак
,
таом
,
кў
-
моч
,
умоч
,
ҳалим
,
кабоб
сўзлари
ўзаро
жинс
-
тур
муносабатини
ифодалаш
асосида
боғ
-
ланган
сўзлар
қаторини
ҳосил
қилса
,
таом
,
гўшт
,
ёғ
,
сув
,
туз
сўзлари
орасидаги
ўзаро
алоқа
бутун
-
бўлак
муносабатидир
.
Бутун
-
бўлак
муносабати
ҳақида
гап
кет
-
ганда
маълум
бир
овқат
ва
уни
тайёрлаш
учун
кетадиган
масаллиқлар
ҳақида
сўз
юритилади
.
Масалан
:
кабоб
асосан
гўштдан
тайёрланса
,
қовурмоч
дондан
тайёрланади
.
Ҳалим
тарки
-
бида
гўшт
ва
буғдой
бўлса
,
жижиғлиғ
ош
асосан
жўхоридан
тайёрланади
.
Овқат
маъносини
ифодаловчи
сўзлар
емоқ
,
пиширмоқ
каби
феъллар
билан
ҳамда
S H A R Q M A S H ’ A L I
58
пиширувчи
шахс
маъносини
англатадиган
сўзлар
билан
боғланади
.
Навоий
асарларида
озиқ
-
овқат
маъносини
билдирувчи
сўзлар
билан
боғланадиган
бовурчи
,
баковул
,
би
-
шурмак
,
вашрабу
,
тотмоқ
,
қуймоқ
,
жизубиз
каби
сўзлар
ҳам
гоҳ
ўз
маъносида
,
гоҳ
кўчма
маънода
қўлланган
.
Хулоса
қилиб
айтганда
,
Алишер
Навоий
асарларида
қўлланган
лексемаларни
мавзуий
гуруҳлар
асосида
ўрганиш
тезаурус
луғатлар
яратиш
учун
кенг
йўл
очиб
беради
.
ФОРС
-
ТОЖИКЧА
ЛУҒАВИЙ
БИРЛИКЛАРДАН
ШАКЛЛАНГАН
ОРОНИМЛАР
БЕГИМОВ
ОДИЛ
Филология
фанлари
номзоди
,
доцент
,
ҚарМИИ
Аннотация
.
Мақолада
форс
-
тожик
тилидан
келиб
чиққан
оронимлар
,
шунингдек
,
бошқа
тилларга
оид
лексик
бирликлардан
форс
-
тожик
тили
қонуниятлари
асосида
шаклланган
оронимларнинг
ясалиш
хусу
-
сиятлари
тадқиқ
қилинади
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
ороним
,
ареал
,
унсур
,
тоғли
ҳудуд
,
ўзлашиш
жараёни
,
эроний
тиллар
,
туб
сўз
,
қўшма
сўз
,
изофали
бирикма
,
содда
гап
,
гибрид
оронимлар
,
индикатор
.
Аннотация
.
В
статье
исследуются
особенности
образования
оронимов
персидско
-
таджикского
проис
-
хождения
,
а
также
оронимов
,
сформировавшихся
на
основе
закономерностей
персидско
-
таджикского
языка
от
лексических
единиц
,
относящихся
к
другим
языкам
.
Опорные
слова
и
выражения
:
процесс
заимствования
,
иранские
языки
,
однокоренное
слово
,
сложное
слово
,
изофетная
конструкция
,
простое
предложение
,
гибридные
оронимы
,
индикатор
.
Summary.
In this article there are investigated the particularities of the formation of the oronyms from Persian-
Tadjik origins, as well as, the oronyms forming on the base of the regularities of Persian-Tadjik languages from
lexical units referring to other languages.
Keywords and expressions:
the
oronyms, areal, element, mountainous regions, Persian languages, roat word,
compound word, phrase, simple sententence, hybrate oronyms, indicator.
Форс
-
тожик
тилига
тегишли
луғавий
бир
-
ликлардан
ташкил
топган
оронимлар
Жану
-
бий
Ўзбекистон
оронимиясида
миқдор
жиҳа
-
тидан
ўзбекча
оронимлардан
кейинги
ўринда
туради
.
Уларнинг
тарқалиш
ареали
анча
кенг
,
қўлланиши
ҳам
бирмунча
фаолдир
.
Ай
-
ниқса
,
тоғли
ҳудудларда
яшовчи
тожик
ти
-
лида
сўзлашувчи
аҳоли
нутқида
,
шунингдек
,
улар
билан
қўшни
яшовчи
ва
яқин
ижтимо
-
ий
-
лисоний
муносабатда
бўлган
ўзбек
тили
-
да
сўзлашувчи
аҳоли
нутқида
бу
хусусият
яққол
кўринади
.
Тўпланган
оронимик
мате
-
риалларнинг
таҳлили
шуни
кўрсатадики
,
форс
-
тожикча
ёки
форс
-
тожик
тилига
тегиш
-
ли
унсурлардан
ташкил
топган
оронимлар
-
нинг
миқдори
сезиларли
даражада
.
Уларнинг
қатъий
тарқалиш
чегарасини
белгилаш
ва
қўлланиш
частотасини
аниқлаш
анча
мушкул
.
Чунки
,
ўлканинг
барча
туманлари
ҳудудлари
бўйлаб
тожикча
ёки
тожик
тили
морфемалари
билан
шаклланган
оронимлар
тарқалганлигини
кўриш
мумкин
.
Маълумки
,
эроний
тилларда
сўзлашувчи
халқларнинг
бир
вакили
сифатида
тожик
халқи
қадим
ўтмишдан
бери
туркий
тилда
сўзлашувчи
халқлар
,
жумладан
,
ўзбеклар
билан
бирга
,
аралаш
яшаб
келмоқда
.
Бу
ҳаёт
тарзи
,
ижтимоий
-
иқтисодий
ҳамда
маданий
алоқалар
замирида
икки
тиллилик
му
-
носабатлари
вужудга
келган
.
Бу
муносабат
-
